– جاقىندا جازۋشىلار وداعىنا 80 جىل تولدى. بۇل ۇيىم ءوز تاريحىندا تالاي كەزەڭدى باستان وتكەردى. قاي كەزدەگى بولسىن ساياسي رەجيممەن كوزقاراسى ساي كەلمەيتىن ازاماتتاردى ءوز قاتارىنان شىعارۋمەن دە ەرەكشەلەندى. تاريحشى رەتىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– جازۋشىلاردى قورعايتىن، كىتابىن شىعارۋعا، تۇرمىسىنا جاردەمدەسەتىن ورتالىق قۇرۋ يدەياسى رەسەيدە پۋشكين زامانىندا تۋعان ەكەن. اقىرى، «سوۆرەمەننيك»، «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي»، «بيبليوتەكا دليا چتەنيا» سەكىلدى بەلگىلى باسىلىمدار اۆتورلارىنىڭ ويلاپ-جوبالاۋىمەن 1859 جىلى ۇيىسىپتى. ول ادەبي قور دەپ اتالعان. كاسىبي جازۋشىلارعا ءتۇرلى قاجەت كومەك بەرۋدى مۇرات ەتكەن تۇڭعىش قوعامدىق ۇيىم. العاشقى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ قاتارىندا نەكراسوۆ، وستروۆسكيي، تۋرگەنيەۆ، تولستوي، چەرنىشيەۆسكيي جانە باسقالار (شوقان ءۋاليحانوۆ تا مۇشە بولعان دەگەن دەرەك بار) بولعان. قوردىڭ قارجىسى كىتاپ، جۋرنال، گازەت شىعاراتىن باسپاگەرلەردىڭ ەرىكتى تۇردە بولەتىن ازداعان ۇلەستەرىنەن، مۇشەلىك جارنادان، رەسەي يمپەراتورىنىڭ جىل سايىن بەرەتىن جاردەمپۇلىنان، جەكەلەگەن ادامداردىڭ قوسقاندارىنان، كونسەرتتەر مەن ساحنالىق قويىلىمداردان، كورمەلەردەن، جازۋشىلاردىڭ دارىستەرىنەن تۇسكەن تابىستاردان قۇرالعان. قىزمەتىن بەلينسكييدىڭ وتباسىنا زەينەتاقى تاعايىنداۋدان باستاپتى. دوستويەۆسكيي، گارشين، گوركيي جانە باسقا دا كوپتەگەن قالامگەرلەرگە ماتەريالدىق جاردەم بەرگەن. تاراسا شيەۆچەنكونىڭ تۋىسقاندارىن كرەپوستنويلىق تاۋەلدىلىكتەن ازات ەتۋگە قول جەتكىزگەن. جەر اۋدارىلعان جازۋشىلار مەن عالىمداردىڭ تاعدىرىن جەڭىلدەتۋ جايىندا بيلىككە وتىنىشتەر تۇسىرگەن. ال 1905 جىلى، ماكسيم گوركييدىڭ تۇتقىندالۋىنا وراي، بيلىككە نارازىلىق ايتىپ اشىق مالىمدەمە جاساعان. پاتشالىق كەزىندەگى قالامگەرلەردىڭ ەلەۋلى بىرلەستىگى وسى ادەبي قور بوپتى. ءوز زامانىندا ءتاپ-تاۋىر جۇمىستار اتقارعان كورىنەدى. 1917 جىلعى ەكى ريەۆوليۋسيادان كەيىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءتۇرلى ۇساق توپتارى مەن ۇيىمدارى پايدا بولعان. نەعۇرلىم ايگىلىسى – پرولەتكۋلت. قازان توڭكەرىسىنەن ءبىر اپتا بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن. الدىنا جاڭا مادەنيەت، پرولەتاريات مادەنيەتىن جاسايمىز دەگەن ماقسات قويعان. ءىرى قالالاردىڭ بارىندە بولىمشەلەرى، ءوز باسپا ورگاندارى بولعان. 20-شى جىلداردىڭ باسىندا لەنيننىڭ سىنىنا ۇشىرادى دا، اكىمشىلىك جولمەن جاۋىپ تاستالدى. سول جىلداردا شارۋا جازۋشىلارىنىڭ وداعى، پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوسياسياسى، فۋتۋريستەر ۇيىمى، ءتۇرلى باسقا بىرلەستىكتەر ۇيىسقان ەكەن. سوسىن بولشيەۆيكتەر پارتياسى شىعارماشىل كۇشتەردى ءوز قاراماعىنا الۋعا بەت بۇردى. 1925 جىلى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «پارتيانىڭ كوركەمادەبيەت سالاسىنداعى ساياساتى تۋرالى» قارار شىعارىپ، ءتۇرلى توپتار مەن اعىمداردىڭ ەركىن جارىسقا تۇسۋىنە بولاتىنىن، ونداي شىعارماشىلىق باسەكەنىڭ تەك پرولەتار يدەولوگياسى نەگىزىندە جاسالۋى كەرەكتىگىن ايتتى. سول جىلى رەسەي پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوسياسياسى قۇرىلدى. وسى ۇلگىمەن 1926 جىلى بىزدە دە قازاق پرولەتار جازۋشىلار اسسوسياسياسى بوي كوتەرگەن. 1928 جىلى پرولەتار جازىشىلارىنىڭ بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى سەزى بولدى. سول سەزد ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى بارلىق پرولەتار اسسوسياسيالارىن بۇكىلوداقتىق پرولەتار جازۋشىلارى اسسوسياسيالارىنىڭ بىرلەستىگىنە (ۆواپپ) بىرىكتىردى، ال ونىڭ باسىندا رەسەي پرولەتار جازۋشىلارى اسسوسياسياسى (رااپ) تۇردى. ەلدەگى جۇمىسشى تابىنىڭ شىعارماشىل كۇشتەرىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرىپ، ينتەلليگەنسيا مەن شارۋالاردان شىققان جازۋشىلاردى كوممۋنيستىك دۇنيەتانىم رۋحىندا تاربيەلەيتىن، بۇكىل ادەبي ۇدەرىستى باستاپ الىپ جۇرۋگە ءتيىس ۇيىم. رااپ ءىس جۇزىندە پرولەتكۋلتتىڭ مۇراگەرى بولىپ شىقتى، ءتىپتى ونىڭ تۇرپايى-سوسيولوگيالىق نيگيليستىك ىڭعايلارىن ودان ءارى كۇشەيتە ءتۇستى. ءوزىن پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ ۇيىمى عانا ەمەس، پارتيانىڭ ادەبيەتتەگى وكىلى رەتىندە كورسەتتى. ءوز باعىتىنا قارسى شىققانداردى پارتياعا قارسىلىققا بالادى. باسپا ءسوز ورگاندارىن اكىمشىلىك جولمەن پرولەتار جازۋشىلارىنا الىپ بەرۋدى، جۋرنالدار مەن جيناقتاردان «جولبيكەلەردى» قۋىپ شىعۋدى تالاپ ەتتى. «قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوسياسياسى» ۇيىمىنىڭ دا (كازاپپ، قازپجا) بۇل باعىتتى بەلسەنە قولداعانى بەلگىلى. ورتالىقتا قالامگەرلەردىڭ وزگە ۇيىمدارى دا جۇمىس ىستەپ، سەزدەرىن وتكىزىپ جاتتى. ال قازاق ەلىندە «بايشىل، الاششىلدار» مەن «جولبيكەلەردى» سىباپ، قازپجا جەكە-دارا داۋىرلەدى. كەيبىر بەلگىلى الاشتىق اقىن-جازۋشىلاردىڭ «القا» تۇعىرناماسىن جاساپ، باعدارلاماسى جايىندا ءوزارا پىكىر الماسقانى ءمالىم، ءبىراق سودان اسپادى، يدەيا دارەجەسىندە قالدى. ۇيىم رەتىندە قۇرىلمادى، اشىق جۇمىس ىستەگەن جوق، رەپرەسسيانىڭ 1929 جىلعى العاشقى تولقىنىندا «الاش ىسىمەن» بىرگە تۇنشىقتىرىلدى. 1932 جىلعى 23 ساۋىردە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «ادەبيەت-كوركەمونەر ۇيىمدارىن قايتا قۇرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وندا ۆواپپ پەن رااپ-تى جويۋ، ادەبي-كوركەم ۇيىمداردى تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ پلاتفورماسىن قولدايتىن جازۋشىلاردىڭ ءبارىن سوۆەتتىك جازۋشىلار وداعىنا بىرىكتىرۋ ماسەلەسى تۇجىرىمدالدى. وسىعان سايكەس قاۋلى سول جىلعى 9 مامىردا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن دە شىقتى. قازاقستاننىڭ سوۆەتتىك جازۋشىلار وداعىن قۇرۋعا ءتيىس ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى بەلگىلەندى، باسىنا اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ تاعايىندالدى. العاشقى سەزد ماسكەۋدە دە، بىزدە دە سودان ەكى جىل وتكەندە، 1934 جىلى ءبىر-اق شاقىرىلدى. 1934 جىلى كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى «كسرو ادەبي قورى تۋرالى» قاۋلى الىپ، قازان توڭكەرىسىنەن بەرى كاسىپوداقتار جانىندا ەلەۋسىز كۇن كەشىپ كەلە جاتقان ادەبي قورعا سوۆەتتىك تۇرپاتتا جاڭاشا تىنىس بەردى. كسرو ادەبي قورى قۇرىلدى. ونىڭ اقشالاي قاراجاتتارىنىڭ نەگىزگى كوزى كوركەم ادەبيەت باسپالارى مەن جۋرنالدار رەداكسيالارىنان جانە ساحنا-كونسەرت مەكەمەلەرىنەن بولىنەتىن قارجى بولادى دەپ كورسەتىلدى. 1935 جىلى كسرو حالكومكەڭەسى دەربەس زاڭدى تۇلعا رەتىندە كسرو ادەبي قورىنىڭ جارعىسىن بەكىتتى. سول جىلى قازاقستان حالكومكەڭەسى دە رەسپۋبليكاداعى دەربەس زاڭدى تۇلعا ساناتىمەن كسرو ادەبي قورى قازاق بولىمشەسىنىڭ ەرەجەسىن بەكىتتى. كسرو ادەبي قورى قازاقستان جازۋشىلارىنا الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق كومەك كورسەتۋگە بولگەن قاراجاتتىڭ ءبارى (شىعارماشىلىق جاردەمپۇلدار، جاڭا شىعارما جازۋ ءۇشىن نەسيە، شىعارماشىلىق ءىسساپارلار، ەڭبەككە ۋاقىتشا جارامسىز بولعاندارعا جاردەمپۇلدار، شىعارماشىلىق ۇيلەر مەن ساناتورييلەرگە جەڭىلدىك جاسالاتىن جولدامالار، سونداي-اق قالامگەرلەردىڭ تۇرعىن ۇيلەرى، شىعارماشىلىق ءۇيى كۇردەلى قۇرىلىستارىن قارجىلاندىرۋ، تت.) وسى قازاق بولىمشەسى ارقىلى ءتۇسىپ تۇردى. كسرو جازۋشىلار وداعى جانە ونىڭ ءبىر بولىمشەسى ىسپەتتى قازاقستان جازۋشىلار وداعى الەمنىڭ باسقا ەشبىر مەملەكەتىندە جوق، ەڭ بەدەلدى، ەليتالىق، داۋلەتتى، قۋاتتى جانە بارىنشا يدەولوگيالاندىرىلعان شىعارماشىلىق ۇيىم بولىپ تۇردى. بۇل تەك سوسياليزم داۋىرىنە ءتان قۇبىلىس بولاتىن. 1991 جىلى سوۆەت وداعى تارقاعاننان كەيىن باياعى داۋرەن كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. تاۋەلسىزدىك جاريالانىسىمەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءوز جارعىسىن بەكىتتى. كسرو ادەبي قورىنىڭ قازاق بولىمشەسى قازاقستان ادەبي قورى بولىپ قايتا قۇرىلىپ، دەربەس ءوز جارعىسىن قابىلدادى. جازۋشىلار وداعىن رەسپۋبليكا بيۋدجەتى تاراپىنان قارجىلاندىرۋ دا، ادەبي قوردى ماسكەۋ تاراپىنان قارجىلاندىرۋ دا توقتادى. سوعان بايلانىستى قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءوزى ورنالاسقان عيماراتتىڭ جارتىسى (ادەبيەتشىلەر ءۇيى) مەن شىعارماشىلىق ءۇيدى اينالاسىنداعى باعىمەن قوسا قالامگەرلەر ءۇشىن تابىس ءتۇسىرىپ تۇرادى دەگەن ويمەن ءىس ادامدارىنىڭ فيرماسىنا بەردى. مۇنىڭ قاتە قادام ەكەنى، جانە ونى كەلىسسوز جۇرگىزۋ جولىمەن قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەستىگى ءمالىم بولىسىمەن، قازاقستان ادەبي قورى ۇزاق سوتتاسىپ ءجۇرىپ، وزىنە ءتان مۇلىكتى – شىعارماشىلىق ءۇيدى سوت ارقىلى قايتارىپ الدى. جازۋشىلار وداعىمەن قىزمەتتەستىك جايىندا كەلىسىمشارت جاساپ، ۇكىمەتتىڭ ءتيىستى شەشىمىمەن ادەبيەتشىلەر ءۇيىن دە ءوز بالانسىنا الدى. ادەبيەتشىلەر ۇيىنە بايلانىستى جازۋشىلار وداعى مەن فيرما اراسىنداعى كەلىسىمشارتتى پروكۋراتۋرانىڭ سوتقا جۇگىنۋى ارقىلى بۇزۋعا قول جەتكىزدى. ەندى تەك فيرمانى عيماراتتان ماجبۇرلەۋ جولىمەن شىعارۋ عانا قالعان. 1996 جىلى وداققا جاڭا باسشىلىق كەلدى دە، زاڭدى بەلىنەن باسا وتىرىپ، ادەبي قوردى جويۋمەن شۇعىلداندى. ءتۇرلى لوببيستەرىنىڭ ارقاسىندا جويىپ تىندى. ەسەسىنە، جاڭا باسشىلىقتىڭ قۇقىقتىق تۇرعىدان ساۋاتسىزدىق تانىتۋى سالدارىنان، فيرما قايتا كۇشىنە ەندى. 18 جىل بويى وزگەرمەگەن جاڭا باسشىلىقتىڭ سوزىنە قاراعاندا، وداق فيرمامەن ون شاقتى جىل سوتتاسقان سياقتى. ءبىراق ونى وزىنەن ەمەس، وتكەن باسشىلىقتان كورەدى. وكىنىشتىسى، بەلدى دەگەن جازۋشىلار دا سولاي ويلايدى – «تاراپ كەتە جازداعان وداقتى» قۇددى وسى باسشىلىق «ساقتاپ قالعان» ەكەن... شىنتۋايتىندا، ناعىز «اتتەگەن-ايلار» – ءىستى بولعان اقىن-جازۋشىلارعا قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋدىڭ ورنىنا، جەتىم قالدىرۋ، ءتىپتى مۇشەلىكتەن شىعارىپ تاستاۋ، وداق ىسىنە سىن ايتقانداردى «قارا تىزىمگە جازىپ» قويۋ، ەڭ باستىسى، ادەبي ۇدەرىستەگى ەلىمىزدىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە پايدالى باعىتتاردى اجىراتىپ كورسەتۋگە قاۋقارسىزدىق تانىتۋ، قوعامدىق بەلسەندى پوزيسياسىمەن تانىلعان ازاماتتاردى بوتەنسۋ، تت. كەمىستىكتەر وسى «قاھارماندىقتىڭ» تاساسىندا قالىپ كەلەدى...
– جاڭاوزەن تراگەدياسى بولسىن، ءقازىر ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ سىندى تاۋەلسىزدىككە قاتەر توندىرگەن جاعدايلارعا قاتىستى سول وداققا مۇشە جازۋشىلارىمىز ءۇنسىز قالدى. زيالىدان قازاققا كەلىپ جاتقان پايدا از. نەلىكتەن؟ كەزىندە قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداعان سول اقىن، جازۋشى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەمەس پە ەدى؟ ەلى ءۇشىن قۇربان بولعان دا سول وقىعان زيالىلار ەدى عوي؟
– ۇلت زيالىسى قاتارىندا سانالۋ ءۇشىن ءجاي عانا وقىمىستى بولۋ از، مۇستافا شوقايدىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، وقىعاننىڭ ءبارىن ۇلت زيالىسى قاتارىنا قوسا بەرسەك – قاتەلەسەمىز، ۇلت زيالىلارى دەپ بەلگىلى ءبىر مۇرات-ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە ءوز حالقىنىڭ جان-جاقتى دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن وقىمىستىلاردى اتاۋ ءجون. ياعني، ءوزىڭىز ايتقان جانە سولار سەكىلدى وزگە دە تاعدىرلى ساتتەردە بۇعىپ قالماي، ەل مۇددەسىن كوزدەيتىن كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ جۇرەتىن جازۋشىلاردى ۇلتتىق زيالىلار دەپ ءبىلۋ كەرەك. وندايلار از ەمەس، ءبىراق داۋىستارى ەستىلمەيدى. داۋىستارى ەستىلمەگەندىكتەن، «قازاققا كەلىپ جاتقان پايدا از» دەيتىن سياقتىمىز. ويلاپ قاراساق، داۋىستارىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە ەستىلمەۋ سەبەبى – ولاردىڭ قاۋىم بولىپ، ياعني جازۋشىلاردىڭ رەسمي تىركەلگەن ءوز زاڭدى ۇيىمى بولىپ، وداق اتىنان ۇجىمداسىپ ءۇن قاتا الماۋىندا. زيالىلار قاۋىمى، ياعني جازۋشىلار وداعى داۋىس كوتەرسە – جەكە زيالىنىڭ شىرىلداعانىنان الدەقايدا ايباتتى ەستىلىپ، ءۇنى الىسقا جەتەر ەدى. وكىنىشكە قاراي، وندايعا سول قاۋىمىڭىز، ياعني جازۋشىلار وداعى قۇلىقسىز. سوندىقتان كىنانى جەكەلەگەن جازۋشىعا ەمەس، كوپ جازۋشىنى ۇيىستىرىپ وتىرعان، الايدا ۇجىمدىق بۇحار جىراۋ بولا الماعان جازۋشىلار وداعىنا ارتۋ ءجون بە دەيمىن.
– تاريح ناقتى دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەيدى. ءبىز قانشا جەردە كوتەرمەلەپ، نە كەمشىلىگىن ىزدەسەك تە، تاريحي شىندىقتان اتتاپ كەتە المايمىز. قازىرگى بىزدەگى تاريحتىڭ بارلىعى دەرلىك كەڭەس وداعى تاريحشىلارىنىڭ دەرەكتەرىمەن، سول كوزقاراسپەن جازىلعان. ءقازىر تاۋەلسىز قازاقستاندا ءوز تاريحىمىزدى سارالاپ، ساراپتاپ جازۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ تۇرعانى انىق. ءسىز قالاي ويلايسىز؟ ءتىپتى مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى تاريح تا سول بۇرىڭعى يدەولوگياعا ساي جازىلعان تاريح. نەگە ءبىز تاريحىمىزدىڭ اقيقاتىن ءوزىمىز زەرتتەپ، ۇرپاققا ءوز ۇلتىنىڭ اىق تاريحىن ۇيرەتۋ ءىسىن قولعا المايمىز؟
– بۇل ماسەلە ايتىلۋدان، توتەسىنەن قويىلۋدان كەندە ەمەس قوي. ەلىمىزدىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، ماسەلەن، شوقان اتىنداعى تاريح ينستيتۋتى كوپ تومدىق تاريحتى جاڭاشا جازۋ ىسىنە كىرىسىپ تە كەتتى بىلەم. ورىندالۋى قالاي بولادى، كورەرمىز. بىزدە جاڭاشا ويلايتىن، تاۋەلسىز ەل تاريحىن تەرەڭنەن تولعاپ جازىپ شىعۋعا قابىلەتتى مامان جەتكىلىكتى ەكەنىنە كۇمانىم جوق. تەك ينستيتۋت سىرتقى ىقپالعا توتەپ تۇرا السا بولعانى. مۇنى الىپ كورشىمىزدىڭ تمد ەلدەرى عالىمدارى بارىنە ورتاق تاريحتى كۇش قوسىپ بىرگە جازسا دۇرىس بولار ەدى دەگەنگە ساياتىن نيەتىنەن ءقاۋىپ ەتكەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى بۇرىنعى مەتروپوليانىڭ وتارلارىنا كورسەتكەن قىساستىعىن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تۇعىرىنان ءادىل باعالاۋدىڭ تاعى دا مۇمكىن بولماي قالۋى ىقتيمال...
– جاقىندا پرەزيدەنت نازاربايەۆ قازاق حاندىعىنىڭ 550 – جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى مالىمدەدى. ءقازىر دايىندىقتار باستالۋدا. فيلم تۇسىرىلمەك. وسىعان دەيىن كوپتەگەن تاريحي فيلمدەر بۇرمالانىپ ءتۇسىرىلدى. «كوشپەندىلەردىڭ» وزىندە تاريحي دەرەك ابدەن بۇرمالانعان. وسىنداي جاعداي بولماس ءۇشىن مۇمكىن ونىڭ سەناريى تاريحشىلارمەن كەڭەسىلۋى ءتيىس شىعار. قالاي ويلايسىز؟
– باسپاسوزدە بولعان حابارلارعا قاراعاندا – ءفيلمنىڭ بازالىق پارامەترلەرى (جيىرما سەريا بولاتىنى، دەرەكتى ەكەندىگى جانە سەناريستەرى مەن رەجيسسەرلەرى) بەلگىلەنىپ قويدى-اۋ دەيمىن. جۇمىس ويداعىداي شىقسىن دەسەك، وندا ونى، ارينە، تاريحتان حابارى مولدار عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ شىن مانىندەگى وتانسۇيگىشتەرى جاساۋ كەرەك. وزدەرىنىڭ ءتۇرلى بۇرمالاۋلارىن اقتاۋ ءۇشىن كينوشىلار ادەتتە «كينونىڭ ءوز ءتىلى بار» دەگەن سىلتاۋ ايتادى. سوعان مەيلىنشە جول بەرمەگەن ءجون. ولاردىڭ تالانتتارىنىڭ بارشا مۇمكىندىگىن – وزدەرى جەتىك مەڭگەرگەن «كينو ءتىلىن» دەرەكتەردى بۇرمالاۋعا ەمەس، ادىلەتتى تۇردە ءدال كورسەتۋگە، وتانشىلدىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتكىزۋگە جۇمىلدىرۋىن تالاپ ەتكەن جانە قادالاعان ارتىق بولماس ەدى. العاشقى كەزەڭدە – جازىلعان سەنارييدى تاريحشى مامانداردىڭ تالقىسىنا سالىپ الۋ ءلازىم. مەنىڭ ويىمشا، ەڭ كەمى – تاپ وسىنى مىندەتتى تۇردە ىستەۋ كەرەك.
– قوعامدا «بۇگىنگى ق ر – ءۇشىنشى رەسپۋبليكا، سەبەبى الاش-وردا - ءبىرىنشى، سوۆەتتىك قازاقستان – ەكىنشى رەسپۋبليكا» دەگەن تۇجىرىم بار. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قاي كەزەڭنەن باستاعان دۇرىس؟
– قازاقتىڭ تاريح ساحناسىنا قازاق اتىمەن شىققان مەملەكەتىنىڭ 15ء-شى عاسىردا قازاق ورداسى اتالىپ تۋ كوتەرگەنى بەلگىلى. ال جالپى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تامىرى تەرەڭگە – تۇرك قاعاناتتارىنا، ودان دا ارىگە، عۇندار داۋىرىنە كەتەدى. بەرتىندەگى شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگى بولىپ ارقانى جايلاپ تۇرعان جوشى ۇلىسىن، ودان ىرگەسىن ەۋروپاعا تەرەڭدەتە كەڭەيتىپ التىن ورداعا اينالعان قاعاناتتىڭ ىشىندەگى اق وردانى دا قازاقتىڭ سان تايپاسى قۇراپ تۇرعانى انىق بولعاندىقتان، قالايشا ءوز مەملەكەتىڭ دەمەيسىڭ. ال تۇڭعىش رەت ءوز اتىمەن اتالعان مەملەكەتتىلىگىمىز ءتورت عاسىر ءومىر ءسۇردى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىنا كىرگەننەن كەيىن دە حاندىعىمىزدىڭ ءبىر پۇشپاعى بوكەي ورداسى دەگەن اتپەن 19-شى ءجۇزجىلدىق بويى، ءتىپتى كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن رەسەي ىشىندەگى ۆاسسال حاندىق، ياعني پاتشالىق قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق قۇرىلىم بولىپ تۇردى. مونارحيا قۇلاعاننان كەيىنگى جاڭعىرۋلارعا كەلسەك – سول كەزدەگى التى ميلليونداي قازاق حالقىنىڭ جارتىسى تۇركىستان ولكەسىندە تۇراتىن، ولار 1917 جىلعا قاراشادا قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان اۆتونومياسى قۇرامىندا بولدى. ەكىنشى جارتىسى سول جىلعى جەلتوقساندا ورىنبوردا جاريالانعان الاش اۆتونومياسىنا كىردى. كەڭەس وكىمەتى ەكەۋىن دە تارقاتىپ، سوۆەتتىك نەگىزدەگى اۆتونوميالار جاسادى. 1918 جىلعى 1 مامىردا تاشكەنتتە تۇركىستان كەڭەستىك فەدەراتيۆتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى، 1920 جىلعى 4 قازاندا ورىنبوردا قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى جاريالاندى. ەكەۋى دە رەسەي فەدەراسياسى قۇرامىنداعى اۆتونوميالار ەدى. 1925 جىلعى 15 ساۋىردە قىزىلوردادا تۇركىستان كەڭەستىك فەدەراسياسىنان بولىنگەن قازاق وبلىستارىن بىرىكتىرگەن ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى اشىلدى. سول ۇلكەن، جەر-سۋى، حالقى بىرىككەن قازاقستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا قۇقىعىمەن رەسەي فەدەراسياسى قۇرامىندا بولدى. اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا كەزىندە ءۇش دۇركىن شارپىپ، ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان الاپات اشارشىلىقتى باستان كەشتى. وتەۋىنە، 1936 جىلعى ستاليندىك كونستيتۋسيا بويىنشا وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدى. ياعني، سول كەزگى كەڭەستىك انىقتامامەن ايتقاندا – ەرىكتى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار وداعىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان «تاۋەلسىز مەملەكەت» بولدى. ال ءىس جۇزىندەگى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن 1990 جىلعى 25 قازاندا دەكلاراسيا قابىلداۋىمەن جاريا ەتىپ، 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا ءتيىستى كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلداۋ ارقىلى ءبىرجولا بەكىتتى. بۇل كەزەڭدەردىڭ ەشقايسىسىن دا ۇمىتپاي، تيىسىنشە، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ۇزاق جولىنداعى ماڭىزدى بەلەستەر ەسەبىندە اتاپ ءوتىپ وتىرۋ قاجەت. ويتكەنى ونداي جولدىڭ ازاماتتارىمىزدى تاريحپەن تاربيەلەۋگە، اركىمنىڭ بويىنا وتانسۇيگىشتىك سەزىم دارىتۋعا اپارارى كامىل. تامىرى تەرەڭنەن تارتىلعان بايتەرەك مىعىم دا ماۋەلى بولادى، تاريحى تۇڭعيىققا كەتكەنىن انىق ءبىلىپ، ماقتان ەتە الاتىن ۇلى دالا ۇلاندارىنىڭ ەلدىگى ماڭگىلىككە سوزىلادى.
– قوعامعا قاراساق، بىزدە رومانعا جۇك بولارلىق سالماقتى تاقىرىپتار وتە كوپ. قازاقتىڭ ماڭگىلىك قاسىرەتى اشتىق تۋرالى بىرنەشە شىعارما جازۋعا بولار ەدى. ءبىراق تاريحىمىزداعى ناقتى دەرەكتەردىڭ ازدىعىنان جازۋشىلارىمىز ءبىر وقيعانىڭ اينالاسىندا قالىپ قويعان سەكىلدى؟
– جو-جوق، «جازۋشىلارىمىز ءبىر وقيعانىڭ اينالاسىندا قالىپ قويعان سەكىلدى» دەۋ جانە ونىڭ سەبەبىن «تاريحىمىزداعى ناقتى دەرەكتەردىڭ ازدىعىنان» كورۋ دۇرىس بولا قويمايدى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەلەۋلى ءبىر كەمشىلىگىمىز – باردى بار دەپ كورسەتە الماۋىمىزدا، جوقتى جوق دەپ ىزدەستىرە الماۋىمىزدا، بار-جوعىمىزدى كاسىبي پايىمعا سالىپ تۇگەندەي الماۋىمىزدا جاتىر. باسقاشا ايتقاندا، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ، سىنشىلاردىڭ كۇندەلىكتى پەندەشىلىك باتپاعىنان بوسانىپ، كەڭ اۋقىمدى قامتي الاتىنداي بيىككە كوتەرىلىپ قالام تەربەمەۋىندە مە دەيمىن. اشارشىلىقتى ايتاسىز – وسىناۋ ءۇش دۇركىن سوعىپ، سوڭى «ۇلكەن تەررورعا» ۇلاسقان كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى جيىرما جىلىنداعى قاسىرەتتى ۇلتتىق اپات تاقىرىبى قاتاڭ يدەولوگيالىق شەكتەۋلەر زامانىنىڭ وزىندە، سوناۋ 20-شى جىلداردان، ساكەن سەيفۋلليننەن باستاپ ءبىرقاتار اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىندا قوزعالعان عوي. 70–80ء-شى جىلداردان بەرىدە تولەن ابدىكوۆتىڭ «ءولىارا»، كارىباي احمەتبەكوۆتىڭ «قاسىرەت»، ادام مەكەبايەۆتىڭ «قۇپيا قويما»، سماعۇل ەلۋبايەۆتىڭ «اق بوز ءۇي» روماندارى شىقتى. مۇنى، ارينە، كوپ دەي المايسىڭ. دەگەنمەن، بۇل تاقىرىپ قانشاما جازۋشىنىڭ ءتۇرلى تۋىندىلارىندا ايتەۋىر ءبىر قىرىنان كوتەرىلىپ جاتتى. ۇشان-تەڭىز پۋبليسيستيكالىق جۇمىستار بار. تارالىمنىڭ ماردىمسىزدىعىن ويلاعاندا، ولاردى دا از كورەيىك، الايدا وسى ازدىڭ ءوزى ادەبيەتتانۋشىلار مەن سىنشىلار تاراپىنان ءتيىستى دارەجەدە تالداۋعا الىنعان جوق. ولار كىتاپ پەن وقىرمان اراسىن بايلانىستىراتىن كوپىر بولا الار ەمەس. جارايدى، بۇل جەكەلەگەن سىنشى اتقارا الاتىن شارۋا بولماس دەلىك، ءبىراق، وسى ىسكە جەگىلۋگە ءتيىس ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى بار ەمەس پە...
– الدىمەن «قازاقستاندا، قازاقتاردا ەشقاشان شەكارا بولعان جوق» دەپ، كەيىن 2015ء-شى جىلى قازاق مەملەكەتىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ تۋرالى ۇسىنىس ءبىلدىردى پرەزيدەنت. رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين دە «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەپ شىرەندى. ۇلكەن دەڭگەيدەگى ساياساتكەرلەرگە قازاق مەملەكەتتىلىگى ويىنشىققا اينالىپ كەتپەدى مە؟
– ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز «قازاقستاندا، قازاقتاردا ەشقاشان شەكارا بولعان جوق» دەگەندى بۇگىنگى زامانعى حالىقارالىق قۇجاتتارمەن بەلگىلەنگەن ۇعىم تۇرعىسىنان ايتقان شىعار، ايتپەسە، رەسەي يمپەرياسىنىڭ كونە زاماننان باستاپ تاريح ساحناسىنان جوعالعان كەزىنە دەيىن ءار كەزەڭدە جاساعان كارتالارىنىڭ بارىندە قازاق اۋماقتارى ايقىن كورسەتىلگەن عوي. ال ءوزىن اق گەنەرالدار مۇراگەرىندەي سانايتىن كورشى ەل پاتشاسىنىڭ تۇجىرىمى، «قازاق مەملەكەتتىلىگىن ويىنشىققا» اينالدىرعىسى كەلسىن-كەلمەسىن، قاتەرلى ساياسي ويىننىڭ ەلەۋلى ۇشقىنىنداي اسەر ەتەتىنى راس. ەلباسى مەملەكەتتىگىمىزدىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ جايىندا شەشىم جاساۋ ارقىلى تەرىس پيعىلدىلاردىڭ ءبىرازىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيدى عوي دەپ ويلايمىن.
– الاشوردا كەڭ اۋقىمدى، كۇردەلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ. ءبىز الاشوردا تاريحىن ءتيىستى دەڭگەيدە زەرتتەي الدىق پا؟ اشىلماعان اقيقات قايسى؟
– الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى قۇجاتتار جيناقتارى جارىققا شىقتى، الاشوردا مەن ونىڭ باتىس، شىعىس، وڭتۇستىك بولىمشەلەرى (قاناتتارى) جايىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر جاسالدى. ءبىراق تاقىرىپ جەرىنە جەتكىزىلە قاراستىرىلىپ بولدى دەۋگە بولماس. الاش اۆتونومياسى، ونىڭ ورداسى (ۇكىمەتى) ەل ىشىندە قالاي قابىلداندى، ىقپالى، بيلىگى قاي ايماقتاردا قانشالىقتى دارەجەدە ءجۇردى، جالپى، اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمى، بيلىك ساتىلارى قانداي ەدى، حالىق كەڭەسى قانداي زاڭدار شىعاردى، ءومىر سۇرگەن ەكى جىلى ىشىندە نە ىستەپ ۇلگەردى – وسى تەكتەس ساۋالدارعا ءالى تولىق جاۋاپ بەرىلمەدى-اۋ. ونىڭ كوركەم شەجىرەسى دە كوڭىلدەگىدەي جاسالىپ بولدى دەي المايمىز. بۇل تاقىرىپقا كەڭەس داۋىرىندە، بيلەۋشى پارتيا ىعىندا جازىلعان ەلەۋلى شىعارمالار جەتكىلىكتى، تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە دە جازىلۋدا. ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتۋعا ءتيىسپىن، سوناۋ قايتا قۇرۋ ساياساتى داۋىرلەگەن جىلداردان بەرى مەنىڭ دە بۇل تاراپقا اتسالىسىپ كەلە جاتقان جايىم بار. الاش قوزعالىسىنىڭ تابالدىرىعىنداعى وقيعالارعا، قوزعالىستىڭ دامۋ جولىنداعى كەي بەلەستەرگە كوركەمدىك زەرتتەۋ جاساعان شىعارمالارىم تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان بەرى جارىق كورىپ كەلەدى. سونداي جۇمىستارىمدى، ون شاقتى جىل بوپ قالدى، تانىمدى تۋىندىلاردان تۇراتىن ارنايى توپتاماما بەرىپ كەلەم. تاقىرىپقا مەن سەكىلدى ءوز تۇرەنىن سالىپ كەلە جاتقان باسقا دا قالامگەرلەر بارلىعىنا كۇمانىم جوق. ءبىراق سولاردىڭ مازمۇنىن، ساپاسىن، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتكەن-جەتپەگەنىن، جالپى، جەتىستىك-كەمىستىگىن مامان كوزىمەن تالداپ، سارالاپ بايقاۋ ماسەلەسى كەمشىن. قازىرگى كىتاپ تارالىمى كۇرت كەمىپ كەتكەن، از تيراجدىڭ ءوزىن ءار قيىرداعى وقىرمانعا جەتكىزۋ مۇڭ بولعان زاماندا بۇعان ەرەكشە نازار اۋدارۋ ءلازىم. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارىلاتىن كىتاپتاردىڭ تارالىمى بار بولعانى ەكى مىڭ دانا عانا ەكەندىگىن، ولاردى بىر-بىردەن بەرگەننىڭ وزىندە ەلىمىزدەگى كىتاپحانالاردىڭ بەستەن بىرىنە عانا جەتەتىنىن ەسكە العاندا، تاعى دا سىنشى، ادەبيەتتانۋشى قاۋىمعا، ولاردىڭ جۇمىسىن بەلسەندىلەندىرە الاتىن مەرزىمدى باسىلىمدارعا بازىنا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ادەبي ۇدەرىستى توقىراپ قالدىعا بالاپ، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋ وڭاي، ءبىراق وندايدىڭ سالدارى كوڭىلسىز بولارى انىق. قازىرگى ادەبيەتتىڭ جاعدايىنا شىن جانى اشيتىن زەرتتەۋشىلەرگە ىزدەنىستەن شارشاماۋعا بەل بۋعان دۇرىس. بالكىم، كوپ ماڭداي تەر توگىپ، شارشاۋعا تۋرا كەلەر، ەسەسىنە، الاشوردا تاريحىنىڭ كوركەم ادەبيەتتە يگەرىلۋ دارەجەسىن دە، «اشىلماعان اقيقاتتىڭ قايسى» ەكەنىن دە، قايدا جاتقانىن دا كوپشىلىك الدىنا جايىپ سالىپ، ابىرويلى ءىس تىندىرۋعا بولادى.
– 2017 جىلى الاشوردانىڭ 100 جىلدىعى بولادى. سونى ءتيىستى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ جايلى نە ايتار ەدىڭىز؟ مىسالى ازەربايجان قالاي ازاتتىق جولىنداعى قايراتكەرلەرىن ۇلىقتاعانىن بىلەتىن شىعارسىز. ال ءبىزدىڭ بيلىك وندايعا بارا ما؟
– الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىن ءتيىستى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن وسى باستان مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىس جوسپارىن جاساي باستاۋ كەرەكتىگىن ءتيىستى بيلىك بۋىندارىندا ويلاپ جۇرگەندەر بار شىعار دەپ ويلايمىن. ءومىرىن ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسكە ارناپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قايراتكەرلەرىن جالعىز ءازىربايجان عانا ەمەس، كەڭەس وداعى قۇرساۋىنان بوساعان تالاي ەل ۇلىقتاۋدا. مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ ايگىلى قايراتكەرى، بولشيەۆيكتەر 1920 جىلى قۇلاتقان ءازىربايجان حالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مامەد ەمين راسۋلزادەنىڭ دوڭگەلەك مەرەيتويلارىن تاۋەلسىزدىك العالى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى ۇدايى بيىك دەڭگەيدە اتاپ ءجۇر. زاكي ۆاليدوۆ پەن ميرسايد سۇلتانعالييەۆتى باشقۇرت جانە تاتار ەلدەرى ءوز حالىقتارىنىڭ اسا قىمبات ۇلتتىق كۇرەسكەرلەرى رەتىندە باعالايدى. ازاتتىق كۇرەسىنە سولار قاتارلى قازاق قايراتكەرلەرى دە بەلسەنە قاتىسقان. ەميگراسيادا ەۋروپا سوسياليستەرى اراسىندا كاۆكاز وكىلى راسۋلزادە، ەدىل-جايىق شتاتىنىڭ وكىلى اياز يسحاكيمەن بىرگە تۇركىستان وكىلى مۇستافا شوقايدىڭ بەدەلى زور بولدى. ءبىزدىڭ بيلىك الاشوردانى باسقارعان ازاماتتاردى ءازىربايجانداعىداي ۇلىقتاۋعا بارا ما دەپ سۇرايسىز عوي، شاماسى. نەگە بارماسىن. بۇل ءۇشىن وسى باستان الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىنا دايىندىق ماسەلەلەرىن جان-جاقتى ويلاستىرىپ، ءىس-شارالار جوسپارىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاساۋعا جانە بيىك دەڭگەيدە بەكىتۋگە قول جەتكىزۋ كەرەك...
– جالپى ءالى دە بۇرىن الاشتىقتاردى قيناعان نكۆد كەڭسەسىندە ءبىزدىڭ ۇقك وتىر. ول دۇرىس پا؟ مەنىڭ ويىمشا ول عيمارات اشىلىپ، مۋزەيگە اينالۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق، ولاي بولمادى. نەلىكتەن؟ جالپى بىزگە ءبىر تاريحي ارىلۋ پروسەسى جەتپەي تۇرعان جوق پا؟
– ناقتى جاعداي باسقاشا: ۇقك استاناعا كوشكەلى بۇرىنعى نكۆد عيماراتى بوس تۇرعان. ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ دەلەگاسياسىن ق ر پرەزيدەنتى قابىلدادى. سوندا «ادىلەتشىلەر» پودۆالىندا «ۇلكەن تەررور» جىلدارى تالاي بوزداق اتىلعان سول تاريحي ءۇيدى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۋزەي-مۇراجايىنا بەرۋ جايىندا ءوتىنىش ايتقان ەدى. ەلباسى قولدادى، ءتيىستى تاپسىرمالار بەردى. عيماراتتىڭ ەكى قاباتىنان مۇراجايعا 600 شارشى مەتر الاڭ ءبولىنىپ، جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. «ادىلەت» ەلىمىزدىڭ ساياسي تاريحى، رەپرەسسيالار، اشارشىلىقتار مۋزەيدە كورنەكى بەزەندىرىلۋىن كوزدەيتىن كونسەپسيا جاسادى. قالا وكىمەتىنىڭ ناقتى كومەگىمەن مۇراجاي اشىلۋىن-اشىلدى-اۋ، ءبىراق، ءبىر جارىم جىل عانا جۇمىس ىستەپ، قىزمەتىن دوعارۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى، حالقىمىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار عيماراتتى بيلىكتەگى قۇقى مول الدەبىرەۋ جەكە قولعا ساتىپ جىبەرىپتى. مىنە بۇل دۇرىس ەمەس. بۇل، شىنىندا دا، ءبىزدىڭ ىشىمىزدە وتكەن تاريحىمىزدا جول بەرىلگەن كۇنادان ارىلۋ، تازارۋ، مورالدىق تۇرعىدان قايتا جاراقتانۋ ۇدەرىستەرىنىڭ جۇرگىزىلمەگەنىنىڭ سالدارى. سوندىقتان دا ءوزىمىزدى-وزىمىز تاريحپەن تاربيەلەۋ ىسىنە ءمان بەرۋدىڭ ماڭىزى جويىلمايدى، ارتا تۇسەدى.
سۇبحاتتاسقان مادينا جالەل قىزى
(«بەيبىت قويشىبايەۆ، جازۋشى، تاريحشى: «جازۋشىلار وداعى شىندىقتى ايتۋعا قۇلىقسىز» دەگەن تاقىرىپپەن «اشىق الاڭ» گازەتىندە 2014 جىلعى 20 قاراشادا جاريالانعان)
