«ەگەمەن قازاقستاننىڭ» - بەتىندە قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» جاريالانعاننان كەيىن رەداكسيا سول ماقالانىڭ اتىن ارناۋلى ايدارعا اينالدىرىپ، ونىڭ اياسىندا ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك، ەركىندىك يدەيالارىن اشىپ كورسەتەتىن، بوستاندىقتىڭ قادىر-قاسيەتىن ونىڭ بارشامىزعا ارتار جاۋاپكەرشىلىگىن تانىتاتىن ماتەريالدار جاريالاي باستاعانى وقىرمانعا ءمالىم دەپ ويلايمىن. وسى ورايدا تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ ءار جىلى جايلى جەكە-جەكە ماقالالار بەرىپ شىعۋ يدەياسى دا وتە قىزعىلىقتى. گازەت باسشىلىعى وسى ورايداعى ويلارىن ايتىپ، ءبىراز ۋاقىتتان بەرى مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسىپ جۇرگەن ادام رەتىندە وسى جىلداردىڭ ءبىرى جايىندا ەسكە الۋ، وي ەلەگىنەن وتكىزۋ ىڭعايىندا تالدامالىق ماقالا جازۋىمدى سۇراعاندا كوپ ويلانباي-اق 1992 جىلدى تاڭدادىم.
ونىڭ سەبەبىن ءدال وسى جىلدىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىندا الار ورنى الابوتەن ەكەندىگىندە. 1991 جىل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعان جىلىمىز رەتىندە ەل تاريحىندا قالماق. وعان داۋ جوق. سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭعا ەلباسىمىز 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قول قويعانىن، ياعني ول جىلدىڭ تەك سوڭعى جارتى ايىندا عانا تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا ءومىر سۇرگەنىمىزدى، ونىڭ ءوزى دە اۋەلى – 21 جەلتوقساندا، الماتىدا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى كسرو-نىڭ ءبىرجولا، رەسمي تۇردە تاراتىلۋىمەن بايلانىستى ساياسي وقيعالارعا تولى بولىپ وتكەنىن ۇمىتۋدىڭ ءجونى كەلمەيدى. 1991 جىلى قازاقستان باسشىلىعىنىڭ نەگىزگى نازارى تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ءپىسىپ جەتىلدىرۋگە، تۇرعىلىقتى ۇلت وكىلدەرى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنا دا جەتپەي جاتقان جاعدايدا گەوساياسي تۇرعىدان دا، دەموگرافيالىق سيپاتى جاعىنان دا، بىزدەن ءتۇر-تۇلعاسى بولەكشە وزگە ەلدەرمەن بىردەي كۇيدە ەركىن، ازات مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ءتيىستى ازىرلىك جاساۋعا جۇمسالعانى، جان-جاعىمىز وتقا ورانىپ جاتقاندا الاۋىزدىق شوعىنىڭ ۇشقىنى ەلىمىزگە تۇسپەۋى ءۇشىن كوپ-كوپ شارۋا اتقارىلعانى سول تۇستاعى سابىرلىق، ساليقالىلىق كەيىن ءوزىن-وزى قاي جاعىنان دا اقتاعانى جاقسى ءمالىم.
1991جىلى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالانباي تۇرىپ جاسالعان ءبىر قادامنىڭ ءمان-ماڭىزىن ءبىز ءالى كۇنگە تيىسىنشە ايتپاي كەلە جاتقان سياقتىمىز. ول – قادام قازاق كسر پرەزيدەنتى ن.ءا نازاربايەۆتىڭ سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا وتىرىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن يادرولىق پوليگوندى جابۋ تۋرالى جارلىق شىعارعاندىعى. بۇل جاي عانا ساياسي شەشىم ەمەس ەدى. ەلدى ميتينگىگە شاقىرۋ دا، ارينە ازاماتتىق، دەگەنمەن ماسكەۋدىڭ مارشالدارى مەن گەنەرالدارى كۇشىندە تۇرعان كەزىندە (ال ولار ۇلت رەسپۋبليكالارىن اسكەري وكرۋگتىڭ ماڭايىنداعى ەلدى مەكەندەر رەتىندە عانا قاراستىراتىن) اتوم پوليگونىن تۇنشىقتىرۋ ناعىز تاۋەكەلشىلىك بولاتىن. ورتالىقتىڭ شاما-شارقىن سىناپ بايقاۋ، اشىعىن ايتقاندا، وسى شەشىم ارقىلى ماسكەۋگە قىر كورسەتۋ – تاۋەلسىزدىككە بەلدى بەكەم بۋعان ەلدىڭ باسشىسىنا ءتان مىنەز ەدى. ونى كەزىندە ءبىرىمىز تۇسىندىك، ءبىرىمىز تۇسىنبەدىك، ول ەندى باسقا ماسەلە.
ال تاۋەلسىزدىك تاريحىندا الار ورنى الابوتەن دەپ وتىرعان 1992 جىلدىڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە، ونىڭ قادىر-قاسيەتى ەڭ الدىمەن قاي قىرىنان تانىلادى دەگەن سۇراق قويىلار بولسا، مەن «بۇل جىل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە تاۋەكەل ەتكەن جىلىمىز» دەپ جاۋاپ قايتارار ەدىم. نەگە دەيسىز عوي؟ نەگەسى سول، 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا تاۋەلسىزدىك تۇلپارى تاقىمىمىزعا تيگەندەي سويلەۋ وبرازدىق ويلاۋ، پوەتيكالىق تەڭەۋ تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا عانا اسەرلى شىقپاق. ال پراگماتيكالىق تۇرعىدان، ناقتى ساياسي جاعدايداعى احۋالدى ءدال باعالاۋ تۇرعىسىنان قارار بولساق، ول جىلى ءبىز تاقىمىمىزعا ءبىر تيسە دەپ ارمان ەتكەن تۇلپار قولىمىزعا ەر-تۇرمانسىز نوقتا-جۇگەنسىز ءتۇسىپ، جالىنا عانا جالاڭ قولمەن جارماسقانىمىزدى ۇمىتپاعان ءجون.
قازاق بالاسى سودان ءدال 270 جىل بۇرىن بوداندىق قامىتىن كيىپ، باس ەركىنەن ايىرىلعان ەدى. قازاق بالاسى سونشا ۋاقىتتان بەرى قولى شىلبىرعا دا، تىزگىنگە دە جەتپەي، ازاتتىق ارعىماعىن ەرتتەپ مىنۋدەن قالعان ەدى. توسىرقاپ قالعان تاۋەلسىزدىكپەن قايتا تابىسۋدىڭ ءوزى تالايلارعا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان وڭاي تيمەدى دەسەك، اقيقاتتىڭ اۋىلىنان ونشا الشاق كەتپەسپىز. بىلايشا قارعاندا وسى ايتىپ تۇرعانىم – پارادوكس. ازاتتىعىن اڭسامايتىن ادام بولۋشى ما ەدى، ەركىندىگىن كوكسەمەيتىن ەل بولۋشى ما ەدى دەگەن تۇرعىدان قاراساق، ارينە، اڭگىمە ەتەتىن، كۇمان كەلتىرەتىن دانەڭە جوق سياقتى.
ءبىراق، بۇل بەرگى جاعى عانا. «تاۋەلسىزدىك توسىرقاۋ» دەگەن تەزيستى دە وسى ءۇشىن ادەيى ايتىپ وتىرمىن. ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشپەگەن، دەموگرافتاردىڭ ورتاشا ەسەپپەن ءار وتىز جىل دا ءبىر بۋىن اۋىسادى دەگەن مولشەرى بويىنشا ايتساق، ەلدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ شامامەن العاندا توعىزىنشى نەمەسە ونىنشى اتاسى عانا تولىق تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا ءومىر سۇرگەن ۇلت ادامدارىنىڭ ءومىر سالتىندا، ويلاۋ ەرەكشەلىگىندە كوپتەگەن وزگەشەلىكتەر بولاتىنىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. ارعى تاريحتى بىلاي قويعاندا، بەرگى جەتپىس بەس جىلدىڭ وزىندە قازاق ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىندا العاندا مەملەكەتتىك تۇرعىدان ويلاۋدان الاستاتىلىپ كەلگەنى، بىرەن-ساران جۇرتتان موينى وزىق شىققاندار بولماسا جالپى قاۋىمنىڭ ودان قول ءۇزىپ قالعانى انىق ەدى. ويتكەنى ماسەلەنىڭ بارلىعى دەرلىك ماسكەۋدەن قارالاتىن، ماسكەۋدە اقىلداسىلاتىن، ماسكەۋدە شەشىلەتىن، ماسكەۋدەن تاپسىرىلاتىن. قانشا جەردەن باسىڭدى قاتىرعانمەن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ماسكەۋدىڭ ءسوزى وتەتىنىن بىلگەندىكتەن دە بارلىق دەڭگەيدەگى باسشىلار بىرتە-بىرتە جالپى مەملەكەتتىك ويلاۋدان بويىن سىرتتاتا باستايتىن. سويتە-سويتە بۇكىل ۇلتتىڭ بويىندا ورىنداۋشىلىق پسيحولوگيا عانا ورنىعىپ، بارا-بارا مۇنىڭ ءوزى بوداندىقتىڭ حالىقتىق مىنەزدى وزگەرتۋىنە دە اپارىپ سوقتىرا باستاعان-دى. قازاقتىڭ ءتىلى دە، ءدىنى دە، ءدىلى دە، تالكەككە تۇسكەنى سوندىقتان ەدى.
1992 جىل ەل ءۇشىن، ەلدىك ءۇشىن ايرىقشا سىناق جىل بولدى. بۇل جىلى قازاقتىڭ وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ مەملەكەت قۇرۋعا قابىلەتتىلىگى سىنعا ءتۇستى. بۇل جىلى قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى سىنعا ءتۇستى. بۇل جىلى قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ ىشكى بىرلىگى سىنعا ءتۇستى. بۇل جىلى ەل باسشىلىعىنىڭ الەمدىك اۋقىمدا ويلاي ءبىلۋ قابىلەتى، ساياسي ءىس-قيمىلدىڭ، ەكونوميكالىق، شەشىمدەردىڭ كۇردەلى زامانعا ساي ادىس-تاسىلدەرىن، جاڭا جولدارىن ىزدەستىرىپ تابا ءبىلۋ قابىلەتى سىنعا ءتۇستى. جانە سول سىناقتىڭ قالاي باستالعانىن ايتساڭىزشى! 1991 جىلدىڭ سوڭعى كۇنىندە رەسەي پرەزيدەنتى ب.ن.ەلسين ءوز حالقىنا جاڭا جىلدىق «تارتۋ» ازىرلەگەنىن جاريالادى – 1992 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان باستاپ باعا بوساتىلاتىنىن مالىمدەدى. ءدال سول ەلسين وسىدان ءبىراز ۋاقىت قانا بۇرىن، ەل پرەزيدەنتتىگىنە سايلاۋعا تۇسەردە «رەلسكە كولدەنەڭ جاتىپ السام دا، باعا بوساتپايمىن» دەپ انت-سۋ ىشەردەي بولعانى ەستە. جاڭا جىلدىڭ العاشقى جۇمىس كۇنى باستالار تۇندە ميلليونداعان ادامدار كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىردى. تاڭەرتەڭنەن شۇباتىلعان كەزەككە تۇرعان ادامدار دۇكەن اتاۋلىدا كوزىنە كورىنگەننىڭ ءبارىن ساتىپ الا باستادى. بۇل كۇندەرى قازاقستان حالقى دا الدا ەندى نە بولاتىنىن دەمىن ىشىنە الا كۇتتى. كادىمگى اباي اتامىز ايتاتىن «كەلەر كۇن كەلەر ەكەن نە دايىنداپ، قاراڭعى، قاراعانمەن بولجاي المان» دەيتىن ءولى-ارا شاق تۋدى. ورتاق رۋبل ايماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەكى ەلدە ەكى ءتۇرلى جاعداي بولمايتىنى وزىنەن-وزى بەلگىلى. سەبەبى كوتەرەم اتتاي تۇرالاي قۇلاعان سوۆەتتىك ەكونوميكانىڭ قان تارتار تامىرلارى ءالى دە رەسەيدە ەدى. رەسەي باسشىلىعىنىڭ ءوز حالقىنا جاساعان «ەستەن تاندىرا ەمدەۋى» (ايگىلى «شوكوۆايا تەراپيا») بالاڭ مەملەكەتىمىز ءۇشىن تىم اۋىر سوققى بولدى. اقشا ساياساتىنا قاتىستى ماسەلەنىڭ ءبارى ماسكەۋدە رەتتەلەتىندىكتەن ءارى شەكارا دەگەن اتى بار دا، زاتى جوق جاي ۇعىم كۇيىندە اشىق-شاشىق جاتقاندىقتان (كەدەننىڭ تۇسىمىزگە دە كىرمەگەن كەزى عوي) ءبىزدىڭ رەسەيگە ىلەسپەسكە امالىمىز دا جوق-تىن. اقىرى سولاي بولدى دا. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 3 قاڭتاردا «باعانى ىرىقتاندىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. رەسەيدەگى جانتالاس ەندى بىزدە دە باستالدى. جارلىق كۇشىنە ەنگەن 6 قاڭتاردان كەيىن قازاقستانداعى دۇكەن سورەلەرى دە بىرەر كۇننىڭ ىشىندە جالاڭاشتانىپ شىعا كەلدى. بۇگىن نەنى بولسا دا الىپ قالۋ كەرەك، ەرتەڭ ءبارىبىر باعا بۇل كۇيىندە تۇرمايدى – جۇرتتىڭ ويلعانى وسى. باعا كۇن سايىن دەرلىك قۇبىلاتىن كۇيگە جەتتى. العاشقى اپتانىڭ وزىندە-اق تالاي جۇرتتىڭ جۇيكەسى جۇقارىپ ۇلگەردى. سول كۇندەرى «ەگەمەن قازاقستان» بەتىندە دۇكەندەگى ابىرجىعان جۇرتتىڭ اڭگىمەسى كەلتىرىلىپتى. وي مىناۋ سۇمدىق قوي! نان 5-6 ەسە قىمباتتاپ كەتكەن. ءۇش ەسە قىمباتتايدى دەگەنى قايدا؟ ماسەلەن مىنا قولىمىزداعى ساراتوۆ نانى كۇنى كەشە عانا 96 تيىن ەدى، بۇگىن 5 سوم 72 تيىن بولىپتى. «بەرەكە» نانى ودان اسىپ 6 سوم 72 تيىن بولعان. سوندا قالاي، تۇسىنبەي تۇرمىز – دەپ اشىنادى ساتىپ الۋشىلار. ءقازىر گازەت تىگىندىسىن اقتارىپ وتىرىپ، وسى جولداردى وقىعاندا مەنىڭ دە كوز الدىما سول كۇندەر كەلەدى. جاسى جەتپىستەن اسقان اكەم، ايەلىم، ءىنىم ۇشەۋى دۇكەندە ەتتىڭ كەزەگىندە قاتار تۇرىپ ۇيگە ەكى-ۇش كيلوگرامم ەت الىپ قايتسا ريزا بولاتىن. كوپ جاعدايدا كەزەكتەرى جەتپەي بوس قايتقاندارىنىڭ قاريانىڭ قاباعىنان اق بايقاۋشى ەدىم. ەڭ قاراپايىم بۇيىمداردىڭ ءوزى تاپتىرماي كەتكەنى جۇرتتىڭ جادىندا بولسا كەرەك. اقىر اياعى سىرىڭكەگە دەيىن قات بولۋعا اينالدى. سول كۇندەردە مىنانداي ءبىر انەكدوت شىققان. ءۇي يەسى قوناعىنا: «شايعا قانت سالىپ ىشەسىز بە، الدە قولىڭىزدى سابىنمەن جۋاسىز با؟» دەيتىن كورىنەدى...
اياق استىنان قيىن جاعداي قالىپتاستى. كۇنى كەشەگى قارا نانىن بۇگىن 5-6 ەسەگە قىمباتتاعان باعامەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولعان ادامعا ءدال وسىنىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن جيىرما كۇن دە وتپەي جاتىپ الدىنان شىققانى اسىرەسە اشىندىرارلىق جاعداي ەدى. «ال، الدىڭدار تاۋەلسىزدىكتەرىڭدى، سونداعى جەتىسكەندەرىڭ وسى ما؟» دەگەن سياقتى تابالاۋ سوزدەردى كەزەكتە تۇرعاندار اراسىنان ەستىلىپ قالعانىن دا مويىنداماۋعا بولمايدى. جاعدايدىڭ ءدال بۇلايشا وقىس ۋشىعۋىنا رەسەي باسشىلىعىنىڭ باعانى بەتىمەن جىبەرۋگە رۋبل ايماعىنداعى باسقا مەملەكەتتەرمەن اقىلداسپاي كىرىسىپ كەتكەنىنىڭ كەسىرى كوپ ءتيدى. مۇنى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەل حالقىنا ارناعان ۇندەۋىندە: «باعانى ىرىقتاندىرىلۋىنان كەيىن نەبارى ءبىر نەشە كۇن ءوتتى، ءبىراق ول ءقازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن ادامداردى اسا اۋىر جاعدايعا دۋشار ەتىپ وتىر. رەسەي جانە باسقا رەسپۋبليكالاردان كەيىن ءبىزدىڭ دە وسىنداي شارا قولدانۋعا ءماجبۇر بولعانىمىزدى سىزدەر جاقسى بىلەسىزدەر. ايتپەسە، ءبىزدىڭ ونىمدەرىمىزدى، ءبىرىنشى كەزەكتە ازىق-تۇلىك پەن تاۋارلارىمىزدى بۇرىنعى كسر وداعىنىڭ باسقا ايماقتارىنىڭ حالقى جاپپاي ساتىپ اكەتەر ەدى دە، ءسويتىپ قازاقستان ەكونوميكاسى ورنى تولماس شىعىنعا تولار ەدى» ، دەپ اشىق ايتتى دا. قازاقستان باسشىسى باعانى ىرىقتاندىرۋدى 1 شىلدەگە دەيىن شەگەرە تۇرۋدى ۇسىنعان ەكەن. «قىس جاعدايىندا، ونىڭ ۇستىنە ەگىن شىقپاعان جىلدان كەيىن، ازىق-تۇلىكتىڭ جانە دۇنيە اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ قاتاڭ تاپشىلىعى جاعدايىندا مۇنداي شاراعا بارۋعا بولمايتىن ەدى» – وسىنداي ورىندى ويعا دا دەس بەرىلمەگەن. جالپى، بۇل جىلدار ىشىندە قازاقستاننىڭ سىرتقى فاكتورلارعا، اسىرەسە، رەسەي ساياساتىنا كوپ-كوپ جاعدايلاردا الاڭداعانىن ەسكەرمەسكە بولمايدى. سول كۇندەرى رەسپۋبليكا كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە باعا رەسمي تۇردە 6 قاڭتارعا بوساتىلعانىمەن، بۇل پروسەسس شىن مانىندە ستيحيالى تۇردە تالايدان ءجۇرىپ كەلە جاتقانى، سوندىقتان بۇكىل الەمدەگى نارىق زاڭدىلىعىنا باعىنۋدان باسقا امال قالماعانى اشىق ايتىلعان. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەڭ الدىمەن ناننىڭ باعاسىن رەتتەۋگە كۇش سالىنعانى، بارلىق جەرلەردە ازىق-تۇلىكتى قارتتار مەن مۇگەدەكتەرگە، تابىسى تومەن ادامدارعا، ستۋدەنتەرگە قولدان كەلگەنىنشە ارزانداۋ باعامەن ساتۋعا ارەكەت جاسالعانى جاعدايدى ءبىر شاما قولدا ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. پرەزيدەنت 12 قاڭتاردا، ياعني باعا بوساتىلعاننان كەيىن ون كۇن عانا وتكەندە قول قويعان «باعانى ىرىقتاندىرۋ جاعدايىندا حالىقتى الەۋمەتتىك جاعىنان قورعاۋ جونىندەگى قوسىمشا شارالار تۋرالى» جارلىق بويىنشا ناننىڭ بارلىق تۇرلەرىنە جانە نان-توقاش ونىمدەرىنە، حالىققا پىسىرىلەتىن ناننىڭ ورنىنا ساتىلاتىن ۇنعا، سۇتكە جانە ءسۇت ونىمدەرىنە مەملەكەتتىك رەتتەمەلى باعالار بەلگىلەندى. ولاي ەتپەگەندە حالىقتى نارىققا اشىقتان-اشىق قارسى قويىپ الۋ، ءتىپتى نارازىلىققا ۇرىنىپ قالۋ وپ-وڭاي ەدى.
ءيا، ەكونوميكالىق سىناق ساياسي سىناقتان دا اۋىر بولىپ شىقتى. وداقتىق قۇرىلىمدار ەتپەتىنەن تۇسكەن بويدا-اق، بۇكىل ەلدەگى ديرەكتورلار كورپۋسى ابدىراپ، ساسىپ سالا بەردى. ونىمگە سۇرانىس تابۋ، باسقا رىنوك ىزدەۋ ماسەلەلەرىمەن قازاقستاندا بۇرىن ەشكىم دە شۇعىلدانىپ كورمەگەن بولاتىن. جوعارىدا ايتقانىمىزداي بۇرىن مۇنىڭ ءبارى ماسكەۋدە ويلاستىرىلاتىن، گوسپلاندا قامداستىرىلاتىن، نە وندىرەتىنىن، ونىسىن كىمگە جىبەرەتىنىن، ونىمىنە اقشا كىمنەن تۇسەتىنىن، قانشا تۇسەتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى الدىن الا ءبىلىپ وتىراتىنىن دا، باسەكەلەستىك جونىندە ويلاپ، باسىن قاتىرىپ جاتپايتىن. تالاي جىلدان بەرى الىپ جۇرگەن ونىمنەن اياق استىنان باس تارتۋ ەشكىمنىڭ دە ويىنا كەلمەيتىندىكتەن، ونىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا جانتالاسىپ جاتۋ دەگەن دە قاپەرگە كىرمەيتىن. ەندى جاعداي كۇرت وزگەردى. ونداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ەكونوميكالىق بايلانىستار كۇن وتكەن سايىن بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ كوبەسى ميلليونداعان ادامداردىڭ كوز الدىندا سوگىلىپ بارا جاتتى. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا ەنگەن ەلدەردىڭ قاي-قايسىسىندا ابىرجۋ، دەگبىرسىزدەنۋ احۋالى بەلەڭ الا باستادى. كەيبىر رەسپۋبليكالاردا مۇنىڭ ءوزى ساياسي ايتىس-تارتىس اۋماعىنان اسىپ، ۇلتارالىق قاقتىعىستارعا، ەتنوستىڭ ءوزىنىڭ ىشىندەگى قاراما-قايشىلىقتارعا ۇرىندىراتىنداي كۇيگە جەتتى.
«ەسىگىمىزدى باقىتسىزدىق قاعىپ تۇر» – «ەگەمەندى قازاقستاندا» 10 قاڭتاردا جاريالانعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆقا جولدانعان اشىق حاتتا تاپ وسىلاي ايتىلىپتى. «ەگەر تاياۋداعى كۇندەرى جالگەرلىك، فەرمەرلەر مەن شارۋا قوجالىقتارى وندىرۋشىلەر اراسىنداعى لايىقتى ءوز ورىنىن الماسا، وندا ءبىزدىڭ الدىمىزدا دۇكەندەردىڭ بوس سورەلەرى مەن اۋىر سىناقتار كۇتىپ تۇر دەيىك. قازاقستان ءۇشىن وسى ءبىر سىن ساتتە ءبىز رەسپۋبليكانى كۇيزەلۋدەن، رەتسىزدىكتەن، جوقشىلىقتان، اشارشىلىقتان، زورلىق پەن زومبىلىقتان قۇتقارۋدىڭ جولىن نارىق قاتىناستارىن باسىبايلىلىقتان بوساتۋدان، كاسىپكەرلىك بەلسەندىلىك، ەڭبەكتى اقتاۋ ءۇشىن جانە ادامداردى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءۇشىن قۇقىلىق ۇيىمدىق ادامگەرشىلىكتى-پسيحولوگيالىق نەگىز قالاۋدان كورەمىز» دەلىنگەن ەكەن حاتتا. اۋىر ءسوز. الاڭداتارلىق ءسوز. اشىنعاننان ادامنىڭ ارتىق كەتكەنى دەي سالاتىن جالاڭ ايقاي ەمەس بۇل. جانايقاي بۇل. ءيا تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا وسى ۇلى يدەيانىڭ ومىرشەڭدىگى ناقتى سىنعا تۇسكەنىن، ءوز قانداستارىمىزدىڭ اۋزىمەن-اق وسىندايلىق كۇمان كەلتىرەتىن مەملەكەتىمىزدىڭ مەرەيلى مەرەكەسىنىڭ قارساڭىندا ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرۋدىڭ ءوزى بۇگىنگى بيىگىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالاي بىلۋگە شاقىراتىن بولادى.
ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعداي دا شيەلەنىسكە ءتۇستى. قاراعاندى وبلىسىنداعى شاحتينسك قالاسىنداعى «تەنتەك» شاحتاسىنىڭ كەنشىلەرى جۇمىستى توقتاتىپ، ۇكىمەتكە تالاپتارىن قويدى. 8 قاڭتار كۇنى پرەزيدەنت شاحتەرلەرمەن كەزدەستى، وعان جالعىز «تەنتەكتىڭ» كەنشىلەرى عانا ەمەس قاراعاندى مەن ەكىباستۇزدىڭ ەڭبەك ۇجىمدارى وكىلدەرى، شاحتالاردىڭ، رازرەزدەر مەن بىرلەستىكتەردىڭ باسشىلارى، سالانىڭ كاسىپوداق بىرلەستىكتەرى قاتىستى. ەلباسى «قاراعاندا ۋگول» بىرلەستىگىنىڭ اكىمشىلىگى مەن ۇكىمەت وكىلدەرىنە «تەنتەك» شاحتاسىنىڭ كەنشىلەرىمەن تاعى دا كەزدەسىپ، مامىلەگە كەلەتىن شەشىم تابۋدى ۇسىندى. سونىمەن قاتار نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى «تەنتەكتىكتەردى» قايتكەندە دە تىنىشتاندىرۋدى كوزدەمەگەنى، سالعان بەتتەن تەك زاڭدىلىق جولمەن ءجۇرۋ قاجەتتىگىن، انارحياعا جول بەرمەيتىنىن قاداپ ايتقانى وتە ماڭىزدى بولدى. وزىمىزبەن قاتارلاس كوپتەگەن تاۋەلسىز مەملەكەتتەردە ايتەۋىر داعدارىستى بولدىرمايمىن دەپ ءبىر ساتتىك ساياسي ۇپاي ءۇشىن ۋادە بەرۋمەن شەكتەلە سالۋ، ەرەۋىلشىلەردىڭ كوڭىل-كۇي اۋانىمەن ويناۋشىلىق ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسىلىققا اپارمايتىنىن، اينالىپ كەلگەندە باسشىلىقتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، جۇرتشىلىقتى ودان سايىن اشىندىرۋعا اپاراتىنىن ءبىز وسى جىلدار ىشىندە تالاي رەت كوردىك. بۇل جونىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءپوپۋليزمى بيلەۋشىلەرگە قارسىلاردىڭ پوپۋليزمىنەن كەم ءقاۋىپتى ەمەس... پوپۋليستەر ساياسي ۇپاي جيناۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. ەڭ ءبىر قاسيەتتى ۇعىمداردى دا ساۋداعا سالادى. ولار ادامداردى ۇلكەن ۋادەلەرگە، داڭعازا ۇراندارعا وڭاي يلاناتىندىقتارىن دا جاقسى بىلەدى. قوعامنىڭ نەبىر كۇردەلى ماسەلەلەرىن وپ-وڭاي شەشىپ تاستاۋعا سەرت بەرەدى.» -دەگەن ءسوزىن ەسكە سالعانىن وسى تۇستا ارتىعى جوق. ايتقانداي، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ بولشيەۆيكتەردىڭ بيلىك باسىنا تەز كەلۋىنىڭ، حالىقتىڭ باسىم بولىگىن ءوز جاعىنا تەز تارتىپ اكەتۋىنىڭ سىرىن ايتقانى دا نازار اۋدارارلىق. نيكيتا ميحالكوۆ انا جىلى الماتىعا «ءسىبىر شاشتارازى» ءفيلمىن اكەلىپ كورسەتكەندە پرەزيدەنت كارتينادان العان اسەرىن بولىسە وتىرىپ، مىناداي ويدى ورتاعا سالعان-دى: «فيلمدەگى پاتشا وفيسەرلەرىنىڭ دراماسى ولاردىڭ وتىرىك ايتا بىلمەيتىندىگىندە، حالىققا جالعان ۋادە بەرە المايتىندىعىندا. ال سول جالعان ۋادەگە حالىقتى قارىق قىلعان بولشيەۆيكتەردىڭ سوزىنە جۇرت ۇيىپ، سوڭدارىنان ەرىپ جۇرە بەردى». ءيا، ەڭ جاقسى ساياسات – ءپرينسيپتى ساياسات دەگەن ءسوز راس. وسىنىڭ راستىعىن جىلدىڭ باسىندا، باعانى بەتىمەن جىبەرۋگە بايلانىستى ەلدەگى جاعداي ەرەكشە قيىنداي تۇسكەن كۇندەردە ايقىن سەزىنە الدىق.
بۇل 14 قاڭتاردا بولعان وقيعا ەدى. پرەزيدەنت رەزيدەنسياسىنىڭ الدىنا 200-دەي ادام جينالىپ، وزدەرىن ىشكە جىبەرۋگە تالاپ ەتتى. مۇنان بىرەر كۇن عانا بۇرىن رەسپۋبليكالىق الەۋمەتتىك قورعاۋ كواليسياسى قۇرىلعان ەدى. ارالارىندا جەر تەپكىلەپ، ارتىق اڭگىمەگە بارىپ جاتقاندار دا، «ەگەر وسىدان ءبىزدى ىشكە كىرگىزبەسە، وندا ەسىككە باسa كوكتەپ ۇمتىلامىز» دەگەن اڭگىمەلەرگە دەيىن ايتۋشىلار دا بار. الايدا، جۇرتشىلىق تەككە ورەكپىگەن ەكەن. كىرەم دەگەننىڭ ءبارى ىشكە كىرگىزىلىپ، كواليسيا وكىلدەرىمەن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كەزدەسىپ سويلەستى. «كواليسيا وكىلدەرىمەن اڭگىمە بارىسىندا پرەزيدەنت ەلدە قالىپتاسقان اۋىر ەكونوميكالىق جاعداي تۋرالى، شاحتالاردىڭ، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ، اسا ءىرى وندىرىستەردىڭ توقتاپ قالۋ قاتەرى جونىندە ايتىپ بەردى. وقيعالاردىڭ بۇلايشا ءورىس الۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن باستالعان رەفورمالارعا دەموكراتيالىق تۇرعىدان كومەك كورسەتىلۋى قاجەتتىگى اتاپ ءوتىلدى. ەگجەي-تەگجەيلى، اشىق پىكىر الىسۋدان كەيىن كواليسيا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىمدارى ارقىلى قوعامدى توپتاستىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە، اسىعىس تۇجىرىمدار مەن ميتينگىلىك قىزبالىقتى بولدىرماۋعا ۇيعاردى» – دەپ جازدى «ەگەمەن قازاقستان» سول كەزدەسۋ تۋرالى. جاعداي راسىندا دا قيىن ەدى. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 12 قاڭتاردا وتكىزىلگەن ماجىلىسىندە وندىرىلگەن ۇلتتىق تابىستىڭ ءونىمى 10 پايىزعا قىسقارعانى، قوعامدىق ەڭبەكتىڭ ونىمدىلىگىنىڭ دەڭگەيى 5،4 پايىزعا ازايعانى ايتىلعان.
ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ءدال سول تۇستا ءوز بەتىنشە جۇزەگە اسىرۋ اسا قيىن شارۋا ەدى. رۋبل ايماعىنداعى ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ دا ەكونوميكاسى ورتاق قيىندىقتارعا شىرماتىلىپ تۇرعان-دى. ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ، ۋكراينانىڭ، بەلورۋستىڭ ەۋروپوسەنتريزمى جاڭا جاعدايدا كۇشەيمەسە باسىلمايتىنى دا بەلگىلى بولا باستادى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «عاسىرلار توعىسىندا» اتتى كىتابىندا ءوزىنىڭ «رۋبل ايماعىن» ساقتاۋعا تىرىسۋىنىڭ ەكى سەبەبىن تۇسىندىرەدى: «بىرىنشىدەن، ول ايماقتىڭ بۇزىلۋى تمد ەلدەرىنەن الشاقتاۋىن تەزدەتەر ەدى. 1990 جىلى م. گورباچيەۆ ركفسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەربەس اقشا-فينانس جۇيەسىن جاساۋ قاۋلىسىن كۇشىن توقتاتۋ تۋرالى پرەزيدەنت جارلىعىنا قول قويماي قويدى. ال قارجى-فينانس جۇيەسىن جويۋ دەگەن ءسوز مەملەكەتتى جويۋ دەگەن ءسوز ەدى. ەكىنشىدەن، راسىن ايتساق، ءبىز ءازىر ەمەس ەدىك» . «الايدا، قانداي توتەنشە جاعداي دا قاپى قالماس ءۇشىن سول كەزدەن باستاپ ۇلتتىق اقشا شىعارۋعا دايىندالا باستادىق. 1992 جىلى رەسەيدە بارلىق باعا بوساتىلدى. سول كەزدە ىسكە كىرىستىك. مەن قازاقستان ۆاليۋتاسىن شىعارۋدى باستاۋ تۋرالى قۇپيا جارلىققا قول قويدىم. بارلىق قاتىسۋشىلاردان قۇپيانى تاراتپاۋ جونىندە قولحات الىندى». وسى ارادا مىنا ءبىر جايدى ايىرىقشا رازىلىقپەن ءسوز ەتە كەتكىم كەلەدى. ول ايتپاعىم – ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ ساناسىنا مەملەكەتتىلىك ۇعىمنىڭ سونشالىقتى تەرەڭ ەنگەندىگى، ءىس باسىنداعى ادامداردىڭ ەلدىك ىستەرگە سونشالىقتى جاۋاپتىلىقپەن قاراي بىلگەندىگى. ويلاپ قاراڭىزشى، رەسەي باعانى بەتىمەن جىبەرىسىمەن-اق ويلاستىرىلعان ۇلتتىق ۆاليۋتا شىعارۋ ءىسى باس-اياعى ءبىر جارىم جىلعا جۋىق ۋاقىتتى العان. اقشانىڭ ۇلگىسىن جاسايتىن سۋرەتشىلەردەن باستاپ، ونى تالقىلايتىن، بەكىتۋگە قاتىستى ۇلگىلەردى سوناۋ تۇماندى البيون ارالىنا جەتكىزىپ، سول جاقتا باسىلىپ شىعۋىن قاداعالايتىن، بىرنەشە ۇشاقپەن تالاي رەيس جاساپ ءجۇرىپ، بۇكىل ەلدەن ءبىر اۋىز سىبىس شىققان جوق. مەملەكەت مۇددەسىنە مۇنشالىقتى جاۋاپتىلىقپەن قاراۋدىڭ تالاي ۇلگىسىن مەن ءوز باسىم كەيىن ۇكىمەت مۇشەسى رەتىندە قىزمەت اتقارعان جىلدارىمدا قانشاما رەت كورىپ، شىن كوڭىلدەن سۇيسىنگەنىم راس.
وكىنىشكە وراي بەس ساۋساق بىردەي ەمەس. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى تۇتاس جىلى ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىزدىڭ اراسىنان دا جەكە باس مۇددەلەرىن ساياسي ساۋداعا سالۋشىلىق از تابىلمايتىنىن دا كورسەتىپ بەردى. باعانىڭ قىمباتتاپ كەتكەنىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ورناۋىنان بولعانداي كورگەن اۋىل ايماقتاعى ازاماتتاردى بىلاي قويعاندا، سىن ساعاتتا تاۋەلسىزدىككە تىرەك بولادى-اۋ دەگەن كىسىلەردىڭ اراسىندا دا تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتۋشىلىك، بولماشى نارسەنى ۇيدەي داۋعا اينالدىرۋعا تىرىسۋشىلىق، قيت ەتسە ميتينگىلەتىپ الا جونەلۋگە، ءسال اشىنسا اشتىق جاريالاي قويۋعا بەيىمدىك بايقالعانى وتە وكىنىشتى. سول تۇستا مەن «وركەن» – «گوريزونت» اتالاتىن ەكى ءتىلدى گازەتتىڭ باس رەداكتورى ەدىم، جاستار باسىلىمى رەتىندە قىم-قيعاش پىكىرلەرگە ەمىن-ەركىن ورىن بەرىپ، داۋلى دۇنيەلەردى دە باتىل جاريالاپ جاتاتىنبىز. سونى بەتكە ۇستاپ الىپ ءبىر باسسا وسىلار باسادى-اۋ دەيتىن بولۋى كەرەك، اركىم ءار-قيلى پىكىرلەرىن رەداكسياعا تىقپالاۋعا تىرىساتىن، وقىپ وتىرعاندا ەلدىڭ قامىن ويلايدى-اۋ دەگەن ادامداردىڭ از كۇندىك ساياسي ويىن ءۇشىن، ارزان بەدەل، داۋرىقپا داڭق ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىنا كوزىمىز جەتىپ، كوڭىلىمىز قۇلازيتىن. كەيىن الاڭدا اشتىق جاريالاپ، جاستارىمىزدى جەلىكتىرىپ جۇرگەن سول اعالارىمىزدىڭ كەيبىرى كرەسلولارىنا قولى جەتىسىمەن وپپوزيسيا قاتارىن تەز-اق تاستاپ شىققانىنا كۋا بولعانىمىز تاعى راس. كوشەدەگى ميتينگىشىل توپتى جەلىكتىرە تۇسكەن سىرتقى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ءازىربايجاندا باسپاناسىز ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ءابىلفايىز ەلشىبەيدىڭ ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋى ەدى. ونىڭ الدىندا گرۋزيادا دا ەستەت زۆياد گامساحۋرديا وسىنداي جولمەن بيلىك باسىنا كەلگەن. سول تۇستا بيلىكتى الۋ وپ-وڭاي بولىپ كورىنگەنى راس. ويتەمىن دە بۇيتەمىن دەگەن الگى ەلشىبەي تاۋلى قاراباقتى قايتارىپ الماق تۇرماق، جەرىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن ايىرىلىپ قالعاندا بارىپ جۇرت ەسىن ءبىر-اق جيعان. ايتقانداي وسىنداي جاعدايعا ءوزىمىزدىڭ دە كۋا بولعانىمىز بار. سول كەزدەگى ۆيسە-پرەزيدەنت ەرىك ماعزۇم ۇلى اسانبايەۆ ءبىر كۇنى ەسكى الاڭدا اشتىق جاريالاپ جاتقاندارمەن سويلەسپەككە بەكىندى. اپپاراتتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى رەتىندە كەزدەسۋگە مەن دە قاتىستىم. سونداعى ەلدىڭ ءسوزىن ايتادى-اۋ دەگەن ازاماتتاردىڭ وي-پىكىرىنىڭ بالاڭدىعى قايران قالدىرعانى ەسىمدە. ءبىر جىگىت ۆيسە-پرەزيدەنتكە – رەسەيمەن شەكارانىڭ ءون بويىنا ەنى ەكى مەتردەي ور قازىپ تاستاۋ كەرەك، سوندا ءبىزدىڭ ازىق-تۇلىگىمىزدى تاسي الماي قالادى دەگەن دە ۇسىنىس ايتتى-اۋ... اشتىق جاريالاۋشىلاردىڭ ءبىر تالابى كواليسيالىق ۇكىمەت قۇرۋ بولاتىن. جاڭاعى كەزدەسۋدەن كەيىن كەزىندە ەل نامىسىن جىرتىپ، حالىق ءسوزىن ايتقان ءبىر ازاماتقا ءجاي ءازىل رەتىندە: ءان شىعاراتىن، مۋزىكانى تۇسىنەتىن ادام رەتىندە سىزگە كواليسيالىق ۇكىمەتتە مادەنيەت ءمينيسترى قىزمەتىن بەرۋدى ورايلاستىرۋعا بولار-اق ەدى، تەك وندا پروفەسسيونال كومپوزيتور وتىر عوي دەگەنىمىزدە،.... ونىڭ شىن پەيىلمەن بىلاي ايتقانى بار: «جوق ماعان ول مينيسترلىكتەن گورى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قولايلى، ءوزىم تۇرمەدە وتىرىپ كوردىم عوي، ول سيستەما ماعان جاقىن تانىس»...
قولعا تيگەن تاۋەلسىزدىكتى، باسىمىزعا قونعان باقىت قۇسىنداي بوستاندىقتى ۇستاپ تۇراتىن پرەزيدەنت پەن ونىڭ جاڭا قالىپتاسىپ جاتقان جاقتاستارى مەن پارلامەنتتەگى زيالى قاۋىمنان باسقا ساياسي كۇش سول تۇستا قوعامدىق ارەناعا شىعا قويماعانى كوپ ۇزاماي-اق ءمالىم بولىپ قالدى. زيالى قاۋىمدى ادەيى باسا ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز – ەلدىڭ العاشقى پارلامەنتىنە دەپۋتتاردىڭ ءبىر توبى قوعامدىق بىرلەستىكتەر ارقىلى كەلگەنىنىڭ كوپ كومەگى ءتيدى. راسىن ايتقاندا، عىلىم اكادەمياسى ارقىلى، شىعارماشىلىق وداقتار مەن قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى دەپۋتاتتىققا وتكەن سول ون-ون بەس ادامنىڭ تاريحي ەڭبەگىن ءبىز ەش ۋاقىتتا ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز دەپ ويلايمىن. زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ از عانا توبى تالاي-تالاي تىعىرىققا تىرەلەر تۇستاردان ەلدىك، مەملەكەتتىك مۇراتتاردان امان-ەسەن، ابىرويمەن الىپ شىققانىن ءوزىمىز تالاي كورگەنبىز، سوعان تالاي رەت سۇيىنگەنبىز. وسى اسا قۋاتتى ينتەلەكتۋالدى توپ ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانى قابىلداۋدا دا، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭدى قابىلداۋدا دا پرەزيدەنتكە ەڭ سەنىمدى سۇيەنىش بولا ءبىلدى.
مۇنىڭ ءبىر مىسالىن عانا ايتايىن 28 مامىر كۇنى جوعارعى كەڭەستە وتە ءبىر ىڭعايسىز اڭگىمە ايتىلدى. دەپۋتات ت.ۆ. جاۆورونكوۆا «ازاماتتىق كەلىسىم» دەپ اتالاتىن دەپۋتاتتار توبىنىڭ ۇندەۋىن وقىپ بەردى. بۇل ۇندەۋ قازاقستانداعى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس، ءتىل ساياساتى ماسەلەسىن اسا ۇرىنشاقتىقپەن، ۇستامسىزدىقپەن قوزعاعانىمەن جۇرتشىلىق اراسىندا ەرەكشە الاڭداۋشىلىق تۋعىزدى. دەپۋتات ءوز ۇندەۋىن كەشكى ءماجىلىستىڭ اياعىنا قاراي وقىعاندىقتان، سول كۇنى اڭگىمە ورىستەمەي، ونى تالقىلاۋ ەرتەڭگە قالدىرىلعان. كەلەسى كۇنگى تاڭەرتەڭگى ماجىلىسكە بۇقارالىق اقپارات وكىلدەرى ادەتتەگىدەن كوپ جينالدى. جۇرتتىڭ ءبارى بۇگىنگى پىكىر تالاسىنا ەلەڭدەپ-اق وتىر. الايدا پىكىر تالاس بولعان جوق. جوعارعى كەڭەستىڭ ۇلت ساياساتى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءابىش كەكىلبايەۆ ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرمە جاساپ ءبارىن قولمەن قويعانداي قىلىپ ايتىپ بەردى. ابەكەڭ جارتى ساعاتتاي سويلەيتىن ءسوزىن تولىق جازىپ الىپ كەلىپتى، تەگى، ۇيىقتاماعان دا شىعار-اۋ. «حالىقتىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقى ساقتالماي تۇرىپ، جەكە ادامنىڭ قۇقى دا ساقتالمايدى. ويتكەنى، ۇلتى ازات ەمەس ادامنىڭ ءوزى ازات بولۋى ەش اقىلعا سيمايتىن شارۋا. ەندەشە، «ازاماتتىق كەلىسىم» دەپۋتاتتىق توبىنىڭ ادام قۇقى مەن بوستاندىعىن اياققا باسۋشىلىق دەپ جۇرگەندەرى، سونىڭ ىشىندە حالىقارالىق قۇقىق قاعيدالارىنا قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جولدارمەن كوپ ۇلتتىلىق سيپات العان مەملەكەتىمىزدەگى تىلدەردىڭ ارەكەتتەستىگىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداعانىمىز دا، تۇپتەپ كەلگەندە الگى ءار حالىقتىڭ قول سۇقپاس قۇقىن جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى. ول زاڭ حالىقارالىق قۇقىق قاعيدالارىنىڭ بىرەۋىن بىرەۋىنە قارسى قويمايدى. ونىڭ دۇرىستىعىن حەلسينكي كەلىسىمىنىڭ قورىتىندى قۇجاتى دا (1973) سونى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا مادريد (1980) ۆەنا (1986)، كوپەنگاگەن (1990) ءماسليحاتتارىنىڭ قورىتىندى قۇجاتتارى دا، اتى شۋلى «جاڭا ەۆروپانىڭ پاريج حارتياسى» (1990) دا ايعاقتايدى. قالامگەر دەپۋتاتتىڭ وسىلاي شەگەلەي ايتقان سوزدەرىنەن كەيىن بۇل ماسەلە بويىنشا ارتىق داۋ-داماي تۋعان جوق. ەل تاريحىنداعى ءبىرىنشى پارلامەنتتىڭ جۇمىسىندا مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. باسقا ەمەس 1992 جىل تۋرالى جازۋىمنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى — بۇل جىلدىڭ مەنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە ارالاسىپ، كۇردەلى كەزەڭدەگى كۇردەلى ماسەلەلەرگە قاتىسا باستاعان كەزەڭىم رەتىندە وزىمە وتە قىمباتتىعىنان. ءدال سول تۇستا پرەزيدەنت ءوز ماڭايىنا جاس كادرلاردى جيناۋدى قولعا العان. العاشقى تاڭداۋىنىڭ ءبىرى ماعان ءتۇسىپتى. ءساۋىر ايىندا، ويدا جوق جەردەن پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ مادەنيەت جانە ۇلتارالىق قاتىناستار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە شاقىرىلدىم. مۇنىڭ الدىندا قالالىق جاستار گازەتىن عانا باسقارعانىما، اپپارات جۇمىسىنان حابارىم جوقتىعىنا قاراماي كورسەتكەن سەنىمگە ساي بولۋ ءۇشىن ايانىپ قالماۋعا تىرىستىم. بولىمدەگى تاجىريبەلى ازاماتتاردىڭ كومەگى كوپ بولدى. تاپ ءبىر مەنى جاڭا جۇمىسقا كىرىسكەن بەتىندە ءبىر شيراپ، شىڭدالىپ السىن دەگەندەي، ءدال وسى تۇستا كازاچەستۆو ماسەلەسى اسقىنىپ شىعا كەلدى. ءالى ەسىمدە، العاشقى ءىسساپارلارىمنىڭ ءبىرى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا تۇسكەن، ول «گوركايا لينيانىڭ» جيىنىنا بايلانىستى بولىپ ەدى. اپپاراتتان بىرگە شىققان ا.شتوپەل (قازاقشاعا سۋداي نەمىس ازاماتى)، س. قاسىموۆ سياقتى تاجىريبەلى قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە كازاكتار سەركەلەرىنىڭ كەۋدەسىن باسىپ، تىم تايراڭداۋىنا جول بەرمەيتىندەي ەتىپ قايتتىق. بۇرىن كومسومول جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرەتىن وچكاسوۆتىڭ (اتىن ۇمىتىپپىن) كازاكتىڭ اسكەري كيىمىن كيىپ الىپ، وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ ءبىز اڭگىمە وتكىزىپ جاتقان جەرگە كىرىپ كەلگەنىندە كابينەتتەن قۋىپ شىققانىمىز، پوگونىن الدىرىپ، جاي كيىم كيىپ كەلگەنىنشە قابىلداماي قويعانمىز ەستە. وكىنىشكە وراي، جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ اۋىزسىزدىعىنان ورال كازاچەستۆوسىنىڭ پاتشا اعزامعا قىزمەت ەتە باستاۋىنىڭ مەرەيتويى ءىس جۇزىندە اتالا جازدادى. كازاچەستۆونىڭ اتامانىنىڭ اسكەري شەرۋ جاسامايمىز، شىركەۋگە كىرىپ شوقىنامىز دا ۇيدى-ۇيىمىزگە تارايمىز دەگەن سوزىنە سەنىپ قالعان جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر ورالدىڭ وبلىستىق اكىمشىلىگى مەن شىركەۋ تۇرعان ارالىقتى كازاكتار تابانىمەن ءبىر تاپتاتىپ ءوتتى. وبلىستىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋى ناتيجەسىندە عانا ەكسترەميستىك ودان ارعى ارانداتۋشىلىق ىس-ارەكەتتەرى ورىندالماي قالدى. وسى ءبىر وقيعانىڭ ءوزى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ماسەلەسىنىڭ قانشالىقتى شەتىن ەكەندىگىن تانىتا ءتۇستى. دەگەنمەن، شىعىس قازاقستاندا ورىن العان قاندى وقيعانىڭ جانىدا بۇل دا اناۋ ايتقانداي كۇردەلى حال بولماي شىقتى.
....كۇن جەكسەنبى ەدى. ۇيگە تەلەفون سوعىلىپ ساعات ونعا پرەزيدەنت شاقىرادى دەگەندى ايتتى. ەندى بولماسا كوشەگە شىققالى ەدىم ول كەزدە قازىرگىدەي ۇيالى تەلەفون دەگەن جوق. ايتقان ۋاقىتقا ۇلگەرىپ باردىم. پرەزيدەنت جاعدايدى قىسقاشا عانا ءتۇسىندىردى. «قازاننىڭ 14-نەن 15-ىنە قاراعان تۇندە وسكەمەندە اۋىر قىلمىس جاسالعان. جاتاقحانادا ادام تانىماستاي ازاپتالىپ ولتىرىلگەن جاپ-جاس ءتورت قازاق جىگىتىنىڭ دەنەلەرى تابىلعان. سونى ەستىگەن قازاق جاستارى ەرەۋىلدەپ كوشەگە شىعىپ كەتكەن. قالادا توتەنشە جاعداي قالىپتاسقان. تەز ءمان-جايدى انىقتاپ، باعاسىن بەرۋ كەرەك. ساعات ون بىرگە سامولەت دايىندالدى. ۇشاسىڭدار». ءسوز قىسقا.
سونىمەن ۇشىپ شىقتىق. كوڭىل الاي-دۇلەي. نەشە ءتۇرلى بالە ويعا كەلەدى. بۇل نە؟ قىلمىستى وقيعا ما، الدە مۇنىڭ استارىندا ساياسي سيپات بار ما؟ الدە بۇل ۇلكەن قاقتىعىستىڭ باسى ما؟ سوناۋ سەكسەن التىنشى جىلعى جەلتوقساننان كەيىن قازاق جەرىندە ۇلتارالىق جانجال شىعىپ، قان توگىلىپ كورمەپ ەدى، بۇل سۇمدىق ەندى بىزگە دە جەتكەنى مە؟! سەناريستەرى كىم بۇل سويقاننىڭ؟... وبلىستىق كەڭەس توتەنشە سەسسيا شاقىرىپ، چەچەندەردى (ايتقانداي ءتورت قازاق جىگىتتەرىن ولتىرگەن چەچەندەر ەكەنى انىقتالىپ ۇلگەرگەن) وبلىس تەرريتورياسىنان كوشىرىپ جىبەرۋ جونىندە شەشىم شىعارىپ تا قويىپتى. بۇل قالاي؟ باياعى ستالين زامانىنداعىداي ۇلتتى تۇتاس كىنالاۋ دەگەن قايدان شىققان؟ چەچەندەر جينالىپ الىپ، كىسى ءولتىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداماعان بولار. ارينە، بۇل وتە داۋلى، وتە شەتىن شەشىم. ونىڭ اياعى نەگە ۇرىندىراتىنى تاعى بەلگىسىز.
وسكەمەنگە كەلىسىمەن توبىمىز ەكىگە ءبولىندى. ءبىزدىڭ توپ جاعدايعا ساياسي باعا بەرۋ ماسەلەسىنە ويىستى. ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولات ىسقاقوۆ (ءقازىر – مينيستر) باستاعان ەكىنشى توپ قىلمىسكەرلەردى ىزدەپ تابۋعا كىرىستى. وبلىستىق اكىمشىلىكتەگى تالقىلاۋ ءتۇنى بويى ءجۇردى. سوندا، ءالى قىلاۋ ەسىمدە، پرەزيدەنت ءتورت رەت تەلەفون سوقتى – كەشكى سەگىزدە، تۇنگى ون ەكىدە، تاڭعى ۇشتە جانە تاڭعى سەگىزدە. سوڭعى تەلەفون سوعىلعاندا عانا پرەزيدەنتكە الدىن الا جاسالعان قورىتىندىمىزدى ايتا الدىق. بارلىق جاعدايدى ەكشەي كەلىپ، بۇل وقيعانىڭ ساياسي سيپاتى جوق، تازا قىلمىستىق ارەكەت دەگەن باعا بەرىلدى. پرەزيدەنتتىڭ ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزەتىندەي ءجونى بار ەدى. قاي ەلدە دە، قاي كەزدە دە ۇلكەن شاتاق وسىنداي كىشكەنتاي داۋدان باستالاتىن ادەتى. انا ءبىر جىلى وشتا قىرعىز بەن وزبەكتىڭ اراسىنداعى قاندى قىرعىن دا بازارداعى شيە شاتاعىنان شىققان. ارينە، شيە دەگەن ءپىسۋى جەتىپ تۇرعان شيەلەنىستىڭ شيقان شىعار ىلىگى عانا عوي، سونىڭ وزىندە دە شىعاسىعا ءبىر سەبەپ كەرەك ەكەندىگى دە بەلگىلى. بازار دەمەكشى، بۇل شاتاقتىڭ دا بازارعا قاتىسى بار بولىپ شىقتى. قالاداعى بازار ەكىگە بولىنەدى ەكەن، جارتىسىن «ۇستاپ تۇرعان» قازاق جىگىتتەرى، جارتىسىن «ۇستاپ تۇرعاندار» چەشەندەر. بازارعا باقىلاۋ ورناتىپ العان جىگىتتەرمەن سويلەسىپ كورسەك، ولار چەشەندەردىڭ ءبارىن كوشىرۋ شارت ەمەس، ءبىراق مىنالاردى مىندەتتى تۇردە كوشىرۋ كەرەك دەپ 15 ادامنىڭ ءتىزىمىن بەرگەنى...
وقيعا بىلاي بولعان ەكەن. ءۇش چەشەن جىگىتى ءبىر ايدان بەرى وسكەمەنگە كەلىپ، الىپ ساتارلىقپەن اينالىسىپ جۇرەدى. ارماتۋرا زاۋىتى جاتاقحاناسىنىڭ توعىزىنشى قاباتىنداعى قوناق ۇيدە جاتقان ولارعا سول كۇنى كەشكىلىك ەكى چەشەن جىگىتى كەلىپ قوسىلادى. بىرىگىپ اراق ىشەدى. اقىرى كورشى بولمەدەگى قازاق جىگىتتەرىمەن سوزگە كەلىسىپ، مۇنىڭ سوڭى الگىندەي ادام ايتقىسىز تراگەديامەن اياقتالادى. سول وقيعانىڭ ەرتەڭىندە-اق قالا تۇرعىندارى (نەگىزىنەن قازاقتار) لەنين اتىنداعى الاڭعا جينالىپ، قانعا – قان دەگەن تالاپ قويادى. مىڭداعان قازاق جاستارى قالا ماڭىنداعى وۆەچيي كليۋچ (ءاۋ باستاعى اتى قويبۇلاق بولسا كەرەك) دەگەن جەرگە جينالىپ، سوندا تۇراتىن چەشەندەردى ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە تۇگەلدەي كوشىرىپ اكەتۋ كەرەكتىگىن، تالاپ ورىندالماسا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىندارىن ايتادى. مۇنان كەيىن وبلىستىق كەڭەستىڭ جاڭاعىداي شەشىمى قابىلدانعان. جالپى، وبلىستا 300 شامالى چەشەن وتباسى تۇرادى ەكەن. ەندى سەسسيا شەشىمى بويىنشا ولاردىڭ ءبارى دە وبلىس تەرريتورياسىنان كەتۋى ءتيىس. قايدا؟ نە ءۇشىن؟ قانداي ماقساتپەن؟ بۇل سۇراقتارعا دەپۋتاتتار كوپ ءمان بەرمەي، اشۋ- ىزانىڭ جەتەگىندە كەتكەنى كورىنىپ-اق تۇر.
وۆەچيي كليۋچكە بارىپ چەشەن اقساقالدارىمەن ابدەن سويلەستىك. ولار قىلمىسكەرلەردى تابۋعا قولدان كەلگەن كومەگىن كورسەتەتىنىن، ولاردى تولىق ايىپتايتىنىن، ءبىراق سوناۋ سوعىس كەزىندە كەلىپ، باۋىر باسىپ قالعان قازاق جەرىنەن كوشىرىپ جىبەرۋ دەگەن ادىلەتسىزدىك بولاتىنىن ايتىسىپ جاتىر. ايتقانداي، وبلىستىق كەڭەستىڭ شەشىمى شىعىسىمەن بىرنەشە چەشەن وتباسىن وسكەمەننەن الىپ كەتىپ تە ۇلگەرىپتى... وبلىس اكىمى امانگەلدى بەكتەمىسوۆ، وبالى نەشىك، قانى بار باتىل ازامات ەكەن. سول وقيعانى پايدالانىپ بۇكىل وبلىستان قولداعى مىلتىق اتاۋلىنى جيناتىپ الدىرىپتى... پوسەلكە جان جاقتان قورشاۋلى. قازاق جاستارى مەن پوسەلكە تۇرعىندارىنىڭ اراسىن اسكەر ءبولىپ تۇر. تاعى ءبىر تاڭ قالارلىعى چەشەندەردىڭ كەيبىرىنىڭ قولىندا كادىمگى اۆتومات بار. ءبىز – ەكى ورتادامىز... اقىرى چەشەندەرگە اۆتوماتتاردى تولىق تاپسىرىڭدار، ايتپەسە پوسەلكەگە اسكەر كىرگىزىلەدى دەگەن تالاپ قويىلدى. اۆتوماتتى ايتامىز-اۋ ءبىر چەشەن شالى كوز الدىمدا گراناتومەت اكەلىپ تاپسىردى. بولات ىسقاقوۆتىڭ توبى كاسىبي شەبەرلىگىن تەز-اق تانىتتى. رەسەيلىك ارىپتەستەرىنىڭ كومەگىمەن ولار تەز ارادا التايعا كەتىپ قالعان ءتورت چەشەن جىگىتىن ۇستادى. ولاردىڭ كىنالارى مويىنىنا قويىلدى. وبلىستىق كەڭەستىڭ شەشىمى زاڭسىز ەكەندىگىنە ەندى ەشقانداي كۇمان قالعان جوق. ارادا ءبىر كۇن سالىپ، قايتادان سەسسيا شاقىرىلدى، قايتادان داۋ باستالدى. بولعان جاعدايدى ەگجەي-تەگجەيلى تالداي كەلىپ، دەپۋتاتتاردىڭ كوبى رايلارىنان قايتتى. چەشەندەردى جەر اۋدارۋ تۋرالى شەشىمنىڭ كۇشى جويىلدى. وسىنىڭ ارتىنشا وسكەمەنگە چەشەن رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ شەتەل ىستەرى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى يۋ. سوسلامبەكوۆ ۇشىپ كەلىپ، چەشەن پارلامەنتشىلەرى وبلىس باسشىلىعىنا، جالپى وسكەمەن جۇرتشىلىعىنا ۇلتارالىق نەگىزدە جانجالعا جول بەرمەۋ ءۇشىن جاسالعان قام-قارەكەتى ءۇشىن رازىلىقتارىن ءبىلدىردى. وسى ماقالانى جازاردا شىعىس قازاقستاننىڭ وبلىستىق گازەتتەرىنىڭ سول كۇندەردەگى نومىرلەرىنەن ماقالالاردى تاعى قاراپ شىقتىم. وبلىستاعى ۇلتتىق مادەني ورتالىقتارىنىڭ باسشىلارى قول قويعان ۇندەۋ، چەشەن دياسپوراسىنىڭ وبلىس تۇرعىندارىنا كوڭىل ايتىپ، كەشىرىم سۇراعان حاتى، گازەتتەردە سابىرلىققا شاقىرعان ساليقالى سوزدەر، ءبارى دە جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرماۋعا سەبىن تيگىزگەن ەكەن. شىعىس قازاقستانداعى بۇل وقيعا بارىمىزگە ەستەن كەتپەستەي تاعىلىم بولدى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ اۋىزبىرلىگى، ىنتىماعى، جەكەلەنگەن ەكسترەميستەردىڭ ىعىندا كەتپەيتىندەي ساياسي ساليقالىل
