«ورالماندار» دەگەن قوعامدىق قۇبىلىس قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە پايدا بولعان. ول تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 1-تاراۋىنىڭ 1-بابىندا انىقتاما جاسالعان: «ورالمان – تاريحي وتانىنا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن جانە وسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءتيىستى مارتەبە العان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العان كەزدە ودان تىس جەردە تۇراقتى تۇرعان ەتنيكالىق قازاق جانە ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العاننان كەيىن ودان تىس جەردە تۋعان جانە تۇراقتى تۇرعان ۇلتى قازاق بالالارى». ال «ەتنيكالىق قازاق» دەگەن ۇعىم تۋرالى اتالمىش زاڭدا: «ەتنيكالىق قازاق – شەتەلدە تۇراقتى تۇراتىن ۇلتى قازاق شەتەلدىك نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادام»، – دەپ جازىلعان. بۇل وتە دۇرىس بەرىلگەن انىقتامالار دەپ سانايمىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىندا ورالماندار جانە ەتنيكالىق قازاقتارعا عىلىمي انىقتاما بەرىپ، ارناۋلى باپتاردىڭ ەنگىزىلۋى – ۇلتى قازاق ادامداردىڭ قايدا تۇرۋىنا قاراماستان ولاردىڭ ءبارى دە قازاق حالقىنىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەندىگىن اڭعارتادى، سونداي-اق ول قازاقستاندا ورالماندار جانە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەيتىن، ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن بورىشتارىن جۇزەگە اسىراتىن زاڭدىق نەگىز بولىپ تابىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەتنيكالىق قازاقتارعا ارناۋلى ساياسات پەن زاڭ قولدانۋىنىڭ تاريحي نەگىزى مەن مورالدىق قۇقىعى بار. ويتكەنى قازاق حالقى – تاريحتا ەۆرەيلەردەن كەيىن كوپ زيانكەستىككە ۇشىراعان، قاعاجۋ كورگەن حالىق. بۇلاي دەيتىنىمىز، التى جىلعا سوزىلعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا التى ميلليون ەۆرەي قىرعىنعا ۇشىراسا، قازاقتار بەيبىت جاعدايدا (1931-1932 ج.ج.) ءۇش ميلليونداي حالقىنان ايىرىلعان بولاتىن. دەگەنمەن قازىرگى تاڭدا تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز قولىنا الۋ كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. وسى تۇرعىدان ايتقاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەمدەگى ءوز ۇلتىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا بەيجاي قارامايتىن الەمدەگى ءۇش ەلدىڭ (يزرايل، گەرمانيا جانە قازاقستان) ءبىرى بولىپ سانالۋىنىڭ ماڭىزى زور.
قازىرگى كەزدە قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ قازاقستاننان تىسقارى قىرىقتان اسا مەملەكەتتە ءومىرى ءسۇرىپ وتىرۋى تاريحي ساياسي وزگەرىستەردىڭ سالدارى دەسەك، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جيىرما جىلدا ءبىر ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلىنان باستاپ، دايەكتى تۇردە قولدانىپ كەلگەن ساليقالى ساياساتىنىڭ قوماقتى ناتيجەسى ەكەندىگىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى سوڭعى كەزدە تاۋەلسىزدىكتىڭ وسى ءبىر ۇلى جەتىستىگىن كەرىسىنشە تۇسىندىرەتىن، ەل ىشىنە ىرىتكى سالاتىن ناشار ماتەريالدىڭ، وكىنىشكە قاراي، بەدەلدى گازەتتەن بەرىلۋى جاي ەمەس. ول ەلباسىنىڭ كورەگەندىكپەن قولدانىپ كەلە جاتقان ورالماندار ساياساتىنىڭ يگى ناتيجەسىن جوققا شىعاراتىنداردىڭ كوزقاراسىن بىلدىرەدى.
ەگەر ءبىر ۇلتتى تۇتاستاندىرىپ تۇرعان باستى فاكتور – سول ۇلتتىڭ ىشكى بىركەلكىلىگى مەن ۇلتتىق ساناسى جانە پاتريوتتىق رۋحى دەسەك، بۇلار قازاق حالقىندا وتە باسىم دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ تىلىندە ايماقتىق سيپاتتاعى ءبىرىن-بىرى تۇسىنبەيتىندەي ديالەكتى جوق، مىنەز-قۇلقىندا دا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتار كەزدەسپەيدى، ولاردىڭ بارىندە دە قازاقى جاقسى قاسيەتتەرمەن بىرگە جاعىمسىز داعدىلار دا قوسا جۇرەدى. بۇل مىنەزدىڭ قازاق بالاسىنىڭ قايسى تىلدە سويلەيتىنىنە قاراماستان، بارىنە ورتاق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. سوندىقتان مىناۋ ءقازاقتىلدى قازاق، اناۋ ءورىستىلدى قازاق، مىناۋ ورالمان قازاق، اناۋ جەرگىلىكتى قازاق دەپ بولۋگە نەمەسە جۇزدەرگە، ايماقتارعا ايىرىپ جىكتەيتىن ارانداتۋ مەن ارەكەتتەردىڭ ءبارى دە ىشكى الاۋىزدىق تۋدىرۋ ءۇشىن ايتىلاتىن سوزدەر دەپ سانايمىن. قازىرگى كەزدە «جاھاندانۋ، جاھاندانۋ» دەيتىندەر كوبەيدى دە، ۇلتىمىزدىڭ، ەلىمىزدىڭ ىشكى ءبىرتۇتاستانۋىن دارىپتەيتىن وي-پىكىرلەر، وكىنىشكە قاراي، از بولىپ تۇر. ءبىراق بىرەۋلەر قالاسا دا، قالاماسا دا ەلىمىزدە ۇلتتىق ءبىرتۇتاستانۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتقانى اقيقات. بۇل ۇلتىمىزدى بىرەگەيلەندىرەتىن دۇرىس پروسەسس بولىپ تابىلادى.
جوعارىدا اتالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىندا كورسەتىلگەندەي، الەمدەگى قازاقتاردىڭ ءبارى ءبىر قازاق بولعاندىقتان، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى جاريالانۋىمەن شەتەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاق وكىلدەرى سانالى تۇردە تورتكۇل دۇنيەدەن تاريحي وتانى – قازاقستانعا ورالا باستادى. ول كەزدە زامان اۋىسىپ، قوعام وزگەرىپ جاتقان، تاپشىلىق ەلدى تارىقتىرىپ، تورىقتىرىپ تۇرعان بولاتىن. سوعان قاراماستان، بىرەۋلەر «ەتنيكالىق قازاقتاردى، اسىرەسە، ولاردىڭ سانالى وكىلدەرىن تاريحي وتانىنا تارتۋشى كۇش نە؟» دەسە، مەن وعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى!» – دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. سونداي-اق ولارداعى ورتاق ۇلتتىق تانىم مەن تاۋەلسىزدىك ساناسى ولاردى سونداي باتىل قادام جاساۋعا باستاعان-دى. ويتكەنى ەتنيكالىق قازاقتار وزدەرىن قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىگىمىز، قازاقستان – جالپى قازاق حالقىنىڭ قاراشاڭىراعى، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىندە دەگەن تانىمدا ەدى جانە ولاردىڭ بۇل تانىمى ەشقاشان دا وزگەرمەك ەمەس. مىنە، وسىنداي سانا-سەزىم مەن تۇسىنىك شەتەلدەگى قانداستاردى وزدەرىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن، ءبىلىمى، ماماندىعىمەن، جالىندى قايراتىمەن، ءتىپتى ادام كاپيتالىمەن بولسا دا تاۋەلسىز قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋعا يتەرمەلەپ اكەلىپ جاتقان جوق پا؟! بۇل جاعىن ءوزىمىز تەرەڭ تۇسىنە بەرمەگەنىمىزبەن، وزگەلەر جاقسى سەزىپ، ءبىلىپ وتىر. ولار جاي عانا ءبىلىپ وتىرعان جاق، سونىمەن قاتار ءتۇرلى قيتۇرقى تاسىلدەرمەن ۇلتتىق ءبىرتۇتاستانۋىمىزعا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقان جايى بار.
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازىرگە دەيىن الىس-جاقىن شەتەلدەردەن 1 ميلليونداي قانداستارىمىز وتانعا ورالىپ وتىر. بۇل قازاقستانعا قوسىلعان ادام رەسۋرستارى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەلىمىزگە قۇيىلىپ جاتقان مادەني، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق بايلىق بۇلاقتارى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى ورالماندار وتانعا قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىمەن قوسا، وزدەرى ءومىر سۇرگەن ەلدەردىڭ كەيبىر وزىق مادەنيەتتەرىن دە الا كەلۋدە.
قازاقستانعا ورالعان قازاق وكىلدەرىنىڭ تۋىپ-وسكەن مەملەكەتتەرىنىڭ مادەني ورتاسىن (ساياسي-الەۋمەتتىك مادەنيەت نەگىزىندە) ءتورت ۇلكەن تيپكە بولۋگە بولادى. ولار – موڭعولدىق مادەني ورتا؛ قىتايلىق مادەني ورتا؛ كەڭەستىك مادەني ورتا جانە يسلامدىق مادەني ورتا (بۇعان اۋعانستان، يران جانە تۇركيادان كەلگەن قازاقتار جاتادى). بۇلار وسىنداي ءارتۇرلى مادەني ورتادا ءومىر سۇرسە دە، قازاق حالقىنىڭ ورتاق ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارىن جاقسى ساقتادى. بۇل – ولارداعى ورتاق قاسيەت. وسىنداي ورتاق تۇسىنىك پەن سانا-سەزىم ولاردى ۇلتتىق ۇلى ءبىرتۇتاستىققا باستاپ كەلەدى. ويتكەنى تاۋەلسىز قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، مۇنداعى قالىڭ قازاق حالقىمەن ءبىر ورتادا توعىسىپ، بىرەگەي ۇلتقا اينالىپ، قازاقى بولمىستا ءومىر ءسۇرۋ – شەتەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ورتاق ارمانى.
قازاقستاننان تىسقارى ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار قاشان دا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋعا باسا نازار اۋدارادى. ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءتىل، ءدىن، دىلدەرىن (مەنتاليتەت) جاقسى ساقتاۋمەن قاتار، ءداستۇرلى تۇرمىس-سالتى مەن قولونەر كاسىپتەرىن دە ايتارلىقتاي جالعاستىرىپ، دامىتىپ وتىرادى. سونداي-اق وزدەرى تۇرعان ەلدىڭ زاماناۋي ءبىلىم-عىلىمى مەن ساۋدا-يندۋستريا سالاسىنىڭ مەنەدجمەنتتىك ونەرىن دە يگەرگەن. اسىرەسە، ەتنيكالىق قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان موڭعوليا مەن جۇڭگو قازاقتارىندا ۇلتتىق ءداستۇرلى مادەنيەت ايتارلىقتاي جاقسى ساقتالعان جانە دامىعان. وسىنداي مادەني ورتادان وتانعا ورالعان قانداستارىمىز قازاقستان قوعامىنا تىڭ كۇش، جاڭا مادەني لەپ اكەلدى.
ورالماندارمەن بىرگە ەلگە جەتىپ جاتقان مادەني بۇلاقتار وتاندىق ۇلى مادەنيەت ايدىنىن تولىقتىرىپ، تولقىنداتىپ، دەڭگەيىن وسىرە تۇسۋدە. اتاپ ايتار بولساق: قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان شىرايلى ءتىلى مەن باعالى ادەبي شىعارمالارى، ءداستۇرلى ءدىنى مەن تۇرمىس-سالتى، ۇلتتىق رۋح پەن مىنەز-قۇلقى، ۇلتتىق قولونەردىڭ ءارتۇرلى ۇلگىلەرى مەن ۇلتىمىزدىڭ ۇمىت بوپ بارا جاتقان ءان مەن اۋەن بيلەرى وسى ورالماندار ارقىلى سوڭعى جيىرما جىلدا وتاندىق مادەنيەتكە قوسىلدى. بۇل سىندى شەتتەن كەلگەن ۇلتتىق ءمولدىر مادەني بۇلاقتار شولىركەگەن جۇرتىمىزدىڭ شولىنە سۋسىن بولعانداي ىستىق ىقىلاسپەن قابىلداندى. بۇلاي بولۋى زاڭدى دا. ويتكەنى قازاق مادەنيەتى قايدا ساقتالسىن، قايدا جاراتىلسىن، ءبارى دە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ قۇرامداس بولىگى بولعاندىقتان، ولاردىڭ توعىسۋى تەك قانا ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى تولىقتىرا، دامىتا تۇسەدى. كەرىسىنشە، جات ەلدىڭ توزىق مادەنيەتتەرىنىڭ ەلىمىزگە ءسىڭىپ كىرۋى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى السىرەتەدى، حالقىمىزدىڭ بەرەكەسىن كەتىرەدى. سوندىقتان شەتەل مادەنيەتىن قابىلداۋدا اسا ۇلكەن تالعامپازدىق قاجەت بىزگە.
ءبىز بۇل ارادا ورالماندار ارقىلى وتانعا قوسىلعان مادەنيەتتەردىڭ جالپى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى دامىتۋعا بەلسەندى اسەر ەتكەن مىسالدارىن عانا اتاپ ايتقىمىز كەلەدى. ادەبيەت ارناسىن ايتار بولساق، سوڭعى جىلدارى شەتەلدەردەگى قانداس قالامگەرلەردىڭ ءتۇرلى كوركەم شىعارمالارى وتاندىق باسىلىمداردان كوپتەپ جارىق كورۋدە. سولاردىڭ ىشىندە ۇلى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ەكى تومدىق «شىعارمالارى» مەن قايسار جازۋشى قاجىعۇمار شابدان ۇلىنىڭ التى تومدىق «قىلمىس» رومانىنىڭ وتاندىق باسپادان باسىلىپ شىعۋىمەن وتاندىق كوركەم ادەبيەتتە «تۇرمە مادەنيەتى» دەگەن ۇعىم قالىپتاستى.
ال ءان ونەرىندە مايرا مۇحامەد قىزى قازاقستاننىڭ ءان ونەرىن الەمدىك دەڭگەيدەن كورسەتۋى (پ.ي.چايكوۆسكيي اتىنداعى حالىقارالىق كونكۋرستا ءىىى ورىندى جەڭىپ الۋى؛ فرانسيانىڭ «گراند وپەرا» ۇلتتىق تەاترىندا كەلىسىمشارت بويىنشا ءان شىرقاۋى (2003-2010 ج.ج.) – وتاندىق ءان ونەرىنىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلگەندىگىنىڭ كورىنىسى بولدى.
بي ونەرى سالاسىندا شۇعىلا ساپارعالي قىزى بيلەگەن زاماناۋي بي ونەرى جاستاردىڭ بيگە دەگەن ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ، قازاقستاندىق بي ونەرىنىڭ دامۋىندا بەلسەندى ءرول اتقاردى. ال ۇلتتىق ءداستۇرلى بي ونەرىنىڭ جاۋھارى بولىپ سانالاتىن «قارا جورعا» ءبيى ءجامالي ديحان ۇلى جانە باسقالاردىڭ ەل ارالاپ ۇگىتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە امبەباپتىق ۇلتتىق بيگە اينالدى. «قارا جورعادان» توگىلەتىن ۇلتتىق رۋح اسەم گيمناستيكالىق بيمەن ۇشتاسقاندىقتان، ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە بىردەي ۇناپ وتىر دەپ سانايمىن.
سپورت سالاسىندا مۇستافا وزتۇرىكتىڭ ارقاسىندا شىعىستىڭ تاەكۆوندو سپورت ونەرى ەلىمىزدە مىقتى ءبىر مەكتەپ بولىپ قالىپتاستى؛ ءجامالي ديحان ۇلى شىعىستىڭ گۋنفۋ ونەرىن ەلىمىزدە جالعاستىرۋدا. ال باقىت سارسەكبايەۆ پەن قانات يسلام ۇلى وتاندىق بوكس سپورتىنىڭ دەڭگەيىن بيىكتەن كورسەتىپ كەلەدى.
ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنا قوسىلعان جوعارى بىلىكتى پەداگوگ عالىمدار از ەمەس. بۇل ارادا تەك گۋمانيتارلىق ءبىلىم، عىلىم سالاسىنداعىلاردى عانا اتاپ ايتپاقپىز. كاسىپكەر عالىم تالعات مامىر ۇلى قوعامدىق سۇرانىسقا ساي، 2007 جىلى ءوز قاراجاتىمەن «حالىقارالىق قازاق-قىتاي ءتىل اكادەمياسى كوللەدجىن اشىپ، «اۋدارما ءىسى»، «تۋريزم»، «تىگىن ءوندىرىسى جانە كيىمدى مودەلدەۋ»، «ەكى شەت ءتىلى» (جۇڭگو جانە اعىلشىن)، «ءىس قاعازداردى جۇرگىزۋ جانە مۇراعاتتانۋ»، «كيىم ديزاينى» سياقتى ماماندىقتار بويىنشا كاسىبي تەحنيكالىق كادرلاردى دايىنداپ كەلەدى. بۇل گۋمانيتارلىق ءبىلىم بەرۋ مەن كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋدى ۇشتاستىرعان العاشقى وقۋ ورنى بولىپ تابىلادى.
وتاندىق تاريح عىلىمىنا سيرەك ماماندىقتار يەلەرى كەلدى. ولار شىعىستىڭ ەسكى قولجازبالارىن ءتۇپنۇسقادان تىكەلەي وقىپ، پايدالانا الاتىن تاريحشى-لينگۆيست ماماندار. بۇلاردى كەڭەستىك كەزدە سيرەك ماماندار دەپ سانايتىن. وتاندىق عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا اۋىر مىندەت اتقارىپ جۇرگەندەر: زاردىحان قينايات ۇلى، سارتقوجا قارجاۋباي ۇلى، ءناپىل ءپازىلحان ۇلى (ەكى موڭعول، مانچجۋر جانە تۇركى رۋنيكالىق جازۋلارىن وقيتىن تاريحشى، فيلولوگ عالىمدار)؛ يسلام جەمەنەي (ەسكى پارسى جازبالارىن وقيتىن فيلولوگ عالىم)؛ باقىت ەجەنحان ۇلى، ساعىنتاي سۇعاتاي ۇلى، ءجانىمحان وشان جانە نۇرلان كەنجەاحمەت، تۇرسىنحان قايىركەن، دۇكەن ءماسىمحان (ماقالا اۆتورى دا سولاردىڭ قاتارىندا، ەسكى جۇڭگو جازبالارىن وقتىن تاريحشى، فيلولوگتار). بۇل عالىمداردىڭ وتانعا ورالۋىمەن بۇرىنعى ۇلى دەرجاۆالاردىڭ شىعىستانۋشىلارىنىڭ قازاقستانداعى مونوپولياسى ءبىرجولاتا اياقتالدى. مىنە، وسى عالىمداردىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا شىعىستىڭ ەسكى ءتىل جازبالارىنداعى قازاق جانە قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قۇندى دەرەكتەر عىلىمي نەگىزدە قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. سونداي-اق قازاق تاريحىنىڭ كوپتەگەن اقتاڭداقتارىن تولىقتىراتىن سۇبەلى عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلىپ، ەلىمىزدە جاڭا تاريحي كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
مىنە، بۇل فاكتىلەردەن وتانعا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ وتاندىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ وتىرعاندىعىن كورۋگە بولادى. بۇنىڭ ءوزى ەلباسىنىڭ ورالماندار ساياساتىنىڭ دۇرىستىعىن جانە ناتيجەلى ەكەندىگىن ايعاقتايدى. «ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» دەگەن وسى بولار.
ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى
پىكىر قالدىرۋ