زابيرا وازالييەۆا، «الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنىڭ» باسقارۋشى ديرەكتورىمەن مىندەتتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋى تۋرالى سۇحباتتاسقان ەدىك.
- مىندەتتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋگە دەگەن قاجەتتىلىك نەدەن تۋدى؟
- مىندەتتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋدى ۋاقىت تالابىنان تۋعان رەفورما دەر ەدىم. ەڭ الدىمەن جاقىن بولاشاقتا ەلىمىزدى كۇتىپ تۇرعان دەموگرافيالىق وزگەرىستەرگە توقتالايىق. عالامدى الاڭداتىپ وتىرعان حالىقتىڭ قارتايۋ پروبلەماسى قازاقستاندا دا بار. البەتتە، بۇل تابيعاتتىڭ زاڭى. دەگەنمەن، سوڭعى كەزدە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتارعا قاراعاندا قارتتار مەن بالالار سانى كوبەيىپ كەلەدى. حالىقتىڭ قارتايۋ فاكتىسىن زەينەتاقى جۇيەسى مەن ەلىمىزدە زەينەت جاسىنىڭ ۇلعايتىلۋى دا دالەلدەپ وتىر. زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، 2030 جىلعا قاراي قازاقستانداعى قارت تۇرعىنداردىڭ ۇلەسى 11،2 پايىزعا جەتپەك. 2014 جىلى بۇل كورسەتكىش 6،9% بولاتىن. ەندەشە، وسى ءۇش جىلدا مەملەكەتتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا جۇمسايتىن شىعىنى ەكى ەسە ارتادى دەگەن ءسوز. ال، مۇنىڭ حالىقتى ساپالى مەديسينالىق قىزمەتپەن قامتاماسىز ەتۋگە كەرى اسەر ەتپەي قويمايتىنى تۇسىنىكتى. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان عالامدىق پروبلەمالاردىڭ ءبىر شوعىرى جۇرەك-قان تامىرى جۇيەسى، قاتەرلى ىسىك سىندى جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردىڭ ەتەك جايۋىنا، ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەتىن تەحنولوگيالار مەن ەمدەۋ قۇنىنىڭ جىل سايىن قىمباتتاۋىنا بايلانىستى.
جالپى، مىندەتتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋ الەمدە تيىمدىلىگىن دالەلدەگەن، جوعارىدا كورسەتىلگەن ماسەلەلەردى شەشۋگە قاۋقارى بارىن مويىنداتقان جۇيە. ەندەشە، بۇل رەفورما دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعى ءۇشىن اۋاداي قاجەت.
- ال، ەندى وسى مەديسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسى بىزگە نە بەرەدى؟
- ءقازىر ءبىزدىڭ مەديسينا بيۋدجەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى. قارجىنىڭ جەرگىلىكتى نەمەسە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنۋىنە قاراي بىرەۋ اقشانى كوپ الادى، بىرەۋگە ازداۋ بەرىلەدى. سالدارىنان الماتى مەن استانا سىندى ءىرى قالالارمەن سالىستىرعاندا اۋداندىق اۋرۋحانالاردىڭ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى ەكەنى جاسىرىن ەمەس. جاڭادان ەنگىزىلىپ وتىرعان الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ وسى ادىلەتسىزدىكتى جويىپ، تارازى باسىن تەڭەستىرۋى ءتيىس. قارجىلاندىرۋدىڭ جاڭا ءتۇرى مەديسينا سالاسىنداعى تاريفتەردى تەڭگەرۋگە جانە حالىقتى ءبىرىڭعاي ساقتاندىرۋ پاكەتىمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قاراپايىم تىلمەن ايتار بولساق، مۇندا جارنانى اركىم شاما-شارقىنشا تولەپ، مەديسينالىق كومەكتى قاجەتىنە قاراي الادى. جارنا تولەيتىن ازاماتتار جوعارى تەحنولوگيالىق كومەك تۇرلەرىن دە پايدالانۋعا مۇمكىندىك الادى. ونىڭ ۇستىنە، ساقتاندىرىلعان ازاماتتارعا ەمدەۋ مەكەمەسىن تاڭداۋ قۇقىعى بەرىلەدى. جالپى العاندا، مىندەتتى ساقتاندىرۋ مەديسينالىق قىزمەتتەردىڭ ساپاسى مەن قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرادى دەگەن ءۇمىتىمىز بار.
مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ ەنگىزىلگەننەن كەيىن ازاماتتارىمىزدىڭ دەنساۋلىققا جۇمسايتىن شىعىندارى تومەندەيدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ مەديسينالىق قىزمەتتەر ءۇشىن ءوز قالتاسىنان شىعاراتىن شىعىنى 35 پايىزدان اسىپ جىعىلادى. ال، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى (وەسر) ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش 20 پايىزعا دا جەتپەيدى.
ساپانىڭ ارتۋىنا مىندەتتى ساقتاندىرۋ شەڭبەرىندە حالىققا قىزمەت كورسەتۋگە مۇمكىندىك الاتىن جەكە مەنشىك كلينيكالار دا ىقپال ەتپەك. ياعني، بولاشاقتا الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورى دەنساۋلىق ساقتاۋ سۋبەكتىلەرى اراسىندا كونكۋرس وتكىزىپ، بەلگىلى ءبىر تالاپتاردان وتكەن كلينيكالارمەن كەلىسىمشارتتار بەكىتەدى. ال، اۋداندار مەن اۋىلدارداعى جالعىز ەمدەۋ مەكەمەسى بولىپ تابىلاتىن ەمحانالارعا بىرتىندەپ ساپانى ارتتىرۋ، قىزمەت تۇرلەرىن كوبەيتۋ سىندى تالاپتار قويىلادى. بۇل باستاپقى سانيتارلىق-مەديسينالىق كومەك شەڭبەرىندە حالىقتى دارىگەرلەرمەن قامتۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋى ءتيىس. ءقازىر 1 جالپى پراكتيكا دارىگەرىنە ەمحاناعا تىركەلگەن 2000 ادامنان كەلەتىن بولسا، بولاشاقتا بۇل كورسەتكىشتى 1500-گە دەيىن تومەندەتۋ جوسپاردا بار.
- جارنا تولەۋ ءتارتىبى قانداي؟ كىم قانشا تولەيدى؟
«مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ تۋرالى» زاڭنىڭ 2015 جىلى قابىلدانعانى بەلگىلى. كەيىن ەكونوميكانىڭ تيىسىنشە تۇراقتانا قويماۋىنا بايلانىستى جانە جۇمىس بەرۋشىلەرگە تۇسەتىن سالماقتى تومەندەتۋ ماقساتىندا زاڭعا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن بولاتىن. ءقازىر جوبا ءماجىلىستىڭ قاراۋىندا جاتىر. ول بويىنشا 2017 جىلدىڭ 1-شىلدەسىنەن باستاپ جۇمىس بەرۋشىلەر: قاراماعىنداعى جۇمىسكەردىڭ جالاقىسىنىڭ 1%، 2018 جىلى – 1،5%، 2020 جىلى – 2%، 2022 جىلى – 3% كولەمىندە اقشا اۋدارىپ وتىرۋى ءتيىس. جەكە كاسىبى بار ازاماتتاردىڭ جارناسى 2 تومەنگى جالاقىنىڭ 5 پايىزىن قۇرايدى. 2018 جىلدان باستاپ جۇيەگە مەملەكەت پەن حالىقتىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگى تومەن بولىگى (ءوزىن-وزى جۇمىسپەن قامتىپ جۇرگەندەر) تولەيدى. مەملەكەت الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان 14 ساناتتاعى حالىق ءۇشىن جارنا تولەۋدى ءوز موينىنا الىپ وتىر. ولاردىڭ قاتارىندا بالالار، زەينەتكەرلەر، كوپ بالالى انالار، مۇگەدەكتەر، 3 جاسقا تولماعان بالا كۇتىمىمەن وتىرعان جانە جۇكتى ايەلدەر، ستۋدەنتتەر ت.ب. بار. ۇزىن-سانى 10،1 ملن ادام. ال، ءوزىن-وزى جۇمىسپەن قامتىپ جۇرگەن تۇرعىندار 1 تومەنگى جالاقى نەمەسە ايىنا 1414 تەڭگە جارنا اۋدارىپ وتىرۋى ءتيىس.
جالدامالى جۇمىسكەرلەر جۇيەگە 2019 جىلدان باستاپ قوسىلادى. جارنا مولشەرى الدىمەن جالاقىنىڭ 1 پايىزىن، كەيىن 2% قۇراماق.
- اۋىرماعان ازاماتتار قورعا اۋدارعان اقشاسىن كەرى قايتارىپ الا الا ما؟
- جالپى، بۇل الەۋمەتتىك، ياعني، قالىڭ جۇرتشىلىققا ارنالعان ساقتاندىرۋ. ءبىر وتباسىندا زەينەتكەر دە، بالا دا، جۇمىسكەر نەمەسە مۇگەدەك تە بولۋى مۇمكىن. الىپ قاراساڭىز، ءسىزدىڭ زەينەت جاسىنداعى اكە-شەشەڭىز ءۇشىن دە، 18 جاسقا دەيىنگى بالالارىڭىز ءۇشىن دە جارنانى ۇكىمەت تولەيدى. ءسىز اۋىرماساڭىز دا قارت كىسىلەردىڭ باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداماي تۇرمايدى. بىرەۋ دارىگەرگە قارالماعانىمەن، بىرەۋگە كۇردەلى دە قىمبات وپەراسيا جاساۋ قاجەت بولۋى مۇمكىن. مىنە، قورعا جينالعان اقشا وسىندايدا قاجەت. مىسالى، كارديوحيرۋرگياداعى ءبىر وپەراسيانىڭ ورتاشا قۇنى 3،5 ملن تەڭگە تۇرادى. ميدىڭ قاتەرلى ىسىگى دياگنوزىن تەكسەرۋگە كەتەتىن اقشا دا از ەمەس. ال، مۇنى حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ قالتاسى كوتەرمەيتىنى راس. ياعني، ءبىرىمىز ءبارىمىز ءۇشىن ءپرينسيپى ەنگىزىلەدى. دەنساۋلىق ءۇشىن مەملەكەت قانا ەمەس، جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسكەرلەردىڭ وزدەرى دە جاۋاپتى بولادى. مىندەتتى ساقتاندىرۋ قورىنا اۋدارىلعان اقشا قايتارىلا ما دەگەن سۇراقتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. ەگەر ءبىز ءار ادامدى ءوزىنىڭ جيناعان اقشاسىنا ەمدەيتىن بولساق ول ەشتەڭەگە جەتپەس ەدى. ماسەلەن، جۇمىس بەرۋشى 2018 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ ءار قىزمەتكەردىڭ جالاقىسىنىڭ 1،5 پايىزىن قورعا اۋدارادى. ەگەر ورتاشا جالاقى دەڭگەيىندە ەسەپتەيتىن بولساق، ايىنا 2 282 تەڭگە، جىلىنا 27 384 تەڭگە اۋدارادى (بولجام بويىنشا، 2018 جىلى ورتاشا جالاقى كولەمى 152 106 تەڭگەنى قۇراماق). بۇل قاراجات نەگە جەتەدى؟ ءبىر عانا وكپە قابىنۋى سىندى كەڭ تارالعان اۋرۋدى ەمدەۋ قۇنى 90 240 تەڭگە، اپپەنديسيتتى الىپ تاستاۋ 67 525 تەڭگە. ياعني، مەديسينالىق كومەك اركىمگە جيناعان اقشاسى شەڭبەرىندە كورسەتىلەتىن بولسا، ول جوعارى تەحنولوگيالى وپەراسيالاردى بىلاي قويعاندا ءتىپتى، قاراپايىم اۋرۋلاردى ەمدەۋگە دە جەتپەيدى. سوندىقتان قورعا جيناقتالعان قاراجات قوعامنىڭ، كوپشىلىكتىڭ يگىلىگىنە جاراتىلادى.
- مىندەتتى ساقتاندىرۋ قازاقستان ءۇشىن جاڭا دۇنيە ەمەس. 1990 جىلدارداعى قاتەلىكتەردى بولدىرماس ءۇشىن قانداي ساقتىق شارالارى قولعا الىندى؟
كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن، جاندى سۇراقتى قويىپ وتىرسىز. البەتتە، 1990 جىلدارداعى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايدى قازىرگىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ول جىلدارى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ءتيىستى ينفراقۇرىلىمدار بولعان جوق. ول تۇستا ەكونوميكا داعدارىس ابدەن شەگىنە جەتىپ تۇرعان كەز بولاتىن. نانىن تاۋىپ جەي الماي وتىرعان جۇرتقا جارنا جايلى ايتۋدىڭ ءوزى اۋىر تيەتىن زامان ەدى. زەينەتاقى، جالاقى دەر كەزىندە تولەنبەي، ادامدار ماڭداي تەرمەن تاپقان ءناپاقاسىن ايلاپ، ءتىپتى، جارتى جىلداپ كۇتەتىن كەزدە دە ەسىمىزدە.
ال، تۇسكەن قارجىنىڭ ءبىراز بولىگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ مۇقتاجدىقتارىنا جۇمسالدى. ءتۇسىم مەن شىعىن اراسىندا پايدا بولعان ايىرما سالدارىنان قور تولەم قابىلەتىنەن ايىرىلدى. دەي تۇرساق تا، ءار نارسەنىڭ جاقسى دا، جامان دا جاعى بولاتىنىن مويىنداۋ كەرەك. سول جىلدارى مەديسينا سالاسىنا نارىقتىق ەكونوميكانىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى سىنالاپ بولسا دا ەنگىزىلدى جانە سالانى دامىتۋعا ىقپال ەتتى. ال، ءقازىر ەكونوميكالىق جاعداي ەداۋىر تۇراقتالدى. مەملەكەتتىك ەمدەۋ مەكەمەلەرى زاماناۋي قوندىرعىلارمەن قامتىلدى. مەديسينالىق كومەكتى سونى ۇلگىدەگى تەحنيكانىڭ كومەگىمەن كورسەتەتىن جەكە مەنشىك كلينيكالاردىڭ دا ۇلەسى ارتتى. ەلىمىزدە شەتەلدەردە عانا جاسالاتىن كۇردەلى وپەراسيالار كوپتەپ جاسالىپ جاتىر. شەتەلدە وقىپ كەلگەن دارىگەرلەردىڭ تاجىريبەسى تالاي ناۋقاستى اجال اۋزىنان الىپ قالۋعا كومەكتەسىپ جاتقانىن مويىنداۋ كەرەك. سول سەبەپتى مەديسينا سالاسى دا، مەملەكەت تە مىندەتتى ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋگە دايىن دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. قارجى جايىنا ويىسار بولساق، البەتتە، بۇرىنعى قاتەلىكتەر ەسكەرىلگەن. جارنا «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراسياسى ارقىلى ۇلتتىق بانكتەگى ەسەپ-شوتقا تۇسەدى. ەشكىمنىڭ قولىنا قولما-قول اقشا تيمەيدى. ەمحانالار مەن كلينيكالار كورسەتكەن مەديسينالىق قىزمەت اقىسى سول شوت ارقىلى تىكەلەي تولەنەدى. وندا دا ناقتى كورسەتىلگەن قىزمەت بويىنشا بەرىلگەن قۇجاتتار، اتقارۋ اكتىلەرى تالاپ ەتىلەدى. سوندىقتان اقشانىڭ باسقا ماقساتتارعا جۇمسالۋى مۇمكىن ەمەس.
سۇحباتتاسقان: شىنار ءالجانوۆا
پىكىر قالدىرۋ