«قازاق حاندىعىنا - 550 جىل» شىعارماشىلىق بايگەسىنە

قىدىردىڭ قامشىسى وتكەلى ىزعارى قايتپاعان كوكتەم قۇرالايدىڭ سالقىنىنا ۇلاستى. مامىردا قار ارالاس جاڭبىر جاۋدى. تەرىسىنەن سوققان جەل ساي-سالانى تىمىسكىلەپ ءوتىپ جاتىر. اسپان الاسارىپ كەتكەندەي... التاي تاۋلارىنا شوككەن بۇلتتار سەيىلمەي، قوناقتاپ ايلاپ جاتىپ الدى. كوكتەم كەلىسىمەن ءدۇر ەتەتىن التايدىڭ ورمان-توعايىنىڭ دا ءسانى كىرە الماي تۇر. قاناس كولىنە قۇستار كەش كەلدى. قار قالىڭ بولعاندىقتان با، بۋىرشىن وزەنى بۋىرقانىپ ارناسىنا سىيماي جاتىر. الاعاي دا بۇلاعاي دۇنيە دەگەن وسى...

*** ...قاشىپ كەلەدى. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. ەكى كۇن، ەكى ءتۇن قاشتى. ارتىنان قۋعان ءىز كەسۋشىلەردى اداستىرماق بوپ سايعا دا، ويعا دا ءتۇستى، تاۋ استى، ورمان كەزدى، ىستەمەگەن ايلاسى جوق. اككى نەمەلەر ەكەن، اداساتىن تۇرلەرى بايقالمايدى. مۇزداي قارۋلانعان ءۇش قۋعىنشى قارۋسىز، ءومىر ونسىز دا ابدەن ءمۇجىپ، قاجاپ بىتكەن ءبىر كەيۋانانى نىساناعا العانىنا، مىنە، ءۇشىنشى كۇن. قارت قالجىرادى. «نەدەن باستالدى ءوزى؟». قاشىپ كەلە جاتقان جاۋىرىنشى ءجامىش وزىمەن-وزى كۇبىرلەسىپ سويلەسىپ كەتتى. ءجامىش بەس ۇلدىڭ ىشىندەگى تەمىر ءبيدىڭ جالعىز قىزى. ەركە ءوستى. ەركە ءوستىم دەپ شولجاڭدامادى، قىلجاڭدامادى. تابيعاتى بولەك ەدى. ون جاسىندا مۇسىلمانشا ءتىل سىندىرىپ، قارا تانىدى. ون ءۇش جاسىندا جاۋىرىنعا قاراپ بال اشتى. جاۋىرىنمەن سويلەۋدى بۇل اجەسىنەن ۇيرەندى. اجەسى زەينەپ اتى شىققان جاۋىرىنشى بولاتىن. ءبىراق، ول كىسى سيرەك سويلەيتىن، سيرەك سويلەسە دە كوزبەن كورگەندەي، قولمەن ۇستاعانداي ناقتى ايتۋشى ەدى، جارىقتىق! تۇقىم قۋالادى ما، الدە جاراتقاننىڭ سىيى ما، مۇشەلىندە اق تاياقتى، اق كيىمدى قىدىر اتا ايان بەرىپ، سودان بەرى «جاۋىرىنشى ءجامىش» اتاندى. ون بەسىندە كوركىمەن دە، ىسىمەن دە، مىنەزىمەن دە اتى شىقتى. سودان بەرى شيرەك عاسىردان اسىپتى، بىردە–ءبىر رەت ايتقان ءسوزى جەلگە ۇشقان ەمەس، ۇنەمى نىساناعا ءدوپ ءتيىپ وتىردى. بىردە قىزىق بولدى. مۇنى ىزدەپ بىرنەشە ورىس، جۇڭگو، دۇڭگەن، ۇيعىر، بىرنەشە ۇلتتىڭ ادامدارى كەلىپتى. قاستارىندا ءتىلماشتارى بار. الگىلەر شەتىنەن اسكەري كيىمدى، سولداتتار بولسا كەرەك. «جاڭا وكىمەتتىڭ ادامدارى»، - دەگەن ءتىلماش. تۇستەرى سۋىق، جۇرىستەرى سۋىت. «ەل، بالشەبنىكتەر، قىزىلدار» دەسكەن. قوش!.. سونىمەن نە كەرەك، جاۋىرىنعا قاراپ بال اشۋدى ءوتىندى، وتىنگەن جوق، بۇيىردى! تاكاپپار كورىپكەل بۇلاردى جاراتپاي قالسا دا، جاۋىرىنىن قولىنا العان. ءسويتىپ، قاراعان. قاراعان دا ونداعى قانتوگىس پەن ادىلەتسىزدىكتەن شوشىپ باسى اينالعان. ءوڭى قاشىپ كەتكەن جاۋىرىنشىدان كەلۋشىلەر سەسكەنىپ قالعان. ەسىن تەز جيناعان مۇرتتى سارى «نە كورىپتى، ايتسىن!»، - دەگەن ءتىلماشقا. «جاۋىرىنعا نە ءتۇستى، ايتىڭىز»، - دەگەن دىزىلداعان ءتىلماش. جاۋىرىنشى قىسقا قايىرعان: - بۇل جولدا جازىقسىز قان كوپ توگىلەدى؛ - ادامدار اللاعا ەمەس، ادامعا تابىنادى؛ - كوسەمدەرىڭ ءجيى اۋىسادى، - دەپ مۇرتتى سارىعا قاراعان تەسىلىپ. كەيۋانانىڭ وتكىر كوزىنەن ول كوزىن الا قاشقاندا، سوزگە شىڭكىلدەگەن جۇڭگو ارالاسقان. - ءبىز تۋرالى، ۇلى جۋڭگو مەملەكەتى جايلى نە دەيسىز؟ - سەنىڭ كوسەمىڭ ۇزاق جاسايدى، ەلىڭ ۇرەيلى، حالقىڭ كەدەي، قۇمىرسقاداي كوپ بولاسىڭدار. ... ەسىن جيعان مۇرتتى سۇراق قويعان: - ءبىز قۇرعان مەملەكەت ماڭگىلىك بولادى، الەمدى ءبىز بيلەيمىز، جاۋىرىنعا بۇل تۋرالى تۇسە مە؟ - الەمگە دۇربەلەڭ سالاسىڭدار، ءبىراق مەملەكەتتەرىڭ جارتى عاسىردان كەيىن كۇيرەيدى، - دەگەن جاۋىرىنشى. مۇرتتىنىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ، تەرىس اينالىپ كەتكەن... وسى كەزدە سوزگە دىزىلداق ءتىلماش قازاق ارالاسقان. - ءبىزدىڭ قازاق ەلى جايلى دا ايتساڭىز، مەن بۇلارعا ايتپاي-اق قويام. جاۋىرىنعا كوز سالعان جاۋىرىنشىنىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى... - ە، بالام، تورعايداي توز-توزىمىز شىعىپ تۇر... ءبىراق، ارتىندا قايىر بار! شىعىستان شۇعىلا شاشقان كۇننىڭ نۇر شاپاعىن كورىپ تۇرمىن. بولاشاقتا كۇللى قازاقتىڭ باسى قوسىلىپ، دەربەس ەل بولادى. كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان ەلدىڭ شاڭىراعىن ۇرپاقتارى الەمگە تانىتادى. ەلى مەن جەرىنىڭ قاسيەتىن بىلەتىن شەكەسى تورسىقتاي ۇل تۋادى. قازاققا كۇن تۋادى. «ءاۋمين!» دەپ بەتىن سىيپاعان. جولاۋشىلار سۋىت اتتانىپ كەتكەن. ەرتەڭىندە جىلقىشىلار ءتىلماشتىڭ ءولى دەنەسىن تاۋىپ الىپتى. سودان بەرى 5جىل ءوتتى. قانشاما ازامات وققا ۇشتى، جەر اۋدارىلدى. ەلدىڭ تورعاي-توزى شىقتى. *** جاۋىرىنشىنىڭ كورمەگەن ازابى، شەكپەگەن بەينەتى جوق. دۇشپاننىڭ ادىلەتسىزدىگىندە شەك بولسايشى؟ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىندا كەلە جاتسا دا، سانالى پەندە ويدان قاشىپ قۇتىلعان با؟ كەيۋانا دا وتكەن ءومىرىن ويلاۋدان ءبىر ءسات ارىلعان ەمەس. ويسوقتىلىق تا قالجىراتتى. ۇيقى دا قىستى. اسقازان تومەن تارتادى. ءۇش ارسىزدىڭ ەكەۋى جان القىمىنان اپ، مازانى ابدەن كەتىردى. جاۋىرىنعا قاراپ ەدى، قۋعىنشىلار ءالى الىس ەكەن. سەنەرى دە، سەرىگى دە وسى جاۋىرىن. بۇل بولماعاندا، باياعىدا-اق ولىككە اينالار ەدى. مىنا سايدىڭ بىرىندە يت-قۇسقا جەم بولار ەدى. «سەرىگىم سەنەر، جاۋىرىن، تاعدىردىڭ كوردىم اۋىرىن. تۇرىمتاي تيگەن تورعايداي، توز-توزى شىقتى اۋىلىم. قايتا اينالىپ كورەم بە، اعايىن-تۋىس باۋىرىم؟..». ويىنا ولەڭ ورالدى. جانارى جاسقا تولدى. كوكەيىنە شەر بايلاندى. اڭىراتىپ كورىس ايتقىسى كەلدى. شەشىلىپ، شەرىن توككىسى كەلدى. - اتتەڭ!.. ايقاي تۇگىلى، ءۇن شىعاراتىن ۋاقىت ەمەس. قايراتتى بولعانى ءجون. شاپانىنىڭ قوينىنا قول سالىپ ەدى، ەكى مالتا قۇرت قاپتى. بىرەۋىن ۇرتىنا ساپ، قۋعىنشىلار جاقىنداعانشا مىزعىپ الماققا سايدىڭ ىشىندەگى قويتاستىڭ تۇبىندەگى ۇڭگىرگە جانتايا كەتتى. "ۇيقىڭ كەلسە، قارا تاس مامىق بولار"، كيمەشەكتەن شىققان اپپاق بۋرىل سەلەۋ-سەلەۋ شاشىن جيناۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي قويتاسقا باسىن سۇيەگەن قالپى كوزى ءىلىنىپ كەتتى... ...ون ەكى قانات سالتاناتتى اق وردا ەكەن دەيدى. اكەسى تەمىر توردە وتىر. جان-جاعىن ەلدىڭ يگى جاقسىلارى قورشاپ اپتى. اناسى تورعىن كۇمىس ىدىستاعى سارى قىمىزدى دامىلسىز قايتا-قايتا ساپىرادى. ءۇي تولا جان دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ كۇي تىڭداپ وتىر. شەرلى، مۇڭدى، سازدى سىبىزعى ءۇنى جان –دۇنيەڭنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارادى. باسقا الەمنىڭ، ۇلى ونەر الەمىنىڭ تىلسىمىنا كىرىپ كەتكەن كۇيشى جىگىت داۋلەت كوزىن جۇمىپ اپتى. قۋىس اعاشتاعى ءتورت تەسىكتى جىگىتتىڭ ەپتى قولى جاڭىلىسسىز ءدوپ باسىپ جاتىر. «ەرتىس تولقىنى»، «بۇقتىرما» كۇيلەرىن توگىلتكەن سىبىزعىشى «اتتەڭ، سارى بەل» كۇيىنە كەپ ءبىر-اق توقتادى. كۇي بىتىسىمەن تىڭداۋشىلار تۇعىرداعى بۇركىتتەي ءدۇر سىلكىندى. كۇيشىگە ۇرلانىپ قاراپ ەدى، كەلبەتتى ەكەن. جۇرەگى ءدىر ەتىپ، ءون بويىن ءبىر ىستىق لەپ شارپىپ ءوتتى. سەزىپ قالدى ما دەگەن قىز ەكى بەتىن باسىپ تومەن قارادى. تىنىشتىقتى اكەسى تەمىر بي بۇزدى. – كەشەگى تەكتى، نار، بالۋان، بي، باتىر جىلقىشى اقتاي ۇلى بابامنىڭ رۋحى قولداسىن سەنى، بالام! الاتاۋداي اتى ولمەس، ونەرىنە الاڭداۋشى ەدىك، مىنە، سەن بىزگە قاز-قالپىندا جەتكىزىپ وتىرسىڭ، جاماندىق كورمە، بالام، جاعىڭ تۇسپەي! ماقتاۋ ەستىگەن جىگىت قىزارىپ كەتتى، ۇرلانىپ قىزعا قارادى دا «راحمەت، بي اعا!» دەدى. قالجىراپ قاتتى ۇيقىعا كەتكەن جاۋىرىنشى كەمپىر شىم-شىتىرىق ءتۇس كورۋمەن بولدى... بۇل اق كويلەگىن كيىپ، گۇل تەرىپ ءجۇر ەكەن. كۇركىرەگەن وزەن، ۇلار-شۋ قۇستىڭ قيقۋى. قىزىل-جاسىل گۇلدەردىڭ اراسىنان قۋ جاۋىرىن تاۋىپ الىپتى. جاۋىرىنعا قاراپ ەدى، سىبىزعىشىنى كوردى. و، عاجاپ! بۇل قايدان ءجۇر؟ باياعىدا ورىس-قىتاي شەكاراسىندا وققا ۇشپاپ پا ەدى؟ بۇلاردى تاستاپ كەتكەن. نە كورمەدى سودان كەيىن مىنا ەل؟ وزەننىڭ ارعى بەتىندە سىبىزعىشى كۇيەۋى قول بۇلعايدى. بۇل سولاي قاراي جان ۇشىرىپ جۇگىردى. كەلدى دە، اساۋ وزەنگە قويىپ كەتتى. اساۋ وزەن دەس بەرەر ەمەس. داۋلەتىنە قانشا قولىن سوزسا دا جەتە المادى. تۇنشىعىپ بارادى. "ءولدىم...". *** جاۋىرىنشى سەلك ەتىپ وياندى. قارا تەر بوپ تەرلەپ، كوزىنەن اققان جاس ومىراۋىن جۋىپ كەتىپتى. ءاجىم-اجىم قولىن دەرەۋ قوينىنا سالىپ، جاۋىرىنىن ىزدەدى. تاپتى. تاپتى دا، قارادى. قۋعىنشى ەكى سولدات مۇنى اتقالى جاتىر ەكەن. قاپ!.. مىلتىق تارس ەتتى. جاۋىرىنشى ءومىرىنىڭ سوڭىندا كورگەن ەڭ ءتاتتى ءتۇسىن قيماي جاتتى... ەل اۋزىندا «جاۋىرىنعا قاراپ جاتقاندا-اي، قاق ماڭدايدان اتقانى-اي!..» دەگەن ءتامسىل قالدى. *** ...جاۋىرىنشىنىڭ جورامالى ءدال كەلدى...

ءومىربايان

ەربول بەيىلحان – اقىن، حالىقارالىق جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

محر-دىڭ باي-ولكە ايماعىنىڭ ءۇش ويعىر ەلدى مەكەنىندە  تۋعان. 1993-1998 جىلدارى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن، 2002-2004 جىلدارى ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى سالاسى بويىنشا ماگيسترلىك اكەدەميالىق دارەجەسى وقۋىن بىتىرگەن. «التىن قازىنا» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى.

Altyalash.kz پورتالىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى. «جاس تولقىن» (2004 ج.)، «باي بەسىك تۇمالارى»، «استانا-جىرشۋاعىم»، «تاۋەلسىزدىكتىڭ نۇرلى تاڭى»، «بايان-ولگەيدەن بالعىن جىر»(2008 ج.)، «ازاتتىق تاڭىنداعى ازات جىر»(2012 ج.)، «ءتىلتولعاۋ» (2013 ج.) جىر جيناقتارى مەن رەسپۋبليكالىق كوپتەگەن گازەت-جۋرنالدار مەن سايتتاردا  ولەڭدەرى جارىق كورىپ كەلەدى. «ءاجىمسىز جۇرەك…»، «مارالوتى»، «ءماجنۇنتال» جىر جيناقتارىنىڭ «ءبىز ەكەۋمىز» اتتى ولەڭدەر اۋديو ديسكىنىڭ اۆتورى.