تۇركيا پارلامەنتى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ تۇرىنە اۋىسۋ تۋرالى كونستيتۋسياداعى وزگەرىستەر جيىنتىعىن ماقۇلدادى.

انادولى اگەنتتىگىنىڭ جازۋىنشا، ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ 18 باپتان تۇراتىن تۇركيا اتا زاڭىندا وزگەرىستەر جاساۋ ۇسىنىسىن قابىلداۋعا 339 دەپۋتات كەلىسىم بەرگەن. سوڭعى شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن زاڭ رەفەرەندۋمعا جىبەرىلەدى. 

داۋىسقا سالۋ بارىسىندا، 142 قارسى داۋىس، 5 بوس داۋىس، 2 داۋىس بولسا جارامسىز شىقتى.

اتازاڭدا وزگەرىستەرگە ساي، دەپۋتاتتار سانى قازىرگى 550-دەن، 600-گە وسەدى. ال، دەپۋتاتتىقا ۇمىكتەرلەر بۇرىنعىداي 25 جاستان ەمەس، 18 جاسقا تولسا بولعانى.

سايلاۋ بەس جىلدا ءبىر وتكىزىلەدى. اتازاڭداعى تۇركيا جوعارعى ۇلت ءماجىلىسىن سايلاۋ كەزەڭى بابى تۇركيا جوعارعى ۇلت ءماجىلىسىن جانە پرەزيدەنتىن سايلاۋ كەزەڭى بولىپ وزگەرەدى.

ايتا كەتسەك، بۇعان دەيىن تۇركيا جوعارعى ۇلت ءماجىلىسى دەپۋتاتتارى 4 جىلدا ءبىر سايلاناتىن. 

پرەزيدەنتكە قويىلار تالاپ 40 جاسقا تولعان، جوعارى ءبىلىم العان، دەپۋتات سايلاۋىنا تۇسە الاتىن شارتتارعا يە تۇرىك ازاماتى بولىپ، تىكەلەي حالىق تاراپىنان سايلانادى. پرەزيدەنت ەكى مارتە قاتارىنان سايلانا الادى.

پرەزيدەنتتىڭ پارتياسىمەن ارا قاتىناسى ۇزىلمەيدى. قازىرگى كونستيتۋسيا بويىنشا تاعايىندالعان پرەزيدەنت ەلدەگى ساياسي پارتيالار اراسىندا تاراپسىز بولۋعا ءتيىس. 

«اتقارىلعان جۇمىستار ءۇشىن دەپۋتتارعا العىس بىلدىرەمىن، ەندى حالىقتىڭ ويىن بىلگىمىز كەلەدى»، دەپ مالىمدەدى تۇركيا پرەمەرى بينالي يىلدىرىم العىس سوزىندە. جاقىن كۇندەرى تۇركيا پرەزيدەنتى تايىپ ەردوعان زاڭعا قول قويادى دەپ كۇتىلۋدە، ودان كەيىن زاڭ ءماتىنى رەسمي جاريالانعاننان كەيىن 60 كۇن وتكەن سوڭ رەفەرەندۋم وتەدى.

تۇركيا رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان 1923 جىلدان بەرى ەلدە پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى بولدى. ال ونىڭ ورنىنا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى قاراستىراتىن نەگىزگى زاڭعا وزگەرىستەردى پارلامەنتكە تۇركيانىڭ ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى ەنگىزدى. رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان جاعدايدا 2019 جىلدان باستاپ ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرىن كەڭەيتە تۇسەدى. اتاپ ايتقاندا ول جارلىق شىعارىپ، مينيسترلەردى تاعايىنداۋ قۇقىعىنا يە بولادى جانە بۇل جاعدايدا پرەمەر-مينيستردىڭ لاۋازىمى توقتاتىلادى. 

جاڭا جۇيەگە سايلاۋ 2019 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا وتەدى. سايلاۋ مەزگىلىنە دەيىن قازىرگى جۇيە جالعاستى جۇمىس ىستەي بەرەدى.

ەسكە سالساق، اتالعان ۋاقىتتا تۇركيا پارلامەنتىنىڭ قازىرگى شاقىرىلىمىنىڭ قۇزىرەتى اياقتالادى. 

تۇركيانىڭ قۇرىلۋ نەگىزى. اتاتۇرىك يدەياسى

تۇركيا(Türkiye) – «بۇل توپىراققا تۇرىك يە» ماعىناسىنان كەلىپ شىققان اتاۋ. تۇرىك مەملەكەتىنىڭ جاريالانۋى مەن اياعىنان تىك تۇرۋى اتاتۇرىك ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. مۇستافا كەمال – (19.05.1881) وسمانلى داۋىرىندە تۇرىكتەر يەلىگىندە بولعان سەلانيك(ورىسشاسى سالونيك. 1912 جىلى گرەكتەر يەلىگىنە ءوتتى. گرەسيانىڭ ەكىنشى ۇلكەن قالاسى) قالاسىندا ومىرگە كەلدى. ونىڭ قايراتكەرلىك جولى وسمانلى يمپەراتورلىعىنىڭ باسشىلىق رەجيمىنە(ابدۋل-حاميد ءىى بيلىگى تۇسى) قارسى ءسوز ايتۋىنان باستالادى.  ىستامبۇلدا بيلىكتىڭ كوزىنە ىلىككەن ول، 1905 جىلى ىستامبۇل اسكەري اكادەمياسىن بىتىرە سالا شامعا(ول كەزدەگى وسمانلى توپىراعى. سيريا) اسكەري قىزمەت اتقارۋعا جىبەرىلىپ، ورتالىقتان ۇزاقتاتىلدى. 1907 جىلى قايتىپ كەلگەن سوڭ، «جاس تۇرىكتەر» تاراپىنان قۇرىلعان، تۇرىكشىلدىك يدەياسىن ۇستاناتىن بىرلىك جانە ىلگەرىلەۋ(İttihat ve Terakki) قوزعالىسىنىڭ قۇرۋشى ليدەرلەرى ەنۋار پاشا، جەمال پاشا، تالاات پاشالارمەن تانىسادى. بۇل قوزعالىس وسمانلى بيلىگىندە پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ورناتىپ، دەموكراتيالىق دامۋ جولىن قۋاتتايدى. وسى كەزەڭدە تۇرىكشىلدىك يدەياسى مۇستافا كەمالدىڭ قانىنا ءسىڭدى.

گەرمان يمپەرياليستەرىنىڭ پاتشالىق رەسەيگە سوعىس اشۋىمەن باستالعان ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا، نەمىستەر ىقپالىندا بولعان تۇرىك توپىراعىنىڭ سوعىس ورتىنەن امان قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل تۇستا پودپولكوۆنيك شەنىندەگى مۇستافا كەمال اسكەري مينيسترىلىكتەن ءوزى سۇرانىپ، ۇلى بريتانيا جانە ونىڭ وتارىنداعى اۆستراليا سىندى بىرنەشە مەملەكەتتىڭ تۇرىك توپىراعىنا باسىپ كىرمەكشى بولعان گالليپول(Gelibolu) سوعىسىندا قولباسشىلىق ەتۋشىلەردىڭ بىرەۋى بولادى. شاناققالا(Çanakkale) قورعانىسى ءۇشىن سوعىستا وزىندىك ۇرىس تاكتيكاسىمەن ستراتەگ رەتىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن جاس قولباسشى مۇستافا كەمال 1915 جىلى پولكوۆنيك اتاعىن الىپ ۇلگەردى. تۇرىك توپىراعىن قورعاۋداعى ءتۇرلى شايقاستاردا ەڭبەگى سىڭگەن مۇستافا كەمالعا 1916 جىلى 1 ساۋىردە گەنەرال اتاعى بەرىلدى. ول وسى جىلى تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىس ايماعىن ورىس وتارلىعىنان قورعاپ قالدى.

I دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا ۇشتىك وداقتىڭ جەڭىلۋىنە ساي، 1918 جىلى 30 قازاندا وسمانلى كاپيتۋلياسيانى قابىل ەتىپ، انتانتامەن بىتىمگە كەلۋگە ءماجبۇر قالدى. وسىدان سوڭ مۇستافا كەمال تۇركيا رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. ىستامبۇلداعى قۋىرشاق ۇكىمەتتەن قاشىپ شىعىپ، سامسۋندا ۇلتازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ باسىن ءبىر ارناعا شوعىرلاندىرعان ول، وتارلاۋشىلارعا قارسى سوعىس جۇرگىزىپ، ەل توپىراعىن وزگەنىڭ وكتەمدىگىنەن ارىلتىپ، بىرتە-بىرتە ەلدىڭ بيلىگىن قولىنا الا باستادى. مۇستافا كەمال ەل بيلىگىندەگى وسمانلىدان قالعان دىنشىلدەردىڭ كەرى تارتپا دۇمشە ساناسىنان ەشتەڭە شىقپايتىنىن ءبىلدى. ءوزىنىڭ قاجىرلى دا، قايراتتى سوعىسىندا تۇرىكشىلدىك يدەياسىن تۋ ەتتى. ونىڭ باستاۋىمەن قۇرىلعان تۇركيا ۇلكەن ۇلت ءماجىلىسى(Türkiye Büyük Millet Meclisi، قىسقاشا TBMM – 1920 جىلى، 23 ساۋىردە قۇرىلدى) 1922 جىلى، 1 قاراشادا ىستامبۇلداعى قۋىرشاق ۇكىمەت بيلىگى «وسمانلى سالتاناتىنىڭ» كۇشىن جويدى. 1923 جىلى 24 تامىزدا وسى مەكەمە تۇرىك توپىراعىنا قول سالىپ وتىرعان ۇلى بريتانيا، فرانسيا، گرەكيا سىندى ەلدەرمەن لوزاننا ءبىتىم شارتىن جاساستى. ءسويتىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇلاعانى زاڭداستىرىلىپ،  تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا ءبىر جولا نەگىز قالاندى. 1923 جىل. 29 قازاندا تۇركيا رەسپۋبليكاسى جاريالانىپ، مۇستافا كەمال ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. 1934 جىلى مۇستافا كەمالعا اتاتۇرىك تەگى بەرىلدى.