"قازاق ەلى - 550 جىل" بايگەسىنە!

(رومانىنان ءۇزىندى)

اششى ىشەكتەي سوزىلعان ادىرلى تاۋدى بوكتەرلەي باتىسقا بەتتەگەن. تور اتتىڭ الدىنعى قاپتالىنا قىزىن، جاياسىنا باينازاردى مىنگەستىرگەن بايبىشەسى مەن ەنگەزەردەي ءۇش بالاسىن شۇبىرتا ەرتكەن  بۇلان قارا وگىزدەگى قومعا قازان-وشاقتى ارتىپ ورتاسىنا كىشكەنتاي ەكى بالاسىن شوقيتا سالىپ جاياۋ جەتەلەگەن.

كەشە جولشىباي تۇنەپ، تاڭ بوزىنان اشىق اسپان، ەلسىز مۇنار دالانى بۇدىر جولمەن ەندەي ىلگەرى ءىلبي كەرەگەتاستىڭ تۇسىنا جەتە قاڭتارىلىپ، كەرى قايتىپ كەتە الماي، ىلگەرى اتتاپ باسا الماي، كوشتەگى تەڭ ءتۇسىرىلىپ كادۋەلگى يتارقا قوس تىگىلگەن. كۇن ۇزاق بەزگەكشە قالشىلداپ اۋىرعان ءبۇلدىرشىن قىزدىڭ ءجۇزىن قۇبىلاعا قاراتىپ ءنازىر ايتىپ بىلەتىن ەم-دوممەن ۇشىقتاپ قىمتاپ-وراپ جاتقىزعانشا بەيشارا انا زار جىلادى.

كوك جيەكتەگى قىزىل اراي بىرتە-بىرتە ءوشىپ، بارقىت ءتۇننىڭ باياۋ ۇيتقىپ سوققان سامالى تاناداي قوس ىشىندەگى ءالسىز ماي شام جارىعىن الا-كولەڭكەلەپ ارلى-بەرلى جەلپىتە مايىستىرىپ تۇر. وشارلى جاندى قورقىنىش پەن ۇرەي يەكتەگەن. قىزدىڭ باس جاعىندا ايالى الاقانىمەن ماڭدايىن ايمالاپ تەلمىرە قاراعان انا، نە ىستەرىن بىلمەي داعدارعان اكە، ۇرپيىسكەن اعالارى جالىنان سيپاتپاي ۇرىككەن شۋ اساۋداي كۇدىگىن تۋلاتىپ، جان دۇنيەسىن جۇدەتىپ، ۋايىمىن قالىڭداتقان باينازارعا مىناۋ مەڭىرەۋ ءتۇن تاپجىلماي ءبىر ورىندا تۇرىپ العان سەكىلدى سەزىلە بەردى. ءبىر كەزدە جىلى قومدا تەربەلە بالبىراپ كەلگەن ىنىلەرى قايسا مەن قيسانىڭ بۇرىش جاقتا قام-قايعىسىز ۇيىقتاپ جاتقانىنا كوزى ءتۇستى. پەشەنەگە بۇيىرعان تاعدىرىن بىلە الماي داعدارعانى. شىركىن! باۋىرلارىمشا مىزعاسام، ۇرەيدەن قۇتىلار ەدىم. اڭساپ ارمانداۋى مۇڭ ەكەن، شورە-شورە دىلگەر سەزىمى تىقسىرا تىعىلىپ شىم-شىتىرىق شىرماۋعا ءتۇستى. قاراۋىلداعى سولداتتاي كىرپىك قاقپاي قالشيىپ تۇرىپ شۇيكىمدەي جاقسىلىق سۇراپ جالبارىنۋمەن الەك بولدى.

– قورقىتىپ-ۇركىتپەي، مەسەلىمدى قالدىرماي، ءمىنى، قانشا قالاساڭ سونشا تۇپ-تۇگەل الدىڭا ءتىزىپ اكەلدىم دەسە. پاي-پاي! ۇلى جاراتۋشىم اسقان جومارتتىقپەن ارمان-تىلەگىمدى ەسەلەپ بەرە بەرسە جەر بەتىندەگى ەڭ باقىتتى جانعا اينالىپ شىعا كەلەر ەدىم. اۋلەتىمىزگە اۋرۋ-cىرقاۋ، كەدەيلىك پەن جاماندىق اتاۋلىنىڭ ەشبىرى جۋىقتاپ جولاي الماس ەدى. – بىر-بىرىنە ۇلاسقان قيال تىم بيىكتەپ شارىقتاپ الدى. ادەتتە، جاۋعا شاپقان قاس باتىر القىنىپ، قانى تاسىپ “ابىلاي-لاپ” ءارۋاق شاقىرا ۇرانداتسا اۋىزدىقپەن الىسقان اتتاي الاسۇراتىنى بار ەدى.

جاپان دالا، قاپ-قارانقى ءتۇن، قالقيعان جالعىز قوس ىرگەسىندەگى قارا وگىز بەن تور ات تەبىندەپ شىققان كوك ءشوپتى حايۋانعا ءتان قۇيمىرلىقپەن تىرىس-تىرىس قۇنىعا جۇلدى. ودان ارىرەك كەرەگەتاستىڭ جەلكەسىندەگى تولىقسىعان سۇتتەي اپپاق ايعا ساڭىلاۋدان شاعىلىسقان باينازاردىڭ جانارى تامۇق ازابىنداي سۇرىقسىز ۇرەيلى ءتۇننىڭ اسپانىنا ءۇڭىلدى.

ول تۇڭىلىكتەن سەبەلەگەن اي ساۋلەسى اراسىنان كەشە كەشتەگى اكەسىنىڭ ەل-جۇرتتان جىراقتاپ قالعان جايدىڭ قىر-سىرىن كۇلبادان قىزىن يىعىنا وتىرعىزىپ الىپ ايتقان بەينەسىن ەلەستەتىپ جاتىر.

– ءبىز اناۋ تەمىرقازىق جۇلدىزىن وڭ يىققا تاستاپ باتىس تەرىسكەيگە تۋرا تارتا بەرسەك ماڭىراق تاۋىنىڭ ەتەگىنە ىلىنەمىز، – قىزىنىڭ قولىنان ۇستاپ، – قازاقتىڭ جازىق سار دالاسىندا تۇنگى جورتۋىلشىلار تەمىرقازىق جۇلدىزىن ءارقاشان باعىت-باعداردا ۇستاعان.

– اكە، اكە...اكە... ماڭىراق دەگەن نە؟ – دەپ تاقىلدادى سوندا كۇلبادان.

– بوتام، تۋعان جەرىمىزدىڭ ولاي اتالۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. – مۇڭ ارالاس داۋىسى بايسالدى ۇنگە اۋىسىپ. – بارقىتبەلدىڭ تەرىسكەيىندەگى ماڭىراق تۋرالى “قوزى ماڭىراق، قوي ماڭىراق، اراسى تولعان كوپ قالماق” دەگەن ەكەن بۇقار جىراۋ. ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، جاۋگەرشىلىك زاماندا قالىپ قويعان جالعىز ساياق قوي ماڭىراپ تاۋ ءىشىن جاڭعىرتقان، سونىڭ كەسىرىنەن اۋىلدى تاۋىپ العان جاۋلار قىرعيداي تيگەن. بۇنى ەستىگەن قازاقتىڭ قاس باتىرى قابانباي مەن بوگەنباي ۇرجار جاقتاعى ءاقشاۋلى باۋرايىنا كوپ قول جيىپ، بۇزاقىلارعا ويران سالىپ، قارا قاشقانىن ەرتىستەن وتكىزىپ، التايدان اسىرا قۋىپ سالادى. قاشىپ-بىسقان ويراتتاردىڭ ءبىرازى ساۋىر، سايقان بارىپ ورىنىعادى. ارعىن نايمان ءوزىنىڭ كەڭ قونىسىندا قايتادان قانات جايادى. – ءسال ءۇنسىز وتىرىپ كۇلباداننىڭ باسىنان سيپاپ، – سول ماڭىراق قاڭىراپ قالدى قىزىم. – دەگەندى.

اتا-جۇرتتا ءاعالى-ىنىلى بۇلان، ءسادي، قاجىباي، مۇقان، سەرعازىلاردىڭ اكەسى قۇسايىن جاتىر. زار زامانىڭ الاپاتى جانعا تولى تالاي شاڭىراقتى ماز-مەيرام شات ومىردەن ايىرىپ تاياق سۇيرەتىپ جىبەردى. بۇلان ناعاشى ۋاقتىڭ ەلىن، ىنىلەرى ساۋىردىڭ كۇنگەي بەتىندەگى الىبايدان تارايتىن ءماسالىم اۋىلىنىڭ باي-مانابى اعىبايدى بارىپ پانالاعان.

– ماڭىراقتان ساۋىرعا دەيىنگى ءوڭىردى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ ءجۇر، – دەپ قابانباي باتىر اعىبايدىڭ ارعى اتاسى بالتابايعا اماناتتاعان دەسەدى. بابا ارىزىن ارقالاعان بالتاباي بۇتاعى قوناقبايدىڭ توقالى ناكىدەن وربىگەن اعىباي، مۇقانعا تيسەلى ءبىراز ءتۇتىن قىتاي-ورىس ىمىرالاسىپ جەر بولىسكە سالىنىپ قاقايىرىلعاندا ىشتەي دۇرلىگىپ ساۋىر ساعالاپ قالىپ قويعان.

ماڭىراقتىڭ تەرىسكەيىندەگى الىباي ءاقشيى جيەگىندە تولاعايدى ەرەكشە كيەلى سانايتىنى وتكەن ءومىر ەلەسىن ەسكە العان اكە ۇنىندە ساعىنىش پەن وكىنىش ارالاس ەسىپ تۇردى. اسىرەسە، قازاققا ۇلكەن قياناتتار جاسالسا قۇداي تاعالا قاھارىنا ءمىنىپ، تولاعاي تۇبىنەن سۇراپىل كۇشپەن جەر بەتىن توپان سۋمەن شايىپ جىبەرەدى مىس. وسىنداي ءوڭىردىڭ تابيعي قاسيەتى، ءاربىر قيىرشىق تاسى، تەبىندەپ شىققان قىلتاناق ءشوبى، قىسى قالاي، جازى قالاي بولاتىنى بۇگە-شىگەسى تاپپىشتەپ ايتىلعاندا تاپجىلماي وتىرىپ تىڭداعان. باعزىدا اتتى كىسى كورىنبەيتىن قالىڭ شي كومكەرىپ، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، قورا-قورا قوي، تابىن-تابىن سيىر، مىڭداعان تۇيە جايلىپ جاتاتىن “الىباي ءاقشيى” اڭگىمەگە تيەك ەتىلگەندە قۇيىرىعىمەن تەپسىنە سىرعىپ-سىرعىپ كەتكەنىن سەزبەي قالعان. بىردە كەدەي، بىردە باي باياندى-بايانسىز ورەكپىگەن ءومىردىڭ جال-جال دۇلەي تاسقىندى تولقىننان ءوتىپ الىبايدان بەرى قانشا ۇرپاق الماسقانى تۇگەل تۇگەندەلگەن ساتتە ءوزىنىڭ شىققان تەگىن تۇسىنگەن. ەجەلدىڭ ەڭ كۇنىندەگى تۋعان ولكەدەن جىراقتاپ، مىڭ ءبىر جاپا ارقالاپ تاۋ-تاستى اسقان، جات جۇرتتا جاۋتاڭ كوز جالتاق كۇيگە تۇسكەن كۇيزەلىسىن “يت ەكەش يتكە بەرمەسىن” دەپ كۇڭىرەنگەن تۇسىندا تۇلا بويى شىمىرلاعان.

– باۋىر ەتىم بالالارىم ادامشىلىق ار جولىندا قانداي قيىندىقتا كەزدەسسەڭدە بىلمەي ىستەگەن كىنانى كەش دەۋدەن كورى كىنالى ءىستى كەشپەۋگە تىرىس. ماڭىراقتا تۋىپ، الىباي ەلىندە تۇرعانىمىزدى رۋلاستارىمىزدان باسقا ەشكىم بىلمەيدى، جەر ۇيىقتان ۇركىتكەن، جىلى ۇيادان بەزدىرگەن نانسىنگەن سۇركىل سۇرقيا زامان بەزدىرىپ كەتىردى، ساعىنىشقا اينالعان تۋىپ-وسكەن كەڭ ولكەنىڭ تاۋ-تاسى، ساي-سالاسى سانسىز جۇلدىزدارداي، جايقالعان جاسىل دالاداي، سارعايعان سارى كۇزدەي ارپالىستى ارماندى ارقالاپ ۋاق-ۋاق ەسكە ورالا بەرەر ەندى.

ول مۇلىك-مۇكامالىن تاستاپ قيىر قونىپ، شەت جايلاي ءجۇرىپ مىڭ باتپان الدامشى ۇمىتكە ەرگەن عازيز اكەسىن اسپانداعى جۇلدىزدارعا قادالا قاراپ جاتىپ قاتتى مۇسىركەدى.

بەۋ، دۇنيە-اي! كەشە ماقتانىش كەرنەگەن دۇنيەسى بۇگىن ارمان، قۇت مەكەندەگى مال-داۋلەتىنەن بالا-شاعاعا جۇرناق بۇيىرماستان ءبىر كۇندە ادام سەنگىسىز ايانىشتى كۇي كەشىپ تەك وتباسىن ولجا كورگەن اكەنىڭ مەكەنسىرەتىپ مەڭدەتكەن سارىتاپ ساعىنىشى قاتپارى قالىڭ قيالعا قيالاتا بەرگەنى.

اتتەڭ! سول ءبىر ءداۋىر، باسىنان تاستاماي كيىپ جۇرەتىن ءتورت سايلى نايمان تىماق، قۇپ جاراساتىن قارا ەلتىر جاعالى سارى توندى كيىپ، قونىشى تىزەدەن كەلەتىن قۇرىم بىلعارى ۇلتان تابان ەتىگىن سىقىرلاتا باسىپ كۇرەڭ جورعاسىنا قارعىپ ءمىنىپ، قىزىل توبىلعى قامشىنى سيپاي سەرمەپ تايپالتا جونەلتكەندە عۇنداردىڭ ساربازىنداي سىمباتتى كەلبەتى قاناتىن قومداعان بۇركىتتەي سۇستاناتىن، ايعىر جالىنداي جارىلعان ماڭىراقتىڭ ءدوڭ-جوتالارى ميداي جازىق دالاعا اينالىپ كەتەتىن، سوندا الەمدەگى ەڭ باقىتتى بالاداي سەزىنەتىن. بۇل قۇت مەكەندە مىڭعىرعان مالى جۋساي جايىلىپ، مۇرتىن بالتا شاپپاس “بۇلان باي” اتالىپ “يت باسىنا ايران توگىلگەن” مامىراجاي ءداۋىر ۇركە تۋلاپ توقىمىن باۋىرىنا الا عايىپ بولعانداعى تولەجىگەن ءتۇس دەرسىڭ.

اسىلىندە، ەل اۋدى، ب ا ق تايدى. ەندىگى باعىت-باعدار بۇلىڭعىر، قايدا بارىپ، قاي ەلدى پانالايتىنى بەلگىسىز بۇرالاڭ بوسقىن جولعا تۇسكەن. تۋىس-تۋعانداردىڭ دەنى بىرەر تال قۇرتىن، ءبىر ۋىس بيدايىن، تالقانىن، نيەت ەتكەنى قولىنداعى بارىن ءبولىسىپ نە كورسەكتە ءبىر جەردە بىرگەمىز دەگەن الدامىش ءسوزدى مالدانعان، باسقا الىپ بەرەر تۇگى جوق، ەرتەڭىن ەلەستەتە الماي ەسى كەتىپ ساندالا سابىلعان ءدۇيىم جۇرت.

كوز ۇشىندا ماپ-مايدا ساۋىلداپ ءسۇزىلىپ اققان قۇم ساعاتتاي كولبەگەن ەلەسكە ەلىگىپ جوقتان وزگەنى اڭساپ، جاسىنا لايىقسىز كەسەك ويلاردان قىسىلىپ قىمتىرىلدى ما، جوق، الدە بايلىق قوجىراپ، قارتتىق مەڭدەتكەندە وتكەندى ءجيى ەسكە الىپ الدە ءبىر دەرتتى قوزداتاتىن سيقىرلى سىقپىت قاي تەڭىم دەدى مە، “ءبارىن قويشى” دەپ كەنەت كۇرسىنىپ جىبەرگەن، سىركەسى سۋ كوتەرمەي ارەڭ وتىرعان شەشەسىنىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيدى.

– قالقام-اۋ! جامانشىلىق شاقىرعانىڭ نە؟ – دەدى بۋلىعىپ.

– توسەكتە سۇلىق جاتقان كۇلباداندى اياعىنان قارعىپ تۇرۋىن تاڭىرىدەن سۇراعانىمدى بىلمەگەنىڭ قالاي، – اناسىنا ءۇنسىز بۇرتيا قاراپ. – ەندى نە بولار ەكەن، – ول الگىندەگى ويىنا قايتا اۋىستى. – قۇدايىم-اۋ، اۋرۋدان ادا-كۇدە ايىقتىراتىن قۇدىرەتتى كۇش قولىمدا بولسا عوي، بۇل ءوزى قاشانعا سوزىلادى، تاڭ اعارعانشا ما، سول جارىقتا ءىبىلىس جۇرە المايتىنىن بەيشارا شەشەي ءوزىڭ ايتىپ وتىرۋشى ەڭ، مۇمكىن مىنا ازاپتان سول جىلى شۋاق قۇتقارار قۇتقارسا، قۇداي دەگەنىمىز بالكي ساۋلەلى كۇن نۇرى بولار، كوك جيەكتەن كۇلىمدەپ كۇن كوتەرىلگەندە بالكي بۇكىل الەم ءلاززاتتى كۇيگە بولەنە تۇسەر، جەر، سۋ، اۋا، بارلىق تىرىلىك تىنىسى ءنار العانىنداي مەن دە قۇدايدىڭ كوزىن كورىپ قۋانار ەم.

زىمستان قىس كەتىپ، كوكتەم شىعا ءشۇرىنباي اۋىلىنا كوشۋگە ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ جاتقان تاڭ الدىندا ەل-جۇرتقا ءبىر تابان جاقىندايتىنىن ەستىتكەندە قاباعات قۋانىپ ايعاي سالعىسى كەلگەن باينازار تەمىرقازىقتان كوز الماي ۇزاق تۇرعان. وي، اللا! قوستىڭ جاپسارىنان قاراعاندا باياعى ورىنان سۇيەم جىلجىماعان، الاشۇبار اسپاندا سامسىعان جۇلدىزدارداردان ەرەكشەلەنە مەنمۇندالاپ قاز-قالپى جارقىراعان تەمىرقازىقتى كورگەن.

قيىر جايلاپ شەت قونىپ ءجۇرىپ – اياۋلى دا، سۇيكىمدى كۇلبادانىڭ جول-جونەكەي اۋىرىپ قالعانىنا قاتتى كۇيزەلگەن اناسىنان الاڭداعان ۇلدارى زىر جۇگىرگەن، جان مەن ءتان سىرقات تارتىپ ەم-داۋا ىزدەپ شارق ۇرىپ شاراسىز كۇيگە تۇسكەندە قايتا-قايتا قاسىقتاپ سۋسىن تامىزىپ، دىمقىل تازا ورامالمەن بەتىن ءسۇرتىپ، قول-اياعىن ۋقالاپ تىنىم تاپپادى.

ءبىر جولى قاتتى اۋىرىپ قالعان اكەسىن كەتپەننىڭ باسىن وتقا سالىپ قىپ-قىزىل شوقتاي بالقىتىپ العان باقسى جالاڭ اياق تابانىمەن وسىپ-وسىپ الىپ شىج-شىج ەتكەن ماي تاباننىڭ جالىنىن قوڭىرسىتا اكەسىنىڭ بەلىنەن بىرنەشە رەت باسىپ-باسىپ سەلك-سەلك ەتكىزىپ، ارتىنشا وتتاعى قىزارعان تاعانى تىلىمەن جالاپ جىبەرىپ، باقىرداعى سۋدى ۇرتىنا تولتىرىپ اپ “سۋ-فۋ” دەپ قويىپ، ۇرتىنا قايتارا تولتىرا ۇرتتاپ “سۋ-ف-ف” دەپ بۇرىككەندە جاعىمسىز ءتۇتىن بادىرايا تاڭىرقاپ تۇرعاندا مۇرىنا جەتىپ قولقاسىن قاۋىپ كوزىن اشىتقانى بار ەدى. ءتفا-تفا، سول ەمنەن سوڭ اكەسى قۇلانتازا ايىعىپ كەتكەن. سودان باستاپ باقسىنى ولمەستەي كورەدى. سونداي ءبىر ارۋاقتارمەن تىلدەسەتىن بىرەۋ كەلىپ قارىنداسىن قۇتقارسا دەپ ارماندادى. جايشىلىقتا شەشەسىنىڭ باس ساقيناسى ۇستاسا قويۋ كۇرەڭ شايدان ءبىر كەسە ءىشىپ الىپ كۇيبىڭ تىرلىگىنە قۇلشىنا كىرىسىپ كەتەتىن، ال مىنا سىرقاتتىڭ ءتۇرى مۇلدە باسقا، جەتى كۇندەي، ءتىپتى جەتى ساعاتتاي جەتىگە جەتكەنى بىلىنبەي كەلگەن ۇكىلى قۇندىز بورىكتى ءبۇلدىرشىندى بۇل-بۇل ۇشىرىپ اكەتەردەي زارە قۇتىن قاشىرعانى سونشالىق قابانباي باتىردىڭ دۋلىعاسىنا ۇقساڭقىرايتىن الالاپ الىنعان شاشىن تىكىرەيتىپ جىبەردى. ءيلايىم، ءلايىم دەي بەردى. اكەسى بىلەتىن دۇعاسىن كۇبىرلەپ وقىپ وتىر. وسى ءبىر ساتتە باينازارعا ءومىر اعىسى كوز ىلەسپەس ساعىم سەكىلدى قاس-قاعىم ارالىقتا زىمىراپ ءوتىپ كەتەتىندەي سەزىلدى.

سالماعى اۋىر سىرقاتتان تاڭ سىزىپ اعارعان شاقتا ون ەكى دە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان ءبۇلدىرشىن قىز عۇمىرى قىرشىنان قيىلىپ ءۇزىلىپ تۇسكەن مەزەتتە بوز اسپاننان جالعىز قۇيرىقتى جۇلدىز اعىپ بارا جاتتى. – كۇلبادانمەن بىرگە و دا ءۇشىپ كەتتى، – دەدى باينازار ەڭىرەي ەزىلىپ. ونىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە مال-مۇلكىم، التىن-قازىنام، بالا-شاعام قالىپ بارا جاتىر دەيتىندەي جارىق دۇنيەگە اربالىپ شىرمالعان ءاجى قىزدىڭ جاسىنا جەتپەگەن كىرشىكسىز تازا قارىنداسىن پەرىشتەلەر قۇشاق جايا قارسى الار دەگەن ەڭ سوڭعى ءۇمىت سىبىرى قالدى.

سول كۇنى ءتۇس الەتىندە ءىش-باۋىرى ەزىلىپ، جانارى مونشاق جاسقا تولعان باينازار مەن بوتا-بوز بولعان اعا-ىنىلەرى جانە قارا جەردى قۇشاقتاي بوزداپ  كەيۋ انا وتىردى.

– قايتەيىن، تاعدىردىڭ ىسىنە امال جوق. كۇن مەن ءتۇن سياقتى قايعى مەن جۇبانىش الما كەزەك. – دەپ بۇلان اقىلىنىڭ كۇدەرىنە سالىپ كوڭىل ايتتى. ونىڭ جان-جارى ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا ەن دالانى تەربەلتە زارلادى.

– ول ەندى پەرىشتەلەرمەن تەڭەستى، – دەدى باينازار كۇرسىنىپ.

حوش! باقۇل بول كۇلبادان! ءبىر ۋىس توپىراق جامىلىپ جالعىز تومپيعان مولا قاياۋلى كوش ۇزاعان سايىن الىستا بۇلدىراپ قالا بەردى.

بۇل مەزگىل توڭ ءجىبىپ، تىرشىلىك بىتكەنگە جان كىرىپ، نارەستەنىڭ ۋىز دەنەسى سەكىلدى ۇلپا تابيعات سىلكىنە قۇلپىرىپ وزگەشە ءتۇس العان كوكەك ايىنىڭ ورتا تۇسى بولاتىن.

قىتىمىر قىس الەگىندە مويىن جار بەرمەي كۇرمەۋى كۇردەلى قوردالانعان ىستەر اۋىل ارالاس، قوي قورالاس قونىستا قىستان قالعان ءسۇرىنى شاۋگىمگە ءپىسىرىپ سۇرگە جەي وتىرىپ اڭگىمە كورىگى قىزدىراتىن شاق ەدى.

توسكەيدە جونى قىزىپ ويناق سالعان تورت-تۇلىك، قوزى-لاقپەن بىرگە جارىسا شۋلاسقان بالالار، كوكتە شىرىلداپ تۇرىپ العان بوزتورعاي، ارلى-بەرلى سابىلىسقان اتتى-جاياۋلىلارعا ارسالاڭداپ تالاسا جۇگىرگەن يتتەر، كيىز ءۇيدىڭ تۇرىلمە ەسىگىنەن كوز سالعان الدە كىمدەر، ۇرشىعىن ۇيىرە شۇيىركەلەسكەن كەمپىر-كەپشەكتەر، سىڭعىرلاي كۇلىسكەن قىز-قىرقىندار كەش-تاڭەرتەڭگى ابىر-سابىردا وزگەشە ءبىر جاراسىمدىعىمەن كوز تارتادى. وسىنداي ساتتە “بۇلان كوشىپ كەلەدى” دەگەن حابارعا تۋىستارى ءماز بولىستى. سونىڭ ىشىندە ءساديدىڭ جالعىز قىزى كامالدىڭ قۋانىشىندا شەك جوق.

– مەن اعالارىممەن بىرگە، كۇلبادان ءسىڭىلىمنىڭ جانىندا جۇرەم، – دەپ الاقايلادى ول.

تۇزدە جۇمىس، ۇيدە شارۋا قايىرىلىپ، بالا-شاعا، ۇلكەن كىشى قۇتتى توي بولاتىنداي ابىگەرگە تۇسكەن. ءتورت قارا كوز تۇپ-تۇگەل قۇسايىننىڭ قارا شاڭىراعى سەرعازىنىڭ ۇيىنە جينالعان. ەسىك الدىندا پاتشالىق قۇرىپ ءبىر-بىر توپ بولىپ اسىر سالعان بالالاردىڭ ورتاسىندا ارىنعازى تەنتەكتىگىنە ءمىنىپ جەر تارپىدى. ونىڭ سوزىنە رەنجىپ، ۇرىپ سوققاننىڭ ورىنىنا بىرەۋلەر باسىنان سيپاپ “وي جۇگىرمەك!” دەپ كەرىسىنشە كۇلىمسىرەپ مەيىر توككەنسىدى. ول بولسا ودان ارمەن بۇلقىنىپ ايقۇلاقتانا ايعايعا باسىپ “توقالدان تۋعان دەيسىڭ بە؟” دەپ جۇلقىندى. وسى مەزەتتە كوش كەلىپ جەتكەن.

بۇلاننىڭ بايبىشەسىن ابىسىن-اجىندارى كەزەك-كەزەك قۇشاقتاپ كورىستى. كوز جاسىن تيا الماعان كامال، – كۇلباداندى قايدا تاستاپ كەتتىڭ!؟ – دەپ شەشەسىن باس سالا سۇڭقىلداپ وكسىپ-وكسىپ جىلادى.

– جارقىنىم-اي! – بەيباق انا قىزدى باۋىرىنا باسىپ جوقتاسىن.

كوزىمنىڭ جاسى جوسىلداي،

كەلگەندە ەمىل باسىندا-اي...، – شەرگە تولى ازالى جوقتاۋ جيىلعان جۇرتتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ جالعاننىڭ نالا-مۇڭىن ەسكە تۇسىرگەندەي.

تاقىمىندا اشامايى جوق الىستان ارىپ-توزىپ ساۋىردى ساعالاعان قارا دومالاق قانداستارىنا قول ۇشىن بەرىپ جاناشىر جاقىن پەيىل تانىتپاعان سوڭ “ەكى قولعا ءبىر كۇرەك جۇمىس” دەپ ءدىنى، ءتىلى باسقا ون ءتورت سۇم تورعاۋىتقا جالدا تەنتىرەپ جۇرگەن جاقىندارىنىڭ جايىن اعىبايدىڭ كەسىرى دەپ تۇيگەن بۇلان قاتتى قاپالى. ال بۋريات، قوتىن، قالقا، بايىت، تورعاۋىت، ۋرانقاي، ءولدى دەگەندەردىڭ ءتىلىن تۇسىنبەي جۇرگەن باينازارعا بۇل جاي مۇلدە جۇمباق ەدى.

ەلدىڭ بارىندا بىرەر ساۋىن سيىر، ونشاقتى قوي-ەشكى، ءاربىر تۇتىندە ءبىر-بىر شولاق اتتان باسقا مىڭعىرعان مال جوق، سونىڭ وزىندە جالپىعا ورتاق جەرگە تۇياق كەستى قيانات جاساماۋ، كوكتەۋ، جايلاۋ، كۇزدەۋ، قىستاۋدىڭ ءارقايسىنا دەشتى قىپشاق دالاسىنان بەرى قالىپتاسقان مال جايىلىمىن پايدالانۋدىڭ داعدىلى كوشىپ-كونۋ تارتىبىنە سايكەس ساۋىر كوكتەۋلىگىنە ەلدىڭ ەكىنشى جىل قونىستانۋى.

بۇنداعىلار ارتتا قالعان ەل-جۇرتتىڭ كەيىنگى جاي-كۇيىنە، قاشىپ-بوسىپ كوپتەپ كەلىپ جاتقانىنا تايپا ەل قىنجىلدى. “بايتال تۇرماق باس قايعى”. ەلدىڭ باسىنا تونگەن قارا بۇلتتان ءبىر-بىرىن قورعاپ ورتاق تىرلىك تىنىسىن ىزدەگىسى كەلەدى، كۇندەردىڭ كۇنى ماڭىراقتىڭ ءدامى تارتىپ تۋعان جەرگە قايتىن باراتىنا سەنەدى، اڭساپ تىلەيتىن اسقاق ارمانى تۋعان جەردىڭ توپىراعى، سول باياعى سايىن دالانىڭ كەڭ ءورىسى.

“ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار”. جىگىتتەر قىستاۋلىقتان بەلگىلى ءبىر ورىنعا تاعان قالاپ تاستان ۇلكەن شوشالا ءۇي سالۋعا كىرىسىپ، اپتا ارالاماي جابىلا قاپتاپ ءۇيدى سالىپ بىتىرگەن. ەزۋىنەن ەنشى ءبولىپ بەرمەسە دە قىستاۋلىق ءۇيدىڭ ىشىندە جامباستاپ جاتىپ بۇلان ەلدىكتى ساقتاپ جۇرگەن ىنىلەرىنىڭ بەرەكەسىنە ءدان ريزا.

جۇنتتاي كيىنىپ جۇرەتىن ازاماتتار بۇگىنگى جۇپىنى ومىرگە جاسىماعان، تەك ءساديدىڭ رەپەتىنەن قاجىعاندىق بايقالعانى بولماسا باسقالارىنىڭ قاجىر-قايراتى ءالى مىعىم. بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن ايەلى دۇنيەدەن وزعان ءسادي باس قۇراماعان. بۇلان ءىنىسىنىڭ ءومىر تەپەرشىسىنەن جۇدەپ-جاداعانىن كورىپ قۇيرىق-جالىڭ بولىپ ءجۇرسىن دەپ ەكىنشى بالاسى قۇلىبەكتى باۋىرىنا سالىپ بەرگەن. ول اعاسىنىڭ مەيىر ىقىلاسىنا ەڭسەسى كوتەرىلىپ ءاجاپتاۋىر جەلپىندى. وسىنداي قۋانىش پەن مۇڭ ارالاس كوڭىل-كۇيدە كىسىنەسىپ تابىسقان تۋىس-تۋعانداردى الدا تالاي نالا-مۇڭ، قايعى-قاسىرەت كۇتىپ تۇرعان ەدى.

ءاربىر تاڭنىڭ اشىق اسپانىندا “قايعىسىزعا قارا سۋ دا تاماق” دەپ كۇنەلتكەن كوكتەۋلىكتە جەردىڭ قىر-سىرىنا قانىعىپ، جۇمىس-شارۋالارى رەتتەپ اتقا قونا باستاعان.

ءبىر كۇنى بۇلاننىڭ بايبىشەسى توسەك تارتىپ قالىپتى دەگەن جەل ءسوز ءدۇر ەتە ءتۇستى. ول سارسۇزەكتەن جىعىلىپتى، جوق، وبا دەگەن دەرت دەسىپ تۇس-تۇستان داۋرىعا گۋ-گۋلەستى، اياق استىنان ساپ ەتىپ جەتكەن دەرتكە قانشا ادام شالدىقتى، سۋدان با، اۋادان با، ول نەدەن تارادى و جاعىنا قان جۇگىرتىپ باس قاتىرىپ جاتقان جان بالاسى جوق، ايتەۋ، وبا مەن سارسۇزەكتەن ازاردا بەزەر بولعان، تابان استىنداعى جالبىراقتان جالت ەتىپ ۇرىككەن اتتاي اتتونىن الا قاشىپ زارە قۇتى قالماعان ەلدى كورەسىڭ، كەيبىرى ىرگەدەن الىستاپ كوشىپ تە كەتكەن.

ەمىلدەگى شوتاي، ۋاق ەلى قويداي جۋساپ قالعان، كەيبىر شاڭىراقتىڭ تۇڭىلىگى اشىلماي، ءتۇتىنى تۇتەلمەي ورىنى تولماس قاسىرەتتى قارالى كۇندەر كەشۋدە دەگەندەي سۇراپىل سىرقاتتىڭ حابارشىسىنداي قارا اسپانان قارشا بوراعان قاۋەسەت جەتەدى.

ەلدىڭ شوشىنعانىڭ بايىبىنا بارا الماسادا “ساقتىقتا قورلىق جوق” دەپ بالالارىن وقشاۋلاپ جۇرگەن بۇلان دا مۇرتتاي ۇشتى.

ءار الۋان ازۋلى جىرتقىشتىڭ قايسى قايسىننان ءجابىر كورەرى بەيمالىم، جەر باۋىرلاعان جىلان با، كوكتەگى شۇيلىككەن قىران با، نەدەن بولسا دا ەڭ جىرتقىش دەگەن ماقۇلىقتىڭ ءوزى ايلالى ادامنىڭ قۇرىعىنان قاشىپ قۇتىلۋى نەعايبىل. ايتەۋىر الدىدەن ءالسىز، اقىلدىدان اقىماق ۇتىلاتىن تابيعات زاڭى بۇلجىمايدى. ادام بالاسى جاراتۋشىسىنان قورقا تۇرا، سالت، ءدىن، زاڭى بولا تۇرا زورلىق-زومبىلىق جاسالسا شىبىن جان ءۇشىن سەبەپتە سەبەپ بولا المايتىنى، سونىڭ جولىندا جان پيدا ەتەتىنى بەلگىلى.

ماڭىراقتان اسىپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ تۇرىپ مۇڭلى ويعا شومعان بۇلان وتانىمنان ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرسا دەگەندە وت باسىپ جۇرسەم دە وكىنىشتەن وزەگىم ءبۇيتىپ ورتەنبەس ەدى دەپ ويلاعان. سول كۇنى كەشكە قاراي ءوزىنىڭ اسىل جارى، جەتى قۇرساق كوتەرىپ، سول جەتەۋدىڭ باقىتى مەن ازابىن ارقالاپ وتەرىنە ارنالعان جۇبايىنىڭ جۇرەگى ءبىر جولا توقتاعاندا ءوزىنىڭ دە كۇش-قۋاتى سارقىلىپ ازايىپ بارا جاتقانىن سەزگەن. قۇداي قوسقان قوساعىنان ايىرىلىپ قابىرعاسى سوگىلە بۇك تۇسكەن. ايتىپ كەلگەن اجالدان قۇتىلمايتىنىن ءتۇسىندى مە، قاۋاشاعىن ءبىرازعا ۇزارتۋعا ءتاڭىرى تىلەگىنەن ەشتەمە شىقپايتىنىن سەزدى مە. – ەندى سارىلىپ جاتپايمىن، – دەپ كوكەن مەن ساديگە بالالارىن تاپسىرىپ باقۇلداسقان.

 – قۇداي بەرگەن التى ۇرپاعىمنىڭ تىرلىكتە تيسەلى عۇمىرىندا كوز-قىر سالا جۇرىڭدەر، – دەپ امانات ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ جەتكىزگەن. ەرتەسى تاڭ اتا ومىردەن بۇلان وزدى. بار بالەكەت ءىس پەن سۋماڭ ءسوزدى ءولىم تىنىشتاندىردى. سۇيەك جەر قويىنىنا تاپسىرىلعاندا ۋ-شۋ ساپ تيىلدى.

– وي دۇنيە-اي، قات-قاباتتاپ جۇلىپ اكەتكەن قاتىكەز اجال-اي، – دەدى كوكەن كۇڭىرەنىپ. – كەلەر كۇننىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ جەلپىنىپ ءجۇر ەدىك، كوپ ىشىندە جۇرۋگە جازباپتى. – دەدى ەڭسەگەي بويلى، كەم ءسوزدى، ءبىر توعا كوكەن

–ءتىرى ادام تىرلىگىن كورەدى، الىبەك بالام، – دەدى اعاسى قاجىبايدىڭ بالاسى اۋەلبايدى باۋىرىنا سالىپ العان كوكەن بۋىنى ءالى بەرىك قاتايا قويماعان ورىمدەي التى ۇلدىڭ تيسەلى نەسىبەسى مەدەت بولاتىنا ىشتەي سەنىپ ويلى جانارمەن ءۇنسىز وتىردى.

الىبەك وزىنەن كەيىنگى جاس بولسا دا ويىنا ساي ءسوزى بار اقىلدى ءىنىسى قۇلىبەككە جەتەلەپ سۇيەۋ بولىپ جۇرەرسىڭ دەگەن نيەتپەن ءسۇت كەنجە ءىنىسى قيسانى قاسىنا قوستى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن ءىنىسى بازارباي مەن باينازار جانە قايسانى قاسىندا قالدىردى.

تاعدىر باسقا سالعان تۇل جەتىمدىك جاراسى ديدارىن جۇدەتىپ، بالدىر بالا مۇرتىن بىلتەلەتىپ، كەسكىن-كەلبەتىن ىرىلەپ، ويلى جانارىن ۇلكەيتىپ باينازاردى ەرتە شيراتىپ ەرتە ەسەيتتى. جان باعۋدىڭ قامىن كۇيىتتەپ تىنباي ەڭبەك ەتكەن، بايدىڭ مالىن باققان، تابان توزدىرىپ وتىن جاعىپ جالدا جۇرگەن قاياۋلى ناراۋ كوڭىلدىڭ ءبىر ايلىق جال اقىسى العان ءبىر توقتى، ونى ءبىر پۇت بيداي نە ءبىر پۇت ارپاعا ايىرباستاپ قورالى جاننىڭ جارتى اي ازىعىن اجىراتىپ، كۇن كورىستىڭ قيىندىعىن شەشە ءجۇرىپ ماڭىراققا قايتسەمدە كوشىپ بارارمىن دەگەن ءۇمىتىن ۇرلەيتىن. وزىنەن ۇلكەن دۇنيەنى سۇيرەپ بارا جاتقان قۇمىرىسقاعا بارار جەرى قايعى بولىپ پا، اتجالىن تارتىپ مىنگەندە قازاقتىڭ جەر ۇيىق دارحان دالاسىنا جەتە الاماسا وكىنىشپەن وكسىپ وتەرىن سەزەدى.

ساۋىردى دوڭگەلەي قورشاعان نۋ جىنىس قاراعايلار، تولاعاي توڭىرەگىندەگى اۋىلداردا ارلى-بەرلى سابىلىسقان ادامداردىڭ تىرنەگى تەرەڭ، تىنىسى تار تىرلىك تۋى قۇس جولىنداي كورىنسە دالا سامالىن ساعىنىپ كەڭسىرىگى اشيتىن، ساي-سايدان قۇلديلاپ قۇلاپ اققان وزەن سىڭعىرىنداي بۇلدىرگەن تەرگەن قىز-قىرقىنعا ەركىسىز كوز قيىعى تۇسەتىن، عاشىقتىق سىردى ىشكە بۇككەن عاجايىپ ءبىر اۋەن قىتىقتايتىن، وسىنداي ءبىر كۇندەردە تاي قۇلىنداي تەبىسىپ وسكەن بالا دوسى قوجاحىمەت ماڭىراقتان كەلىپ جەتتى.

ءومىر اعىسى ءوز ارناسىمەن جالعاسا بەرەر، شيراپ شيرىعا تۇسەر، “ءبىر كۇندى كەشكىرتىپ، ءبىر كۇندى ەسكىرتىپ” توبەدەگى كۇننىڭ قىزۋىنداي بالا جىگىتتىڭ جۇرەك تولقۋىن جەبەگەن عۇمىر وزەگەشە، عاسىرعا جۋىق كۇن كەشكەن قانداي ءبىر جاننىڭ ءبۇتىن ءبىر كۇننىڭ اراسىندا پارىقسىز جىپ-جىلماعاي ومىرىندەي بولىپ كەتپەي، بىرىنەن سوڭ بىرىنە ۇلاسقان تىزبەكتى مارجانداي كوز تويماس كورىكتى كۇندەرى ءالى الدا، الىستا ەدى. ەرىنى كەبەرسىپ شولىركەسە ەرنەۋى كەرتەش-كەرتەش استاۋدان سۋساپ سۋ ىشكەن سۋسىنداي جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءجۇرىپ جارلى بايىر، جاس وسەر. “مىڭ كۇنگى قاراڭقىلىقتان، ءبىر كۇنگى جارىق” ارتىق دەمەيتىن بە ەدى؟! شىركىن، جاراتقاننىڭ جارىق دۇنيەسىنە نە جەتسىن!

 باعاي نازارباي ۇلى