(اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ تۋرالى)
ءابىش كەكىلبايەۆ
بۇل – مەنىڭ بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن دە، ەستىمەگەن دە قالامگەرىم.
ولەڭدەرى كوزىمە، دالىرەك ايتسام، كوڭىلىمە وتتاي باسىلدى. ويىما قاي-قايداعى ورالدى. كوز الدىما نەلەر كەلىپ، نەلەر كەتپەدى؟..
باسقاسىن قويعاندا، ىرعاعىمەن، اۋەزى، كوز تاستاسى مەن ءسوز ساپتاسىنىڭ ءوزى تالاي-تالاي جايتتاردى جادىما سالدى.
ءبىرۋاق الماتىنىڭ كوكتايعاق كوشەسىندە جاڭا اشىلعان گاسترونوميا دۇكەنىنىڭ الدىندا شىنى جايمانىڭ ار جاعىندا تويعان تورايلارداي تورسيا جايعاسقان بىلەم-بىلەم شۇجىقتارعا – “بۋرجۋيداي سەمىز كولباسالارعا” ماداق جىر وقىپ تۇرعان ءسۇمبى تالداي ۇزىن، قايىڭنىڭ قابىعىنداي جۇقالتاق، ءسوزى سۇڭگىدەي سۋىق تا وتكىر، كوڭىلى مارتەن پەشىندەي لاپىلداپ تۇرعان تولەۋجان ىسمايىلوۆ، بىرەسە ەسىكتەن قىز الدىنا كەلگەن ۇيالشاق جىگىتتەي سىپتيا كيىنىپ، سىپايى كىرىپ، سىزديىپ تۇرىپ، سىزدانا سويلەيتىن توقاش بەردياروۆ، بىرەسە ولەڭىن الدىڭا جايىپ سالىپ، ءوزى قۇمارتا سورعان اششى “بەلوموردىڭ” كوك ءتۇتىنىنىڭ اراسىندا، ونسىز دا قىسىڭقى كوزىن ودان ارمەن سىعىرايتىپ جىمسيا كۇلىپ، دىمىڭدى قارالاي قۇرتاتىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، ءبىراۋىق سىرت تۇلعاسى سەكسەۋىلدەي شىپ-شىمىر دا، مىپ-مىعىم، ءبىراق اۋىزىن اشسا، كومەيى كورىنىپ، اق قاۋىرسىنداي ۇلپىلدەپ، اق پەرىشتەدەي ەلپىلدەپ تۇراتىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ كوز الدىما كەلگەندەي بولدى.
ءوزى ولەڭدەرىنە مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ سوزدەرىن كوپ قىستىرادى ەكەن. ءبىراق، جانى دۇلەي بولعانمەن، جىرلارىندا جورتاققا ۇرىنبايتىن، جورعاسىنان جاڭىلمايتىن مۇقاعاليدىڭ باستان-اياق جايما-شۋاقتىعى جوق.
اباي مەن ماحامبەتكە دە ءتاۋ ەتەتىنى سەزىلىپ تۇر. ابايدى ابىرجىتقان الاڭ دۇنيە مەن ماحامبەتتى اشىندىرعان قاراڭ دۇنيەگە وكپەسىنىڭ قارا قازانداي ەكەندىگى قاتتى اڭعارىلدى. ءبىراق، بىرەۋىنىڭ كۇڭگىرت كۇڭىرەنىسى مەن ەكىنشىسىنىڭ ورەپكىگەن وجەتتىگىنە سۇلىكتەي جابىسىپ قالعان ەشتەڭەسى بايقالمايدى.
كەي-كەيدە سوناۋ الپىسىنشى جىلدارداعى ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ جاعاسى جايلاۋ، جايدارمان كوڭىل، جايباراقات ايتا سالار اياقاستى تاپقىرلىعى كوزگە ۇرادى.
ارا-تۇرا ازەلگى وتەجان نۇرعالييەۆتىڭ جوپ-جورتا اڭقاۋسي قالاتىن، كەيىنگى وتەجاننىڭ اپ-ادەيى قيتىقتانا سويلەيتىن سايقىمازاقتىعى قىلاڭ بەرەدى.
الايدا، بۇل الگىلەردىڭ ەشقايسىسىن سول قالپىندا قايتالامايتىن، قازاق ولەڭىندە ارا-تۇرا ۇشىراسىپ قالىپ جۇرگەن تالاي-تالاي سونى سوقپاقتاردى سوڭىنا دەيىن جەتكىزىپ، ايدىن جولعا اينالدىرا العان ارشىندى، سونىسىمەن دە كوزىڭە سويقان ەلەستەيتىن ايبىندى اقىن. بۇرىن-سوڭدى بولماعان اقىن...
قازاقشا ايتقاندا، ءبىرتۇرلى اقىن.
قازاقتىڭ “ءبىرتۇرلى” دەگەنى ماقتاعاندىقتى دا، ماساتتانعاندىقتى دا بىلدىرمەيدى. ءبىراق، توسىرقاعانى مەن تاڭىرقاعانىن جاسىرا الماي، امالسىز مويىنداعانىن اڭعارتا الادى. تۇپتەي ءبىلىپ، تۇبەگەيلى تۇسىنە الماي جاتقاندىعىن دا سەزدىرتەدى.
تىنىشبەك ابدىكاكىموۆتى دە بىرەۋ ۇعار، بىرەۋى ۇقپاس، بىرەۋ قۇپتار، بىرەۋ قۇپتاماس، ءبىراق ول ەشكىم ەلەمەي كەتە الماس، ەسكەرمەي قالا الماس، ايرىقشا نىسانالى اقىن.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ كەيبىر ەڭ دانىشپان سۋرەتشىلەرىنىڭ شىعارمالارىن كورگەندە ونىڭ، ەڭ الدىمەن، سۋرەت سالا الاتىندىعىنا ءشۇبا كەلتىرەتىنىڭ بار.
ءدال سونداي ولەڭ جازا الاتىندىعىنا ەرىكسىز ءشۇبالاندىراتىن ۇلى اقىندارى مەن ادەمى اۋەزدى اڭعارىپ، ادەمى اۋەندى ەستي الاتىندىعىنا كۇمانداندىراتىن ۇلى سازگەرلەرى دە بارشىلىق.
وندايدا: “بۇعان نەمەنەسىنە بولا تاڭداي قاتا بولىپ ءجۇر ەكەن بۇل جۇرت؟”، – دەپ شىننان اڭىراتىندار دا از ەمەس. سويتسە، بۇندايدا تالاي گاپ بار ەكەن.
بۇل اۋەلدە وتكەن عاسىردا پاريج سالوندارىندا ەتەك جايىپتى. كلاسسيكالىق بەينەلەۋ ونەرىندەگى رەنەسسانستان كەيىنگى ادامدى اسپەتتەۋ ءۇردىسى قالىپتاستىرعان ەستەتيكالىق قاعيدالارعا بايقاتپاي باستالعان شابۋىلدار بىرتە-بىرتە ۇدەي ءتۇستى. ادامعا تامسانۋ ازايىپ، ادامعا تاڭىرقاۋ كوبەيدى. ادامعا تابىنۋ ادامدى اياۋشىلىقپەن الماستى. تاڭىرقاۋ تابالاۋعا، اياۋشىلىق اشكەرەلەۋگە جالعاستى. ءسويتىپ، ونەردە ءبىر كەزدەگى قۇدايدىڭ ورىنىن يەمدەنگەن ادام بىرتە-بىرتە قۇبىجىققا اينالا باستادى. ومىرلىك كورىنىستەر بۋالدىر ەلەستەرگە اۋىستى. قاي نارسە دە تابيعي قالپىنداعى تارتىمدىلىعىن جوعالتىپ، قيلى-كيلى قيتۇرقىسىز قىزىقتىرمايتىن قىم-قيعاش قۇبىلۋلارعا ۇشىرادى. ەكى دۇركىن جاھاندىق سوعىس دۇنيەنى ەكى رەت استى-ۇستىنە شىعاردى. ادامداردىڭ بۇرىنعى كوزقاراسىنىڭ ويران-بوتقاسى شىعىپ، مىنەز-قۇلىقتارى دا قىرىق قۇيقىلجىدى. قۇيقىلجىعان قۇبىلما كوڭىل توڭىرەگىندەگى ەشتەڭەنى قاز قالپىندا كورۋگە قۇلىق تانىتا قويمادى. قۇبىلتىپ، قۇيقىلجىتىپ كورگىسى كەلدى. قالاي قۇيقىلجىتقىسى كەلسە، سولاي قۇيقىلجىتتى. قالاي قۇبىلتقىسى كەلسە، سولاي قۇبىلتتى. سۋرەتكەرلەر تاڭىرىمەن تايتالاسا باستادى.
بۇل اعىم اۋەلى باتىس ەۋروپانى تۇگەل مەڭدەپ، قالعان قۇرلىقتارعا دا اياق سالدى. ءبىراق، بالتىقتان بەرى وتە الماي، ۇزاق مالتىقتى. الپىسىنشى جىلدارعى حرۋششيەۆتىڭ ەستەتيكالىق توڭمويىندىعى ەداۋىر بوگەسىن بولعانىمەن، ءبارىبىر ءبىرجولاتا تويتارىپ تاستاي المادى.
سەكسەنىنشى جىلدار سەرپىلىسى يدەولوگيالىق توسقاۋىلداردىڭ ءبارىن جايپاپ كەتتى.
ەستەتيكالىق بوستاندىق بىزگە دە جەتتى. ونى بىرەۋلەر انشەيىن سۋرەتكەرلىك جەلىك رەتىندە قابىلداپ، جەڭىل-جەلپى تۇرلىك قىلتىڭ-سىلتىڭعا بوي الدىردى. ەندى بىرەۋلەر ساناداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر رەتىندە قابىلداپ، بولمىستىڭ بۇعان دەيىن ۇڭىلۋگە بولماي كەلگەن استارلارى مەن قاباتتارىن زەردەلەيتىن وي جىتتىلىگىنىڭ وتكىرلەنۋى دەپ ءتۇسىنىپ، بوستان ويدى قاساڭ قاعيدالار تىزگىنىنەن تەزىرەك ازاتتاندىرۋعا تىرىستى.
ءتۇر تاۋەلسىزدىگى وي تاۋەلسىزدىگىنەن ءوربىپ جاتىر دەپ ءتۇسىندى.
قازاق توپىراعىندا سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا شاماسىنان اياق باسقان بۇل اۋەن اۋەلى ساز جانە بەينەلەۋ ونەرلەرىندە سەس بەردى.
ەندى، مىنە، ادەبيەتكە دە...
ايتپاقشى، قازاق پوەزياسى قاي زاماندا دا ەلگەزەكتىك تانىتقان. قادىم جىرلارىنا قاراعاندا زار زامان ادەبيەتىنىڭ تەك مازمۇندىق قانا ەمەس، تۇرلىك وزگەرىستەرى از بولماعان. ولاردان ابايدىڭ، ابايدان سۇلتانماحمۇتتىڭ وزگەشەلىكتەرى قانشاما؟! عاسىر باسىنداعى ماعجان جاڭالىقتارى ءوز الدىنا... كەڭەستىك اۆانگارديزمنىڭ اسەرى تيگەن ساكەن، ءسابيت ىزدەنىستەرى ءسىرا بەلگىلى. وتىز جەتىنىڭ ويرانىنان كەيىن ءجۇنى جىعىلىپ، جەلىگى باسىلىپ قالعان قازاق ولەڭى ەلۋىنشى جىلدارعى قاسىم سەرپىلىسىنەن كەيىن قايتا جاندانا باستادى. اسىرەسە، الپىسىنشى جىلدارى بوي كورسەتكەن ۇيرەنشىكتىلىككە، ۇردىسشىلىككە شابۋىل، تۇپتەپ كەلگەندە، ولەڭدىك ءتۇردىڭ قاساڭ قاعيدالارىنا شابۋىل بولدى. تولەۋجان ىسمايىلوۆ قازاق ولەڭىنىڭ ۇيقاستىق، ىرعاقتىق، قۇرىلىمدىق جۇيەلەرىن وزگەرتە وتىرىپ، مەتافورالىق سونىلىعى مەن پۋبليسيستيكالىق ۋىتىن ارتتىرۋعا تىرىستى. توقاش بەردياروۆ قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىمدىق قاڭقاسىنا كوپ تيىسپەي، بەينەلىلىك قاۋقارىن ناقتىلاندىرا، وسى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زامانىمىزدىڭ كوزىمىزبەن كورىپ، قولىمىزبەن ۇستاپ جۇرگەن ەتەنە شىندىعىمەن مەيلىنشە تۋىستىرىپ، شىنايىلاندىرۋعا ۇمتىلدى. ورازبەك سارسەنبايەۆ پەن ءجۇسىپ قىدىروۆ اق ولەڭگە قۇلاش سەرمەپ، رۋحاني “اق تاڭداق” بولىپ كەلگەن وقيعالاردى، قوعامدىق ساناداعى “قارا تاڭداقتاردى” جىلىكتەۋگە تالاپتاندى. سىرباي ماۋلەنوۆ پەن ءابدىلدا تاجىبايەۆ قازاق ۆەرليبرىنىڭ ءساتتى ۇلگىلەرىن تۋدىردى. مۇقاعالي ماقاتايەۆ قازاقى قارا ولەڭنىڭ تابيعي مۇمكىندىكتەرىن تاۋىسا مەڭگەرۋ ارقىلى دا ۇلتتىق پوەزيانى ماعىنالىق جاعىنان ساليقالاندىرۋعا بولاتىندىعىن دالەلدەدى. تولەگەن ايبەرگەنوۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ قارا ولەڭگە ايتا قالارلىقتاي اۋەندىك، ىرعاقتىق، ستروفيكالىق سونىلىقتار سىڭىرە وتىرىپ، ۇلتتىق جىرىمىزدىڭ ەستەتيكالىق تارتىمدىلىعى مەن الەۋمەتتىك اۋقىمدىلىعىن ارتتىردى.
ال، تىنىشبەك ابدىكاكىموۆ شە؟
ول راسىندا دا، ەت تۋراي الماعان ەسىل تاماقتىڭ ەسىن كەتىرەدى دەگەندەي، ءوزى دۇرىستاپ ولەڭ جازا المايتىن بولعان سوڭ، ءداستۇرلى قارا ولەڭنىڭ ۇلما-جۇلماسىن شىعارىپ جۇرگەن كوپ سولاقايدىڭ ءبىرى ەمەس پە؟
ەندەشە، ءادىلىن ءوزىڭىز ايتا جاتارسىز. اۋەلى مىنا ءبىر شۋماققا كوز جۇگىرتىڭىزشى:
بىزدەر “گوموساپيەنس” كەزىمىزدەن بىلگىر ەك...
ال، مەن ءوزىم، مىسال ءۇشىن، الفا جىلى،
يگرەك تاۋلىگىندە تۋىپپىن دا...
كەيىن، يكس-بەسىندە
(ومەگا جىلى)
قايتىس بولام.
سونىم ءۇشىن كەشىرىڭدەر.
ايتپاقتايىن،
مىنا ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدىڭ جۇمباعى –
كادىمگى الگى مەندەلەيەۆ تابليساسىنداعى
ەلەمەنتتەر جيىقتىعى.
سولار – ىشكەن، سۇيىسكەن!..
ولگەننەن سوڭ، ىدىرايمىز قالايى مەن كۇمىسكە...
ولەڭگە ءتان ۇيقاس، ىرعاق، اۋەن ىڭعايلاستىعىنان گورى ماتەماتيكالىق، فيزيكالىق ۇعىمداردىڭ مولدىعىنا بىردەن نازار اۋداردىڭىز.
كەشە سەن دە مەملەكەتتىك ءفانيدى
شابىتتانا جىرلاپ ەدىڭ،
سوندا قالاماقىڭا
كەپكەن بالىق ساتىپ الدىڭ،
ونىڭدى كىم وقىماق؟
ونى مىنا ءبىز وقىدىق:
ءولى بالىق سىرامەن
كەتتى ءىشىلىپ!...
ولەڭ قايدا؟
ونى دا ءدال مىنا مەن
ايتا الامىن،
اجەتحانا شىندىعىنا جۋىقتاپ،
ولەڭ شىركىن ازوتتانا
حيميالىق قۋىقتان
اعىپ كەتكەن...
ەندى تاڭىرقايسىز. تاڭىرقاماق تۇگىلى ابىرجيسىز.
سويلەمەشى،
ەلگە دەگەن سەنىڭ انتيقالپىڭ بار!
پارتيالىق سەزدەرگە كارديوگراممالىق تولقىندار
كاللام ءىشى – نۋكلەينبەلوگىمدى قىزارتىپ...
بىرگە تۋعان قارىنداستان كومسومولي قىز ارتىق!...
سوۆەتتەنگەن جادىمىزعا:
ءماجىلىسحات – پاراقتار،
كوسەمدەردىڭ تۋعان كۇنى،
بەسجىلدىقتار!..
اراق تا
جۇمىسشى مەن شارۋا اڭقيدى!..
ءداۋ دە بولسا، بۇل ارادا باس شايقايسىز. ادام اراق اڭقىماي، اراقتىڭ ادام اڭقۋى قالاي؟
مەندە تاعى ءبىر ەلەس بار،
بار بولعان سوڭ، ول دا ەندى
جوعالمايدى!
تەك ازىرشە قۇر كەزىپ ءجۇر بولمەمدى.
ماسەلەڭكي، ەرتەڭدەرى ايتەۋىر ءبىر ولەم مەن:
پليۋس – مينۋس جۇلدىزدانعان ەت-سۇيەكتى دەنەمنەن
ەلەمەنتتەر ۇشقىن اتىپ، جەر مەن كوككە كەتكەندە،
سول ءبىر ەلەس سوڭعى وتتەگىن تۇتاندىرىپ وكپەمدە،
قانىمداعى سوڭعى قىزىل تۇيىرشەككە كۇن ءتيىپ...
اقىماقتاۋ جۋسان بولىپ، قايتا وسەمىن قىلتيىپ!
شايقالاقتاپ تۇرعان باسىڭىزدىڭ كىلت كىدىرە قالارى ءسوزسىز.
انە،
مەنىڭ ەل زارىققان ماڭگى ءومىردى سۇيەتىن
عۇمىر بويعى ەۆوليۋسيالىق-ريەۆوليۋسيالىق نيەتىم –
توپىراقتان جاراتىلعان وسىمدىكتىڭ رەتى
تۇردەن تۇرگە كوشىپ جۇرەر قۇبىمالى جۇيە-تىن.
دەمەك، الگى جۋسانيالىق قۇشتارلىعىمنىڭ وبالى –
جالماڭداعان جانۋاريانىڭ تۇمسىعىندا جوعالۋ؟!
تاعى دا باس شايقارىڭىز كۇمانسىز. ءبىراق، بۇل جولى تەك تاڭىرقاپ قانا ەمەس، تاڭعالىپ باس شايقادىڭىز. باعانادان بەرگى ماعىناسىز ساندىراقتاي كورىنىپ تۇرعان ءسوز تۇتەگىنىڭ ار جاعىنان الدە ءبىر ءمان قىلتيعانداي بولدى.
ياعني،
“بوققا اينالۋ”
دەگەن ءسوز بار، بوق تىلدە!
كيە دە جوق!
ارۋاق تا جوق!
پەرىشتە دە جوق مۇلدە!
تىم قۇرماسا، تۇلەن دە جوق، ءتۇرتىپ وينار كوڭىلدى!...
تفۋ-ۋ!..
ويتكەن جانتالاسى قۇرىپ كەتسىن ءومىردىڭ!
ولاي بولسا،
توزباي، سىنباي، ىدىراماي، بۋلانباي،
He شىرىمەي، نە بولماسا جانىپ كەتپەي تۇرعاندا،
جۇلدىزدانعان اسپاندى دا (بارلىعىنان جوعارى)
جۇمىر باسپەن دار-ر ەتكىزىپ جىرتىپ شىعام مەن ءالى!!
قالاي ەكەن؟! ولەڭ بە؟ ولەڭ عوي... اقىن با؟ اقىن عوي...
ءبىراق، ءبىرتۇرلى اقىن. ءبىرتۇرلى ولەڭ. “ماتەريا”. وعان نە جاتپايدى؟ اۆتوردىڭ ماناعىدان بەرى ءار قىرىنان الىپ تىزبەلەپ وتىرعان قوقىستارىنىڭ ءبارى دە جاتادى. سول قوقىسقا كومىلىپ قالۋعا دا، ءتىپتى ءولىپ قالۋعا دا بولادى. “اقىماقتاۋ جۋسان بولىپ،”، “قايتا قىلتيىپ وسۋگە” دە بولادى. اقىرىندا “جالماڭداعان” “جانۋاريانىڭ تۇمسىعىندا جوعالۋعا” دا، قايتادان قوقىسقا اينالۋعا دا بولادى. ءبىراق، اقىن رۋحى تىرشىلىكتىڭ بۇل زاڭىنا كونگىسى كەلمەيدى. تۇردەن تۇرگە كوشىپ جۇرەر ماڭگى ءومىردىڭ ەۆوليۋسيالىق-ريەۆوليۋسيالىق قۇبىلمالى جۇيەسىن “جۇمىر باسپەن دار-ر ەتكىزىپ جىرتىپ” شىققىسى كەلەدى.
قىرىق قۇبىلعان قوقىس ماتەريانىڭ قىرقىلجىڭ حيكماتتارىنا ماڭگى باقي ءوز قالپىندا تۇرعىسى كەلەتىن ادامدىق رۋح اتوي سالىپ قارسى شىعادى.
بۇكىل كىتاپ – وسىنى كوكسەپ وسقىرىنعان اساۋ جاننىڭ اۋىر ازابىنىڭ شەجىرەسى.
اتى دا قىزىق – “ىراۋان...” تۇنەكتى سەرپىپ، جارىقتىڭ جولىن اشاتىن تاڭ الدىنىڭ شىرايلى نۇرى ەسكە تۇسەدى. ءبىراق، بۇل اقىننىڭ ايتىپ وتىرعانى – ءارى سول، ءارى ول ەمەس كورىنەدى. كىتاپتىڭ سوڭىنداعى اۆتورلىق تۇسىنىكتەمەگە ءۇڭىلىڭىزشى: “ىراۋان – ىرۋشى، ءتىلۋشى، جازۋشى؛ وتكىر: وسترىي، رەزكيي؛ پروحودياششيي، پرونيزىۆايۋششيي، پروتەكايۋششيي؛ وتكىر ياعني ءجۇز: لەزۆيە؛ ليك؛ اعىن؛ وزەن؛ قاراڭعىلىقتى تىرەۋشى، ىراۋشى جارىق؛ كۇننىڭ عالامدىق كەمپىرقوساعى (كەم ءبىر قوساق)؛ تاڭ جارىعى؛ كۇن؛ كۇن نۇرى”.
نە دە بولسا، بۇل – اتار تاڭعا تامسانعان راحات كىتابى ەمەس، باتار كۇنگە كارلەنگەن قاھار كىتابى.
ءوزى التى بولىمنەن جانە اۆتورلىق تۇسىنىكتەمەدەن تۇرادى. ءار بولىمگە ايدار تاعىلماعان. ءبىرىنشى ءبولىم: “قۇيرىق جالى توگىلگەن كىل قىسىراق كۇندەر ءوتتى ويناقتاپ... كۇيكى سىناق! مۇڭ اڭقىعان سەزىمنىڭ شاتقالىنان ماڭىرايدى تاۋتەكە ۇيقىسىراپ...”، – دەگەن، ەكىنشى ءبولىم: “سەنى ءسۇيۋ – الەمگە ماڭدايدان نۇر تاراتۋ...”، – دەگەن، ءۇشىنشى ءبولىم: “ومىرتقاسىنىڭ وزەگىن كۇن كەرنەگەن اشقاراق – كوكىرەگىمىزدە قۇبىلادى قاس-قاباق”، – دەگەن، ءتورتىنشى ءبولىم: “وي مەن سەزىم وتقا تولى قىپ-قىزىل، نەدە ەكەنىن بىلە المايسىڭ تۇپكى سىر. ءوزىن ءوزى تانىمايتىن ساناعا وزگە دۇنيەنى مۇمكىن بە ەدى ۇققىزۋ؟ قارا تانگە قالاتىنى – بۇك ءتۇسۋ. ال، بىلايشا، ءبارى – زاڭدى، ءتۇپ-تۇزۋ: قارىن قامى، جەمىر توپىراق، كۇپتى سۋ!.. ەستىلەردەن ەسالاڭدىق جۇققىزۋ! قايعى ويلاماۋ مىقتىلىقتىڭ مىقتىسى؟”.. وي مەن سەزىم وتقا تولى قىپ-قىزىل!”، – دەگەن، بەسىنشى ءبولىم: “وي اتاۋلى توبە شاشتاي تىك تۇرىپ، بەرسە ءبارىن ءبىر-اق ساتتە ۇقتىرىپ! ۋھ-ھ، كۇپتىلىك!...”، – دەگەن، التىنشى ءبولىم: “بۇل دۇنيە – جاساندى. رەسمي. جۇرەك – جىلقى، تۋلايدى... يەسى – مي”، – دەگەن ەمەۋرىن جولدارمەن، “ءتۇيىنى”: “قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام”، – دەگەن سۇلتانماحمۇت سوزدەرىمەن باستالادى. كىتاپتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەلىلىگى كونسەپتۋالدىق سالاۋاتتىلىق پەن بۇتىندىكتى اڭعارتادى. بۇل – ءار جىلدارى جازىلعان ولەڭدەردىڭ انشەيىن ءبىر كوگەندە باس قوسا قالعان كەزدەيسوق جيىنتىعى ەمەس، مۋزىكادا سيمفونيانى، ارحيتەكتۋرادا كەلىستى عيماراتتى ەسكە تۇسىرەتىن سوم شىعارما، ءبىرتۇتاس انسامبل.
العاشقى بولىمدە – اۋىل، تۋعان ولكە، تانىس تابيعات، باقتاشى ءومىر. ءباز-باياعى ورتا مەن بايىرعى احۋال. “اۋىلىم بولۋشى ەدى كۇندە بوران... وزگەرىپ كەتتى ءقازىر مۇلدە بالاڭ. قازداردىڭ قاڭقىلىنان قايماق جالاپ، تۇندە ءسال اي ساۋلەسىن تىڭداپ الام. مەندەگى ءسوز – قۇلىندى، كوز – بوتالى، بۇل داۋرەن قايتالانسا جازدا تاعى!.. مامىردىڭ مايىن بۇلتتار بۇركىپ ءوتىپ، توپىراق جاپىراعىن مازداتادى. ءبىر بىلسە، جەر ءقادىرىن، تاۋ ءقادىرىن، بىلەر مە جۋسان ەمگەن مارقا تۇلىك... قىز-كوكتەم كول باسىنا اسىعادى، بۇرىمى بۇلت ىشىندە تارقاتىلىپ. “سەزىمنىڭ سىنىقتارىن قۇرسار كۇيدى سەن ماعان وسى ءقازىر قيساڭ قيدىڭ!” – دەپ تۇنگى قۇربىم وتىر، ومىراۋىنان ءبۇر جارعان جۇلدىزداردىڭ ءيىسى اڭقيدى...” ىستاعان سابانىڭ جومارت پۇشپاعىنان قۇيىلعان قىسىراقتىڭ قىمىزىنداي ءون بويىڭدى بالقىتىپ قويا بەرەر قايران قازاقى ولەڭ!
“ماي ساعىمدى ماڭعاز تاۋ ءۇرىپ ىشكەن، ولەڭ اعا جونەلەر تىلىڭىزدەن!.. قاز داۋىسى اڭقىعان قوڭىر جەلگە قازاناقتىڭ، قايىڭنىڭ ءبۇرى پىسكەن. دارمەنىڭ جوق ويىڭنان جاڭىلماسقا، تاۋ تىڭداعان ساز باسقا، سارىن باسقا، شەگىرتكەنىڭ ءىنجۋلى شىرىلىنان مونشاق تەرىپ الار ما ەدى قارىنداسقا!..” پاي-پاي، تاڭدايىڭدى جۇلار ءتاتتى ءسوز-اي! ەلىگىپ ۇڭىلە تۇسەسىڭ، ەلىتىپ سىمىرە تۇسەسىڭ.
كەنەت – ءتىلىڭنىڭ ۇشىن قىشقىل شىمشىدى ما قالاي؟.. “ءسوز سۇيەگىن ولشەمە، مۇڭدى ولشەگىن؛ وي – كوپ، قوبىز ءدىلىمنىڭ تۇرتەر ىشەگىن. سارى دالا دوڭبەكشىپ كۇن استىندا، سايتان – ساعىم سورادى بۇلت ەمشەگىن. اينالا – كىل كۇيىك تاۋ، ىسىك توبە، ايعاي جولعا كوردىم سان ءتۇسىپ تە مەن. قۇلا ءدۇزدىڭ كىندىگىن قۇيىن بۇراپ.... قاراعاندار عانا تەك كۇشىكتەگەن. سور تاعدىرعا دالامنىڭ كونگەن ءتۇرى: شالا-جانسار بولسا دا، ەرمەن ءتىرى. توبىلعىنىڭ گ ۇلى جوق!.. گۇل ورىنىنا كورىنەدى قىزارىپ شەڭگەل ءتىلى”.
كەنەت جۇرەگىڭ شانشىپ قويا بەرەدى. “مۇڭسىز دا امان بولعانمەن، قۇنسىز دا امان، كوبەلەكتەر ءبىتتى ءولىپ جۇلدىزتابان؛ قاتالاعان – شولدەگەن شەرلى ءتۇزدىڭ شەكەسىندە كۇلتىلدەپ كۇن سىزداعان! اقىلدى جۇرت ىشكىزسىن بۇگىن ۋىن، اشىرقانار مەندەگى ءىڭىل-ۋىل. جەل قىپ-قىزىل! تاۋ ەسسىز!.. ەسسىزدىكتىڭ ەزۋىنىڭ ساعىمى شۇبىرۋىن!..” جايما-شۋاق يديليا كەنەت جۇمساق ەلەگياعا، ول – اياقاستىنان اپشىعان ىزاعا اينالىپ بارا جاتقانداي. مانادان بەرى پەيىشتەنىپ تۇرعان كوكجيەكتەن كولگىر ساعىم ارىلىپ، تامۇق تابى بىلىنە باستاعانداي.
سەزىمتال جۇرەك ءولى توڭىرەكتەن سەكەم الىپ، ءتىرى توڭىرەگىن تىنتكىلەي باستاعانداي. ەكىنشى ءبولىم – پاك ماحاببات، پەرىشتە كوڭىل جىرلارى. سارتاپ ساعىنىشتىڭ زارى. جاندارمەن جالعىزدىقتىڭ شەرى. باياعى ءلايلىنىڭ ەركەتوتاي نازى. باياعى ءماجنۇننىڭ ەستەن تانعان ەسىرىك ءحالى.
باسقاشا ماحاببات بولۋشى ما ەدى؟! ول باسقاشا جىرلانۋشى ما ەدى؟! ءبىراق، بۇگىنگى ءلايلى، بۇگىنگى ءماجنۇن احۋالى: “مىنە، مىنە، قوڭىراۋ شالىپ تۇرسىڭ! (كوكەيىڭدە پەندەلىك قالىپ تۇر ءزىل؟) پارىق-تىلسىم... داۋىسىڭ تالىقتىرسىن؛ ايتا بەرشى، قايداسىڭ؟.. ال، ۇقتىرشى!.. كۇلكى مەنەن كۇدىك تە جۇرە مە ءبىر؟ ءومىر باقي كوڭىلدە تۇنەمەگىر!.. قالاي، قالاي؟.. اعاڭ با؟.. جۇمىسىندا!.. دەيدى بىزگە: “تەزىرەك ۇعىسىڭدار!”. اللو-اۋ، اللو-اۋ!.. اللو-اۋ، جاۋاپ بەر، جالىندىرما، جانىم مەنىڭ تۇر ءقازىر سىم ۇشىندا!..” تەلەفون قۇلاعىنا اسىلىپ ءولىپ قالارداي بۇگىنگى ءماجنۇننىڭ جان داۋىسى شىققان جالبارىنشى.
جانى سىم ۇشىنداعى سەزىمتالدىق. جانى تىرناق ۇشىنداعى جانكەشتىلىك. “ءبارى وسىلاي – تەز ءوتىپ، تەز بىتەدى، شىرقالىپ ءان، ايتىلىپ ءسوز بىتەدى. جاماندىقتان جانىمىز كۇيەر ءالى، سول كۇيىكتىڭ ورىنىنا كوز بىتەدى؛ بولدى دەگەن ساتىندە جىگەر ۇستەم، ەسىك قاعىپ تۇرار-اۋ رەنىش تە. دوسىڭ باردا – قاسىڭ بار، كۇرەڭىتىپ كۇن تۇتىلعان ءبىر الەم جۇرەر ىشتە”.
ءۇشىنشى ءبولىم – سول كۇن تۇتىلعان الەم. جاپانداعى جالعىز ءۇي. جارىق الەمنەن تەك جاقسىلىق دامەتكەن جاداعاي قىر تىرشىلىگى. “باستاپ كەلمەي اركىمدى، اڭعال سوقپاق، جالعىز ءۇيدى كەسىرلى جاننان ساقتا!” قاپيادا جاپا شەكتىرمەسە، جالعىز ءۇيلى تىرشىلىك بولار ما؟! “... بىرەۋ كەلدى، كۇن وتى جانا-جانا، قازان-اسپان استىندا سونگەن شاقتا”. “ەكى كوزى – قوس قانجار، قوس قانجاردىڭ قىلشىلداعان جۇزىنە قان جۇعىپتى”. “قالىڭ قاباق قالقالاپ ىشكى رايدى، قاراسۇرعا قارا مۇرت سۇس قۇرايدى. كولدەنەڭنەن ءتۇسىپ اپ كوزدەرىمەن كەلىنشەكتىڭ مىقىنىن ىسقىلايدى”. بەيساۋات كەلگەن بەيتانىس قوناق. بەيتانىس مەيماننىڭ بەيادەپ كوزدەرى. سۇس شاشقان سۇعاناق جانار. تورىڭنەن تونگەن وسپادار ۇرەي. بۇل جاپانداعى جالعىز ءۇيدى شوشىتقان جان الار ادام با؟ الدە جاپانداعى جالعىز ۇيدەي جالتاق-جۇلتاق كۇن كەشكەن قورعانسىز قاۋىمنىڭ جەلكەسىنەن تونگەن جەكسۇرىن زامان با؟!
ودان ارمەن وقي تۇسسەڭ، بۇنىڭ جاۋابىن ءوزىڭ تاباسىڭ. دىمى ىشىندە دالباسا قارەكەت. شىنى ىشىندە داڭعازا تىرشىلىك. تۇنەكتەن وربىگەن ءتۇن بالاسى. قىلىشقا باسىن توسقان قىلشا مويىن. ۇرەيدەن ۇسىك شالعان ۇركەك كوڭىل. “ميىمدى بۇرە-بۇرە بۇلتى اجالدىڭ، جۇرتقا ەرىپ، مىڭ لاستاندىم، مىڭ تازاردىم؛ مىنە، ەندى... قالا – قارا، اي – ساپ-سارى، سارعايىپ جالعىز ءتىسى تۇر تاجالدىڭ... تىرلىك-اي، ءتاتتىسى بار، جۇمساعى بار، ساناما قايدان ەندى مۇنشا كۇمان؟ ءومىر نە؟ قاراڭعىلىق ىشىندەگى ءبىر ءتۇننىڭ جارالۋ ما قۇرساعىنان؟.. ازابىم – اينالامدى تۇسىنبەگىم، ارمانىم – وڭىمدەگىم، تۇسىمدەگىم. مەن كىممىن قىبىرلاعان، قابات-قابات قاپ-قارا قۇرساقتاردىڭ ىشىندەگى؟!...”
مۇنداي تىمىسكى سانا قانداي تۇنەككە قاماپ قويساڭ دا، توڭىرەگىن تىنتكىلەمەي تۇرا ما؟ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعانىن بىلمەي تىنا ما؟ “وسى جايدى جاراتقاننان سۇراماققا دۇرىستاپ، ءبىر كۇدىكتى توقتاتتىم مەن قاراڭعىلاۋ بۇرىشتا... كەلىپ جەتتىك. قيراپ جاتىر حاق-تاعالا حرامى!... قايتا قۇرۋ ناتيجەسى بولسا كەرەك، ءسىرا بۇل؟.. قۇداي قايدا؟... سايتان ءبىلسىن... ءمۇسىنى تۇر كوسەمنىڭ. تۇرسا تۇرسىن، مەن ءتاڭىردى ىزدەپ جۇرگەن ەسەرمىن. ىزدەي-ىزدەي، كوپ ەسىكتى اشىپ-جاپتىم... قىسقاسى... جولداس قۇداي جاڭا عانا ىشۋدە ەكەن تۇسكى اسىن. ءاي، قۇداي-اي، نەگە كەلدىم ەس بىلمەيتىن بالاشا: تۇسكى اسىنىڭ ۋاقىتى – ميلليارد جىل، ساناسام!”
ءبۇيتىپ ءبىر ءتاڭىردىڭ وزىمەن قايمىقپاستان بەت اشىسىپ العان بەتپاق سانا بەت العان ماقساتىنا جەتپەي قويا ما؟ بۇعان دەيىن ار جاعىنا نە تىققانى بەلگىسىز بەيمالىم دۇنيەنىڭ بەدىرەيگەنىنە قاراماستان، ۇڭعىل-شۇڭعىلىنىڭ ءبارىن ۇڭگىپ الا جونەلسىن. “تەرەزەلەر تورلانىپ، تەمىرلەنگەن ەسىكتەر... “ۋرا!” – دەيدى ءبىر بالا، مۇرت شيراتىپ بەسىكتەن. تۇسىنە الماي قويعان ەم... تىستەي قويدىم ءتىلدى مەن: ءبىر كورشىنى ءبىر كورشى اندىپ-باعىپ دۇربىمەن، تارازىعا تارتۋدا اۋىزداردىڭ يكەمىن؛ بوراپ جاتىر كوشەدە قىزىل ناننىڭ قيقىمى... ءبىر دوسىمدى ىزدەپ ەم اراسىنان حالىقتىڭ، جولىڭ بولعىر، اقشادان كورپە تىگىپ الىپتى.” ءۇستىرت ۇڭىلسەڭ – ەلەس. دۇرىستاپ قاراساڭ – شىندىق. سويتسە، كۇنى كەشەگى داليعان دارقان دالا دەپ جۇرگەندەرى قاراڭ قالعان قاراۋ دالا ەكەن! “قاسقىر دا جوق ول جاقتا، ارقار دا جوق، قۇرىعان؛ تەك يتتەرى مياۋلاپ، مىسىقتارى ۇلىعان... جەر توسىنە سول جاقتا اتوم سىنا قاققان-دى. مەكەندەيتىن حالقى دا – قارا حالىق، اق قاندى. جاراتقانعا سەنگەندەي، وزدەرى تىم اڭعال-اق، مال باققان بوپ ءجۇر ءالى، ماڭداي تەرى سورعالاپ.” كەلەڭسىز دۇنيەنى كەزە-كەزە زورىعاسىڭ. كورە-كورە تورىعاسىڭ. “زارلى كوڭىل – قايتقان قازدىڭ كومەيىندەي سۇپ-سۋىق، زاھارلاتىپ، كۇتە بەرمە، ماڭدايىڭنىڭ ءجىپسۋىن. پيعىلىڭا پىسقىرمايدى، پىسىق ەلدىڭ بالاسى؛ ماقتاۋدا ولار – تىم ەسكىشىل، داتتاۋدا – تىم جاڭاشىل!.. ۇكىلەردىڭ قاناتىنداي ۇرەي ءۇنى كەۋلەگەن، ۇمىتتەرىڭ عانا قالدى؛ سالار تالاي اۋرەگە!” “بىزدەر كىمبىز؟ نە تىلەيمىز؟ باعىت قالاي؟ قۇبىلا؟ ءيىرىلىپ، جيىرىلىپ، ءوز ويىما تىعىلام.”
سوندا، جاندى مۇنشا جاداتقان نە؟
ول كەشەگى ەسىمىزدى شىعارعان ەسەرلىك. “قىزىل تۋلى شۇبىرىندى اقتابان”. ءتورتىنشى ءبولىم سول قيامەت-قايىمعا بۇگىن كەپ قانىعىپ، بۇگىن كەپ قامىعىپ وتىرعان كوڭىلدىڭ گوي-گويىنەن تۇرادى. “يمەندىك-اۋ شۇلدىردەن! يمەنۋىمىز يلەنۋ ەكەنىن كىم بىلگەن! مىقتادى عوي! ۇقپادى عوي ۇل ءتىلدى! تۇيە بولىپ، كيە بولىپ قۇتىلدىق! ويقوڭىر ما؟ “بايقوڭىر” ما بۇل تىرلىك؟... باستالدى دا!.. اسپاندى دا تىلدىردىك. نامىس تاپتاپ.... نان ۇستاپ تا، قول الدىق، بۇلىنبەي-اق، بىلىنبەي-اق تونالدىق! اقتالدىق تا... ماقتالدىق تا... قۇپ الدىق... ءجۇز مىڭ جىلعا جەتەرلىكتەي سىنالدىق!” بۇنى ويلاساڭ، ساناڭ ساپىرىلىپ، ميىڭ جاپىرىلىپ قويا بەرگەندەي. “شالا قازاق تۇسىنىكپەن شالاپ ءىشىپ سان دارىن، ارماندى ەلدىڭ الىپپەسىن ورماندى ەلدىڭ تومدارى جانشىپ جاتسا، ار الدىندا ءجون كورگەندەي بۇعۋدى، كوكجول ويلار ءۇنسىز-تۇنسىز كوكىرەكپەن ۇلۋدى ادەت قىلىپ، تىرلىك ءمانىن كۇنكورىسپەن ولشەتتى!.. بوبەكتەرگە تالماپ وسكەن رازەڭكە ەمشەكتى!.. نە بولارىن ويلامايتىن ەرتەسىن، ەل – ەسىنەن، مەڭدەپ العان دەرت ەسىن! پا دەسەڭشى! قالاي ءوزى ۇلت ميىن كوممۋنيزم ەلەسىمەن ورتەسۋ؟!” ەلىڭ الگىندەي بولعاندا، كىسىڭ قانداي؟ “بەس جالعاننىڭ قۇلىسىڭ سەن، ءسال تىنشى؛ قۇداي بەرگەن ەسسىزدىك بار التىنشى: ىسىپ-توڭىپ، ەستىپ، كورىپ، يىسكەپ، تاتىپ... ءقۇشىپ-سۇيىپ!.. تىندىرىپ!.. جەتىسىنشى دارەتىڭدى سىندىرۋ!.. اسپان-انا كۇندە دۇعا وقيدى. ءۇنى قالاي، ەستىلمەي مە باقيدىڭ؟ سەنىكى تەك – قۇلشىنۋ دا قۇلشىنۋ! باقي ساعان ايتا قويماس شىن سىرىن. نەشە كىلتى بار سەندەگى ىرىقتىڭ؟ ۇلى اسپاننىڭ ۇلى ەدىڭ عوي. ۇمىتتىڭ؟ ۇمىتتىڭ...” تۇسىنگەننىڭ تۇڭىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. قامىققان سايىن قاي-قايداعىعا قانىعىپ، قانىققان سايىن قانىڭدى ءزاھار جايلاپ، ويىڭ قاجىڭقى، ءتىلىڭ قىرشاڭقى تارتاتىنداي. “قالالارى – قويانشىق. دالا – سۇلىق. وزەن-كولدىڭ سۋالىپ قاراشىعى، ورمان-توعاي ورىنىندا قارا شىلىك؛ ەلىن سۇيگەن ەلدەردىڭ ساناسى ۇلىپ، جانى بىتكەن توبىردىڭ ءتانى اشىلىپ، جۇرەگىڭە قادالىپ نالا-سۇلىك، سورىپ الار بولعاندا بار اسىلىن، ءتىل اينالىپ جۇرەككە ءبىر-اق ساتتە سىيماي كەتەر اۋىزىڭا الا سۇرىپ!...”
“ار نە؟ بار نە؟ تۇيسىكتەردى جوق باۋلۋ. تۇسىنىككە تۇكىردىم، ال، تاپتاۋرىن... ءانى بىتەر سەزىمدەردىڭ تۇبىندە، نانى بىتەر توزىمدەردىڭ تۇبىندە بىلاپىت ءسوز جانە قانجار ساقتاۋلى...” مىنە، ءبىرتۇرلى اقىندار مەن ءبىرتۇرلى كىتاپتار قايدان شىعادى؟ تاپتاۋرىن تۇسىنىكتەرگە تۇڭىلگەننەن شىعادى. ال ول تۇڭىلدىرەر قۇبىلىستاردىڭ ءتۇپ توركىنىنە ۇڭىلگەننەن شىعادى؟
سوندا ادامدى دا، قوعامدى دا، ءتىپتى زاماندى دا وسىنشالىق جىن قاقتىرىپ جۇرگەن جادىنىڭ اتى نە؟
كىتاپتىڭ اڭعارتۋىنشا، “ىندىن” نەمەسە ءناپسى. تويسا كۇپتىلىككە، تويماسا كۇپىرلىككە ۇرىندىراتىن ءناپسى. مۇنشاما ىڭعىرشىعى اينالعان ىندىننىڭ جالقىلىق تا، جالپىلىق تا جەلىگى ەگجەي-تەگجەيلى جىلىكتەلەدى. جالقىلىق ارناسىنىڭ ءوزى ەكى تارام بوپ جارىسا ءوربىپ وتىرادى. ءبىرى – اۆتوردىڭ ءوزى نەمەسە ءوزى تاقىلەتتەس بورىكتىلەر باسىنداعى اۋما-توكپە گاپتەر ارقىلى اشىلسا، ەكىنشىسى – اۆتور قاياۋسىز سۇيگەن جار، كوڭىلىنە كۇدىك قاشىرعان، كەيدە كوڭىلىن قالدىرعان ۇرعاشىلاردىڭ ايتۋعا جايسىز جاعداياتتارى ارقىلى بايىپتالادى. ەركەكتى ەسەرلىككە، ايەلدى مەكەرلىككە، الەۋمەتتى اۋمەسەرلىككە باستاپ جۇرگەن بۇل جادىنى قاشان جەرگە وتىرعىزىپ كەتكەنشە قاي-قايسىسى دا اڭعارا المايدى. ال، قاشان جەرگە قاراپ قالعانىن اڭعارعان سوڭ، قايتادان اعارىپ-تازارىپ، اق پەرىشتە قالىپتارىنا تۇسكىسى كەلىپ قۇلشىنىپ جاتقان ەركەك تە، ايەل دە، جالقى دا، جالپى دا كورىنبەيدى. ءتىپتى كۇناكار كەشەگىسىن اڭساپ، كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان بۇگىنگىسىمەن قوشتاسقىسى كەلمەيدى. اقىندى بارىنەن دە سول كوبىرەك قينايدى.
ويباي-اي، ۇيات-اي، ىندىننىڭ جانى قايدا، مەن قايدا؟
مۇڭكي يىرىمدەنىپ، سۋىلداپ ءوتىپ جاتقان الاپات كۇنكورىس
قۇردىمىنا كۇمپ-پ ەتىپ ءتۇسىپ كەتۋ دەگەنىڭىز وسى شىعار؟!..
شىنىندا دا، سولاي ەكەن!
كۇمپ-پ ەتۋ، و كۇمپ-پ ەتۋ!..
ءتىرى ءشوپتى كورمەي وسكەن ءىنجىلتانۋ ۇمبەتى
كوڭىلدەرىن تەرەزەلەرىنەن تەلمىرگەندەرگە سەلت ەتپەي،
ەرمەك ءۇشىن، ەرگەجەيلى يت اسىراپ پاتەردە،
تاڭ ءسارىسى كۇلگىندەنگەن بەيعاسىرعا وتەردە،
ەجەلگى ەلدىڭ كوشەلەردەگى كولەڭكەلەرىنە دە كىجىنىپ...
كەشەگى وتكەن يمپەريا ماستىعىنىڭ قىزىلى
تۇمسىقتارىندا عانا قالعان دارىندىلار ءشۇبالى
ەرتەڭگى كۇن ەلەستەرىنە دە ەرىندەرىن شىعارىپ،
اۋليەلەر اۋلەتىنەن ساناعاندا وزدەرىن،
ىڭىردەگى تۇرمىس ءتۇرى تەلەسەكس كوزدەنىپ،
قىلمىس قىلى تيگەن سايىن قىتىعىنا پاكتىكتىڭ،
ايازىڭا پىسقىرمايتىن
راديواكتيۆتى
ماسالاردىڭ ىزىڭىنان دا بەيمازا جۇرت قوزدانىپ...
ايداھارى زاۋىتتاردىڭ مي قىرتىسى گازدانىپ...
دالاسىنا ساۋساق بەزەپ تۇرعان قولا سۇلبانى
ءتاڭىر تۇتقان ۇلى ءتۇزدىڭ قارا كوزدى ۇلدارى
جات تىلىندە بۇقارالىق ايات وقىپ، كۇنى ءۇشىن...
ساياساتتىڭ قوزا تۇسكەن ۇرعاشىلىق جىنىسى
ساقال-مۇرتىن تۇزەمەگەن پرولەتار تۇرىندە
تۇسكە ەنەتىن
حالىقارالىق قورقىنىشتىڭ تۇنىندە.
تاۋبەگە ەلدى تۇسىرەتىن (كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە)
ءبىر جاسىل ءسوز بارىن بىلەم جاپىراقتار تىلىندە!..
قۇبىلمالى زاڭعا ەمەس-اۋ
قانعا عانا كونەتىن
سول جاسىل ءسوز
مىنا جالعان دۇنيەدە كونە تىم
بۇزىلماۋىن تىلەي ءجۇرىپ الەۋمەتتىك دارەتتىڭ
سۇتتەي تازا ءبىر جارىقتىق جەر تاپسامشى ولەتىن!
بەسىنشى ءبولىم سانادان وشپەك تۇگىلى كوز الدىڭنان كەتىپ بولماعان كەشەگىنىڭ كەساپاتتارىن كەسكىندەيدى. جاماندىقتىڭ كەتىپ بولماعانى، جاقسىلىقتىڭ كەلىپ بولماعانى زىعىرداندى قايناتادى. كەتكەننىڭ قيناعانى وتكەن، كەلگەننىڭ الداعانى وتكەن كەلەڭسىز كەزەڭدە ەشتەڭە ءوز قالپىندا كورىنىپ، ءوز ماعىناسىندا ۇعىلماق ەمەس. “باياعى بالا كەزگى ۇلى بەسىن تاۋبەسىز پەندەلەردىڭ ءبۇرىپ ەسىن... ماڭىراپ بوساعامنان اپپاق ەلىك... بۇلتتاردىڭ كۇركىرىنەن ءشوپ كوگەرىپ... ءبىر جەرى دۇنيەنىڭ تاعى سىزداپ... وي قالقىپ ءسوزدىڭ قىزىل سوعىسىندا... اجالمەن ارباسقان ءبىر باقسىداعى يەكتىڭ ەڭ اقىرعى قاعىسىندا كۇپ-كۇرەڭ يت بەينەلى قۇس كىسىنەپ... زاڭىنان كومەكەيدىڭ تىس كىسىلەر ەرتەڭنىڭ ەلەسىنە ساۋساق مالىپ... اڭىرىپ اقيقاتتان الشاق حالىق... ىڭىرسىپ قارسى الدىمنان تۇرمىس تاعى، الماسىپ ءبىر قايناعى، ءبىر مۇزداعى... وزىمە ءوزىم كەيىپ... قارا تۇندە وتىرام قىزىلشاقا جۇلدىز باعىپ...”. بۇل – ولەڭدەگى سيۋرەاليزم، ءبىراق كوڭىلدەگى رەاليزم. ويتكەنى، كوز ءالى ەشتەڭەگە تۇبەگەيلى جەتكەن جوق. كوڭىل ءالى ەشتەڭەگە تۇبەگەيلى بىتكەن جوق. ەندەشە، ول قالاي جايباراقات بولا الادى؟! قالاي اۋناقشىمايدى؟! قالاي توڭبەكشىمەيدى؟
التىنشى ءبولىم سول اۋناقشىپ-توڭبەكشىگەن الاڭ كوڭىلدىڭ اناتومياسىن ىرەپ-سويادى.
بەسىنشى ءبولىمدى: “شەكسىزدىكتە كوشىپ جۇرگەن بۇگىن عانا بار ماڭگى!” – دەپ اياقتاعان اقىندىق پايىم التىنشى ءبولىمدى: “باقي دەگەن – قاراپايىم اينالىم: ويلانۋدى سەزىنۋ مەن سەزىنۋدى ويلانۋ”، – دەپ باستايدى. وي مەن سەزىم ءبىرىن-بىرى ەرتكەن بۇزاۋلى سيىر سىندى نوقتالى ۇعىمدار. ءبىراق، ەنەسى – سەزىم، ءتولى – وي شىعار. ءومىر سەزىمدى ەمىزەدى. سەزىم كوڭىلدى ەمىزەدى. كوڭىل ويدى ەمىزەدى. پىكىر سولاي تۋىپ، سولاي ءوربيدى. “وۋ، ولمەس-اۋ، سەزىم – ءتاتتى، وي – اشتى؟ تۇيسىگىڭدى نەندەي ۇندەر وياتتى؟ كۇن استىندا قۇر كۇڭسيسىڭ شاراپتان، قىرىق پىشاق بار، قىزاراتىن اي استى! مىناۋ دۇنيە كەرىس پە، جوق، كىرىس پە؟ جاۋابى ونىڭ – جاننان نازىك، جىڭىشكە. جاۋعا دەپ، سەن ءسۇت قۇيعاندا التىنعا، ساعان دەپ، جاۋ ۋ قۇيادى كۇمىسكە!” ءبارىبىر سول باياعى گاپ: “ءومىر – كۇرەس، ولمەس-اۋ، كۇرەس – ءومىر، سايتان مىنگەن پەندەگە ىلەسە ءبىل. ءومىر – كۇرەس! ايتسە دە، دۇنيە – كەزەك: بىرەسە جىن اندەتەر، بىرەسە قۇل... بايلىق پەنەن مانساپتان، دابىرادان باس تارتپاعان پەندە – ادام، جەمىر – ادام... سايتان وعان مىنسە دە، ول – سايتانعا، وزگەرمەيدى ەشقاشان ءومىر ودان!” تىرشىلىكتىڭ تراگەدياسى دا وسىندا. ءبارى دە وزگەرەر. جاۋ دا وزگەرەر، دوس تا وزگەرەر. بار دا وزگەرەر، جوق تا وزگەرەر. زاڭ دا وزگەرەر، زامان دا وزگەرەر. ءبىراق، قۇلىق وزگەرەر ەمەس. قۇلىقتى وزگەرتەتىن ىندىن وزگەرەر ەمەس. جۇرتتىڭ ءبارى دە باقىتتى بولعىسى كەلەدى. كەشە جوقتار باردى تالاپ جاپپاي باقىتتى بولعىسى كەلدى. بۇگىن جالقىلار جالپىنىڭ نەسىبەسىن جابىلا تالاپ جاپپاي باقىتتى بولعىلارى كەلەدى. اڭسايتىندارى – ايتەۋىر، وبال-ساۋاپتى ۇمىتقان وزبىرلىقپەن كەلەتىن باقىت. “ەرۋلىگە – قارۋلى!” – دەپ اتالار بۇل، شايقاستىڭ بىتپەيتىنى ماڭگىلىك، ەكەۋى دە ۇققان ەمەس، ءبىرىن-بىرى ماڭگىرىپ!.. ەكەۋى دە، كۇندەر دە كۇن، قالار، بالكىم، مولاسىز؟... سەگىز قيىر شارتاراپتىق تاڭ پەن باققا تالاسىپ، تاۋبەنى ۇمىتىپ العان كەزدە ءوزارا ورتاق ىسىندە، ءتانىڭ تۇگىل، جانىڭ ءتۇسىپ كەتەر باسقا پىشىنگە!” تاڭماقشاردا تايراڭدايتىن تاجالدى بەس كۇن تىرلىكتە سايرانداتىپ قويعان جەتەسىزدىكتىڭ تەگىن، توركىنىن، سالدارىن جان-جاقتى تالداي-تالعاي العان اقىن توقتامدارىنا بىرەۋ قوسىلار، بىرەۋ قوسىلماس. ءبىراق، تەبىرەنبەي، تەڭسەلمەي، ەنجار قالا المايدى. تىرشىلىككە قاجەت سىباعا ەمەس ۇلەس، ەنشى ەمەس مەنشىك ىزدەگەن سىمسىك ىندىن سىلىكپەسىن شىعارعان بۇگىنگى ادامزات بۇل ءىبىلىس ۇعىمداردىڭ قىل تۇزاعىن قالاي شەشىپ شىعۋدىڭ جولىن ب ا ق پەن تاققا جابىلا تالاسقانداي، جابىلا ىزدەمەسە، قۇلاعىن قىلتيتىپ تۇرعان قيامەت-قايىمنان قاشىپ قۇتىلا المايدى. اقىن سول قيامەت-قايىمنىڭ ءقاۋپى مەن قياپاتىن كولكەشتەمەي، كولگىرسىمەي، تاۋسىلا بەينەلەپ، تاپسىنا سويلەيدى. ويتكەنى، اقىننىڭ اقيقاتقا قيانات جاساۋعا حاقىسى جوق. ءبىراق، اقىننىڭ ءۇمىتتىڭ ونسىز دا ءالسىز وتىنا سۋ شاشۋعا دا حاقىسى جوق. “مىنا جالعان دۇنيەدە بەس كۇندىك، ءومىر – كۇرەس!” دەگەن ۇعىم ەسكىردى”، – دەپ ءتۇيىپ، “ءبىر شاڭىراق – كۇن استىنداعى بار حالىقتى” جاراستىققا شاقىرادى. “تەكتەن تەككە شاتتانبايمىن بۇلاي مەن، و، سور تىرلىك، سىنايسىڭ با، سىناي بەر! بۇكىل الەم وڭعا اينالىپ، ۇدايى، ەسىن جيىپ – تىلدەسەدى قۇدايمەن! وڭ مەن سولدان بيىكتىك پەن تەرەڭنەن جاراتىلعان وي جاينايدى ورەمنەن!.. جۇدىرىقتاي جۇرەگىممەن مىقشيا باس ورىنىنا كۇن كوتەرىپ كەلەم مەن!..”
بۇنىڭ ءبارى – قۇرعاق قيالدىڭ جەلدىرمەسى ەمەس، قينالعان جان، توگىلگەن ار، شامىرىققان نامىستىڭ تەبىرەنىسى. ونىڭ ءبىر كەزدە اباي كۇڭىرەنىپ، شاكارىم ءشايىت بولىپ، ەلۋ جىل زۇلمات توقپاعى تومپەشتەگەن شىڭعىستاۋ توپىراعى تۇلەتكەن جاس اقىننىڭ جانىن تەربەپ شىعۋى دا تەگىن ەمەس.
يۋريي تىنيانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەڭ مىقتى ليريكتىڭ ار جاعىندا ءولىپ-وشىپ سۇيگەن ءبىر ايەلدەن كوڭىلى مىقتاپ قالعان، ورتتەي وكىنىشتى قۇپيا ماحاببات جاتادى ەكەن. بىزدىڭشە، بۇل كىتاپتىڭ دا ار جاعىندا ءولىپ-وشىپ سۇيگەن ومىردەن قارالاي كوڭىلى قالعان ورتتەي ۋلى وكىنىشتى تىلسىم ماحاببات جاتىر. كۇل بولعان سەنىم، تۇل بولعان مۇرات جاتىر. الدانعان ارمان، ادىرا قالعان شىندىق جاتىر. ونى ادامزاتتىڭ ەڭ قاتەرلى قىلمىسى جاسالىپ، ەڭ زۇلمات زورلىعىن كەشكەن ايماق پەن حالىقتان شىعىپ، سونىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءبارىن كوزىمەن كورىپ، قانىنا سىڭىرگەن اقىن ازامات ايتپاعاندا، كىم ايتادى؟
بۇنداي كىتاپتىڭ ءدال بۇگىندەرى جارىق كورۋى دە زاڭدى. ادەتتەگىدەي داۋىرگە ءۇن قوسۋ، زاماندى جىرلاۋ دەگەندى الەۋمەتتىك جالپاقشەشەيلىك پەن جەلوكپەلىك دەپ ەمەس، مويىنىڭا تاريح سالىپ وتىرعان تالقىعا قايمىقپاي جاۋاپ ىزدەۋ دەپ تۇسىنەتىن قايسار ۇعىم دا كوكىرەگىمىزگە ەندى-ەندى قوناقتاي باستادى. بۇل كىتاپ سوندا قاي جانرعا جاتادى؟ العاشقى بەتتە كورسەتىلگەندەي، “ولەڭدەر، باللادالار، تولعاۋلار” ما؟ جوق، بۇل – ولەڭدەر، باللادالار، تولعاۋلار ارقىلى ايشىقتالعان زامانا پانوراماسى. قازاق بولمىسىنىڭ ءالى باستان كەشىرىپ ۇلگەرىپ بولماعان رۋحاني وديسسەيالارىنىڭ كەڭ قارىمدى ەپوپەياسى. ەكى مىڭجىلدىق توعىسىندا تاعدىرىن تاعى سىناپ كورمەك ۇلتىنىڭ ءارى تراگەديالىق، ءارى قاھارماندىق ساعاسى. شەرلى بايانى. شەرمەندە بايانى. ولىمشىلەسە دە، ولتىرە الماعان وركەۋدە بايانى. ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا دا ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ ارپالىسى ۇستىندە ادىم سالىپ وتىرعان قازاق رۋحىنىڭ كەسكەكتى تاعدىرى مەن كەسەك كەسكىنى. بارشا قازاق بالاسىنىڭ رۋحاني دراماسى. بۇعان دەيىن قازاق پوەزياسىندا كەڭىنەن تارالماعان توسىن ۇلگى مەن توسىن سارىندا جازىلعان، ۇزدىگە وقىلار ۇزدىك تۋىندى. ءبىر كەزدە سۇلتانماحمۇتتىڭ عۇمىرى جەتپەي، ماعجانعا مۇمكىندىك بەرمەي، ايتىلماي، ارشىلماي قالعان، كومەيىمىزدە كوپ تۇرىپ، كومەسكى تارتتى ما دەپ كۇمىلجىپ جۇرگەن كوكەيكەستى سىرىمىزدىڭ ويدا جوقتا وزىنەن ءوزى اقتارىلا توگىلگەن سەل نوسەرى. توسىن قۇبىلىس. توتەن قۇبىلىس.
ءيا، بۇل – وزەك ورتەگەن نالانىڭ جىرى. تەك كەشەگىگە عانا ەمەس، بۇگىنگىگە دە باعىشتالعان نالا مەن ناز. ءالى كۇنگە ورنىعىپ بولماعان قوعامعا، وڭعارىلىپ بولماعان زامانعا نالا. ەڭ باستىسى، ءالى كۇنگە ادام بولىپ كەتە الماي جۇرگەن ادامعا نالا. بارىمىزگە ايتىلعان ناز. ءبارىمىزدى تەڭسەلەتە كۇيزەلتىپ، تەبىرەنتە ويلاندىراتىن شىعارما.
ءيا، بۇل ءبىرتۇرلى كىتاپ... تىنىشبەك ابدىكاكىموۆ تە ءبىرتۇرلى اقىن. تەك تالانتتى عانا ەمەس... ءجا، ار جاعىن ايتپاي-اق قويا تۇرالىق. ءالى جاس قوي... ءالى جازار... ءالى جارقىرار... ايتارىمىزدى ايتىپ ۇلگەرەرمىز ءالى...
ءبىرتۇرلى اقىننىڭ ءبىرتۇرلى كىتابى جايىنداعى پىكىرىمىزدى وسىلاي ءبىرتۇرلى اياقتاعاندى ءجون كوردىك... ايتپاقشى، بار بولعانى بەس ءجۇز دانامەن باسىلىپ، كوپ وقىرماننىڭ كوزىنەن كولەڭكە قالعان كىتاپتىڭ ەداۋىر بولىگىنە “تاڭ – شولپان” جۋىق سانىندا ءوز بەتىنەن ورىن بەرمەك. وقىرمانى، ەڭ بولماعاندا، جيىرما ەسە كوبەيەدى عوي. جاقسىلىقتارى الدارىنان شىقسىن، اللادان قايتسىن!
پىكىر قالدىرۋ