بۇل – فيلولوگيا ماگيسترى ايگۇل احمەتقالييەۆانىڭ ءسوزى. ارينە، ونىڭ عانا جەكە پىكىرى ەمەس، جالپى قوعامدى تولعاندىرعان ماسەلە ەكەنى تۇسىنىكتى. قازاققا شىن جانى اشيتىن ءاربىر ازاماتتىڭ كوكەيىندە ءجۇرۋى ءتيىس-اق. ال بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا ايگۇل لاتىن ارپىنە كوشۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ بيزنەس سالاسىن مەملەكەتتىك تىلدە ىلگەرىلەتۋگە بولاتىندىعىن، ءتىپتى، قازاق قوعامىندا نەمىستەر سياقتى لينگو-ەكونوميكا ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى.
– ايگۇل ساپارعالي قىزى، ءسىز وتاندىق كاسىپكەرلەرمەن قويان-قولتىق جۇمىس جاساۋ ارقىلى ۇلتتىق بيزنەستىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسۋعا تىرىسۋداسىز. وسى ماقساتتىڭ ەندىگى 5-10 جىل اياسىندا ورىندالاتىنىنا دا سەنەسىز. سوندا، ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە لاتىن ارپىنە كوشۋىمىز كەرەك پە؟
– ءيا. مىسالى، بۇگىندە الەمدەگى ەڭ دامىعان 21 ەلدىڭ 18ء-ى لاتىن ءارپىن قولدانادى ەكەن. دەمەك، بولاشاعىمىزدى ستراتەگيالىق تۇرعىدا ويلايتىن ەلباسىنىڭ قازىردەن-اق سول ارىپكە بىرتىندەپ كوشە بەرۋ جونىندەگى باستاماسى – قۇپتارلىق. بىزدە قۇلدىق سانا ابدەن قالىپتاسىپ قالعاندىقتان، پسيحولوگيالىق تۇرعىدا بىردەن وزگەرىس جاساۋ قيىن، ارينە. سوندىقتان لاتىن ارپىنە كوشەمىز دەگەندە، كوپ ادامداردىڭ اراسىندا ءبىرجاقتى جاعىمسىز ويدىڭ قىلاڭ بەرگەنى تۇسىنىكتى. سونداي ەموسيالارىن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءالى وڭدى-سولدى شاشىپ جاتىر. ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز، ءبىزدىڭ قازىرگى قوعام «ءورىستىلدى» جانە «ءقازاقتىلدى» دەپ ەكىگە بولىنەدى عوي. بۇل رەتتە، ءقازاقتىلدى قاۋىم لاتىن ارپىنە كوشۋدى جاقسى قابىلدادى جانە ءوزىم ارالاساتىن كەيبىر ءورىستىلدى جۇرتشىلىق تا بۇل باستاماعا قاتىستى جاعىمدى پىكىردە بولدى. سوندا دا مەنىڭ لينگۆيست، فيلولوگ رەتىندەگى ماقساتىم – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىشكى دۇنيەسىن حالىققا دۇرىس جەتكىزۋ. ءوزىم قازاق ءتىلىنىڭ مامانى بولعانىممەن، ءورىستىلدى اۋديتوريادا جۇمىس ىستەيمىن جانە ديپلومىم سونداي بولدى. سوندىقتان وسىنداي شەشىم قابىلداپ، سول جولمەن جۇرۋگە تىرىستىم. لينگۆيستتەردىڭ پىكىرىنشە، ءبىزدىڭ قوعامدا بيزنەسكە نەگىزىنەن ءورىستىلدى اۋديتوريا جاقىن. سول سەبەپتى، ەكونوميكالىق ديسكۋرس قازاق تىلىندە قالىپتاسپاعان. بارلىق تەرميندەرىمىز – ورىسشادان تىكەلەي اۋدارما. ال ونىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيتىنى بەلگىلى. جالپى، قازاقستاندا ەكونوميكالىق مادەنيەت ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل ارقىلى قالىپتاسا الماي وتىر. ال اعىلشىن ءتىلى – و باستان بيزنەس ءتىلى. ءقازىر ول اقشا تابۋدىڭ قىسقا دا نۇسقا جولىنا اينالعان. ەڭ باستىسى، ونىڭ ءارپى – لاتىن. تاريحىمىزعا دەن قويساق، قازاق ۇلتى دا كەزىندە سول ارىپتە قارا تانىعان. الاش كوسەمدەرىنىڭ لاتىنشا جازعان كوپتەگەن ەڭبەكتەرى ساقتالدى. سول كىسىلەردىڭ كىتاپتارىمەن سالىستىرساڭىز، ءقازىر ءوزىمىز وقىپ جۇرگەن اعىلشىن ءتىلى ەسكى تانىسىڭداي بولىپ، ساناعا كيريلل ارپىنەن ءبىرتابان جاقىنداۋ قابىلدانادى. مەن ءوزىم ءبىر جارىم جىل اياسىندا وسى ماسەلەنى مەيلىنشە زەرتتەي باستادىم. سودان كوكەيگە ءبىر تۇيگەنىم – قازاق ءتىلى كاسىپتىك ءتىل بولمايىنشا، بىزدە ۇلتتىق بيزنەس قالىپتاسپايدى!
– سۇحباتىمىزدى وقىعان كەيبىر بىلگىشتەردىڭ «اۋىزبەن وراق ورۋعا كەلگەندە، ءبارى كەرەمەت ايتەۋىر» دەگەندەي قىجىرتىپ وتىراتىنىن دا ەسكەرسەك، وسى ويىڭىزدى ءىس جۇزىندە قالاي جۇزەگە اسىرىپ جاتقانىڭىزعا توقتالۋعا تۋرا كەلەدى-اۋ؟..
– مەنىڭ بۇل ويىم جان-جاقتى قولداۋ تاۋىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىندا بيزنەستى قازاق تىلىندە قالىپتاستىرۋ دەپارتامەنتى اشىلدى. سول جۇمىسقا كوپتەگەن لينگۆيست عالىمداردى تارتقان كەزدە، بىزدەگى بيزنەس سالاسىندا قولدانىسقا ەنەتىن ءتىل ديسكۋرسى جوق ەكەنىنە تولىق كوزىم جەتتى. فيلوسوفيا، ادەبيەت جانە باسقا دا سالالار بويىنشا بولماسا، ازىرگە اقشا تابۋعا ءتىلىمىز كەلمەيتىن بولىپ تۇر. ناقتى ايتقاندا، ەكونوميكالىق تەرميندى ۇلتتىق ۇعىممەن بايلانىستىرا قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. ال ونىڭ كونسەپسياسىن جاساۋ بارىسىندا ءبىز كوپ قينالدىق. سوسىن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنان وتە مىقتى مامان انار فازىلجاندى شاقىردىم. ول كىسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكونوميست عالىمىمەن بىرىگە وتىرىپ، وسى دەپارتامەنتتىڭ جۇمىس ىستەۋ كونسەپسياسىن جازدى. سوندا ەكونوميكادا لينگۆيستيكانىڭ ءجۇرۋى قالاي بولار ەكەن، مەملەكەتتىك ءتىل مەحانيزمدەرىن قالايشا بيزنەس سالاسىندا قالىپتاستىرماقپىز دەگەن سياقتى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاباتىن شارالار لەگىن ءتىزدى. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە ەكونوميكالىق سوزدىك كوپ. ال ولار نەگە قولدانىسقا ەنبەيدى؟ قالايشا ۇلتتىق ەكونوميكالىق مادەنيەت، قازاقشا قارجىلىق ساۋاتتىلىق سولار ارقىلى قالىپتاسپاي وتىر؟ عالىمدار اراسىندا دا بىزگە وسى تۇرعىدان كەڭەس بەرىپ، ءجون سىلتەي الاتىن مامان جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە قاتىستى ورىس تىلىندە جازىلعان ديسسەرتاسيالاردى وقي باستادىم. سەبەبى، ءوزىم بيزنەسكە لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن كەلگەنمىن. سول ساتتە رەسەيلىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ ەكونوميكالىق ديسكۋرسقا قاتىستى وتە كوپ عىلىمي زەرتتەۋلەر جازعانىن ءبىلدىم. عىلىم، ءتىل، ەكونوميكا بىرگە جۇرەتىن ءبىرتۇتاس دۇنيە ەكەنىن سوندا تولىق ءتۇسىندىم. مىسالى، نەمىستەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا ۇلتتىق ەكونوميكاسى مەن ءتول ءتىلىن قاتار كوتەردى. نەمىس ءتىلى مەن بيزنەسى دامۋ داڭعىلىندا بىرگە ءجۇردى. قىسقاسى، ولار ۇلتتىق رۋحتارىنىڭ بيىكتىگى ارقاسىندا لينگو-ەكونوميكا قالىپتاستىرا الدى. ال بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلدە ءتىل ءوز الدىنا، تۇرمىستىق دەڭگەيدە قالىپ قويعانىن الدىمەن عالىمدارىمىزدىڭ نارىقتىق زامان تالابىنا بەيىمدەلمەگەنىنەن اڭعارۋعا بولادى. مىسالى، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىندا بيزنەستى قازاق تىلىندە قالىپتاستىرۋ دەپارتامەنتى جۇمىس جاساپ تۇرعانىنا ەكى جىل وتسە دە، تاپسىرىس بەرۋشى رەتىندە عالىمدارىمىزدان وسى سالاعا قاتىستى ءالى ماندىعان بىردەڭە الا الماي وتىرمىز. ايتەۋىر، بۇل دەپارتامەنتتىڭ ەڭ ۇلكەن ناتيجەسى – «باستاۋ بيزنەس» مەملەكەتتىك جوباسى. ونىڭ اياسىندا 13 مودۋل بار. ءبىز سونىڭ ءبارىن تۇتاس اۋىل تۇرعىندارىنا باعىتتادىق. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك تىلدە جازىلعان دەگەن سول بيزنەس-مودۋلدەردەن قاراپايىم قازاقتار تۇك تە تۇسىنگەن جوق! ويتكەنى، و باستا ورىس تىلىندە جازىلعان دۇنيە ءبىزدىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا جات قالپىندا تىكەلەي اۋدارىلعان. وسىنداي ءتۇيىنى شەشىلمەگەن تۇيتكىلدەردى كورىپ-بىلىپ وتىرعاننان كەيىن نەگە ءوز تاجىريبەمدى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا ارناماسقا؟!
– لاتىن ارپىنە كوشۋ قيىن ەمەس پە، جالپى؟
– وعان كوشۋ ءبىر كۇندىك جۇمىس ەمەس ەكەنىن ءبارىمىز دە جاقسى ءبىلىپ وتىرمىز. ال 5-10 جىلدان كەيىن ءبىز اقپاراتتى تازا اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە ءبىر گرافيكامەن اۋىستىرىپ وتىرا الامىز. نەگىزىندە سويتكەن ءتيىمدى بولار ەدى. ءقازىر اعىلشىنشادان ورىسشاعا، ودان قازاقشاعا اۋدارىپ جۇرگەندە، كوپ ۋاقىت جوعالتۋدامىز، سونداي-اق، ءۇشىنشى تىلگە اۋىسقان ءسوزدىڭ ءتۇپنۇسقاداعى ءمانى دە ساقتالمايدى.
جاقىندا الماتىدا ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن پيار-فورۋم ءوتتى. سوندا «كوممۋنيكاسيا – قازاق تىلىندە» دەگەن تاقىرىپ بويىنشا ماسەلە كوتەرىلىپ، سانانى سەرگىتەتىن كوپتەگەن ويلار ايتىلدى. مىسالى، جارناما سالاسىن زەرتتەپ جۇرگەن زەمفيرا ەسىمدى اپامىز و باستا قازاقشا جازىلماعان جارناما قازاق تۇتىنۋشىنىڭ جۇرەگىنە ەش اسەر ەتە المايتىنىن جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بىزدە تازا قازاق تىلىندەگى جارناما بيزنەسى دە جوق ەكەن. ال ءقازىر ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋ، لاتىن ارپىنە كوشۋ دەگەندى قۇلدىق سانادان ارىلۋ دەپ بىلەمىز عوي؟
– ءيا...
– دەمەك، قولدانىستا قازاق تىلىندەگى ساۋاتتى جارناما، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزعا جاقىن بيزنەس اتاۋلارى بولسا جانە ولار لاتىن ارپىمەن جازىلسا، ول ءبىر كورگەندە اعىلشىن ءتىلىن ەلەستەتەدى. ول دەگەنىمىز – لينگۆيستيكالىق لاندشافت. مىسالى، «فورتە بانك» قازاقى ورتادا حيت بولعان «زىڭ-زىڭ» دەگەن ءاندى پايدالانۋ ارقىلى كوپتەگەن كرەديتتىك پورتفەلدەرىن ساتتى. ويتكەنى، «زىڭ» دەگەن ءسوز قازاققا جاقىن، «كەرەمەت» دەگەندەي ماعىنا بەرەتىن سياقتى. سونداي-اق، تورەعالي ءتورالىنىڭ بەينەكليپىنە تۇسىرىلگەن «ارمان» شايىنىڭ ساتىلىمى كوپ بولدى. ياعني، ءبىز ءوز ەلىمىزدە تۇرعان سوڭ، ءوز انا ءتىلىمىز بار بولعاندىقتان، ونى قازىرگى نارىققا ساي قولدانۋدى مەڭگەرسەك، ونىڭ ءارپىن لاتىنشا ەتسەك، سونىڭ ناتيجەسى دە جوعارى بولار ەدى. نەگە دەسەڭىز، بۇگىندە «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ 183 فيليالى بار. ەلدەگى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن جويۋ ماقساتىندا، سونىڭ 130-ىندا «باستاۋ بيزنەس» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. سونىڭ ارقاسىندا وسى كەزگە دەيىن 3 مىڭنان استام قاراپايىم قازاق شاعىن بيزنەسىن اشتى. وسىنداي باسىمدىقتاردى پايدالانۋىمىز كەرەك دەگەنىم عوي...
– بالكىم، ءسىز ايتقان ۇلتتىق بيزنەستى بالالاردىڭ ساناسىنا سىڭدىرۋدەن باستارمىز؟
– دۇرىس ايتاسىز. مىسالى، مەن ءقازىر «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىندا ءبىر ۇلكەن جوبامەن اينالىسۋدامىن. سول بويىنشا، 2019 جىلدان باستاپ مەكتەپتەرگە جاپپاي «بيزنەس جانە كاسىپكەرلىك نەگىزدەرى» دەگەن ءپان ەنگىزىلمەك. ول باستاما ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، ارنايى وقۋلىق تا جازىلىپ قويدى. سونداي-اق، اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە تىكەلەي اكادەميالىق دەڭگەيدەگى كىتاپتاردى كوپتەپ اۋدارىپ، قازىرگى قازاق قوعامىندا بيزنەس سانانى قالىپتاستىرساق دەيمىن. بۇگىندە ءورىستىلدى ارىپتەستەرىمە قازاق ءۇشىن بيزنەس دەگەن تاڭسىق دۇنيە ەمەس ەكەنىن ايتىپ ءجۇرمىن. ونىڭ دالەلى – «ۇلى جىبەك جولى»، قوياندى جارمەڭكەسى جانە باسقالار. قازاقتا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس ءارقاشان بولعان. لوگيستيكا دەگەن دۇنيەنى و باستان بىلەمىز. قايتالاپ ايتقاندا، سول نەگىزدى ودان ءارى جاڭعىرتۋ ءۇشىن لاتىن ارپىنە تۇبەگەيلى كوشۋ – اعىلشىن تىلىنەن تەز اقپارات الۋدىڭ ءتيىمدى جولى دەپ ويلايمىن.
مىسالى، تۇتىنۋشى مەنىڭ زاتىمدى ساتىپ الۋى ءۇشىن مەن ونىڭ اتاۋىن دا قازاققا جاقىن قىلامىن. ويتكەنى، بۇگىندە بىزدە دەموگرافيالىق ءوسىم بار. حالىقتىڭ 70 پايىزى – ءقازاقتىلدى، قازاقشا ويلايتىن، قازاقى مىنەزى بار ادامدار. جاقىندا ماعان پاۆلودار وبلىسىنان ءورىستىلدى ادامدار حابارلاسىپ، ءبىر بيزنەستى دامىتۋ ورتالىعىنا اتاۋ ەتۋ ءۇشىن ورىسشا «ۋمنىي» دەگەن ءسوزدىڭ اۋدارماسى قالاي بولاتىنىن سۇرادى. سوندا مەنىڭ ويىما «اقىلدى»، «ءبىلىمدى» دەگەن سوزدەر ەمەس، بىردەن «زەرەك» كەلە قالدى. سونى «Zerek» دەپ لاتىن ارپىندە جازىپ بەرىپ ەدىم، ولار «ووو، كەرەمەت!» دەپ ريزا بولىپ قالدى. سول سياقتى، «Taiqazan» دەگەن سياقتى اتاۋلار قانداي ادەمى، ءيا؟.. ايتايىن دەگەنىم، بيزنەس وعان دايىن. ەندى ءبىز فيلولوگ عالىم، لينگۆيست رەتىندە لاتىن ءارپى مەن ۇلتتىق بيزنەستىڭ پايداسىن كاسىپكەرلەرگە دۇرىس جەتكىزە بىلسەك، ولار وزدەرىنە پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جەڭىل اتاۋلارعا قارسى بولمايدى دەپ سەنەمىن.
– بايقاۋىمىزشا، ءسىزدىڭ ءدال قازىرگى جالعىز ۇستانىم – لاتىن ءارپى ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق بينەسىن قالىپتاستىرۋ، سونىڭ العىشارتتارىن قازىردەن باستاپ جاساي بەرۋ...
– راس، سولاي. مەن ءقازىر عىلىمدا ەمەسپىن. ءبىراق، عىلىمي جاڭالىقتاردى قول ۇزبەي وقۋعا تىرىسامىن. سونىمەن قاتار، تەك «ءوز قازانىمىزدا قايناماي»، ونى اعىلشىن، ورىس لينگۆيستەرىمەن سالىستىرا وقىپ، وزىمشە تالداۋ جاساپ، سودان قالىپتاستىرعان پىكىردى بيزنەس وكىلدەرىنە ايتامىن. مىسالى، جارتى جىل بويى جۇرگىزگەن ناسيحات جۇمىسىمنىڭ ارقاسىندا، جاس بيزنەسمەندەر «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا ءوزارا «ISKER AZAMAT – El TIREGI» اتتى ۇيىم اشتى. لوگوتيپىنە «ۇلتتىق بيزنەستىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلسىن» دەگەن نيەتپەن بايتەرەكتى الساق، ونىڭ جاپىراعىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىمەن بايلانىستىرىپ، ءتۇرلى-تۇستى ەتتىك.
وسى ورايدا ءبىر ەسكەرەر جايت، مي قاتپارلارىندا 300 جىلدان استام ۋاقىت قالىپ قويعان بوداندىقتىڭ اسەرىن بىردەن جويىپ جىبەرۋ استە مۇمكىن ەمەس! سوندىقتان ءقازىر اسىقپاي، اعىلشىن تىلىندەگى اقپاراتتارعا سۇيەنىپ، ءورىستىلدى بيسنەس وكىلدەرىنە ارنالعان قازاق تىلىندەگى وقۋلىق جازىپ جاتىرمىن. ءبىراق، ءازىر تولىققاندى لاتىنشاعا وتپەگەندىكتەن، ول ەڭبەگىمدى كيريلليسا ارپىمەن جازۋدامىن.
– بۇل تۇرعىدا ەكونوميكالىق تەرمين ماسەلەسى قالاي بولىپ جاتىر؟ جالپى قازاققا تۇسىنىكتى ەتىپ اۋدارۋعا بولا ما ەكەن؟
– ءبىز «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى تاراپىنان ءبىر جىل بويى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىن جۇمىلدىرۋ ارقىلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ارينە، ءوزىمىز جاڭا تەرميندەر ويلاپ تاپقان جوقپىز. ءسوز باسىندا ايتىپ وتكەن ەكونوميكالىق ديسكۋرسقا قاتىستى كوپتەگەن سوزدىكتەر اراسىنان كۇندەلىكتى قولدانىستا بولاتىن 500 تەرميندى ىرىكتەپ الىپ، جەكە شىعاردىق. ونىڭ ءوزىن العاش رەت حالىق تالقىسىنا سالىپ بارىپ سۇرىپتاعالى وتىرمىز. الايدا، «كرەديت»، «پروسەنت»، «ينتەرنەت» سياقتى حالىقارالىق تەرميندەر اۋدارماسىز قالۋى كەرەك. ويتكەنى، «نەسيە»، «پايىز»، «عالامتور» دەگەنىمىز – حالىقارالىق تۇرماق، ءوزىمىزدىڭ حالىق اراسىندا دا تۇراقتى قولدانىلىپ جۇرگەن سوزدەر ەمەس.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان ەركەعالي بولات ۇلى
