ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى اتىراۋ وبلىستىق اكىمدىگىمەن بىرلەسىپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتكىزگەنىن حابارلاعان بولاتىنبىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" ماقالاسىندا قازاق ءتىلى گرافيكاسىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ تاپسىرماسى باسىم باعىت بولعانى بەلگىلى. وسى ورايدا كونفەرەنسيادا ايتىلعان سۇبەلى ويلار مەن وقىلعان باياندامالار تۋرالى اتىراۋ گازەتى جاريالاعان تولىققاندى ماتەريالدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
«قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ: جاھاندانۋ جاعدايىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋى». وسىنداي تاقىرىپپەن اتىراۋدا سەيسەنبى كۇنى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنان تۋىندايتىن ۇلت الدىنداعى نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىن قولدانىسقا ەنگىزۋ ماسەلەسى تالقىلانعان كونفەرەنسيادا حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ساراپشى-عالىمداردىڭ پىكىرلەرى تىڭدالدى. لاتىن گرافيكاسىن الدەقايدا ەرتەرەك قابىلداعان تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ تاجىريبەسى، قازاق عالىمدارى ۇسىنعان جاڭا ءالىپبي ۇلگىسىنىڭ لينگۆو-پسيحولوگيالىق، فونەتيكالىق تۇستارى ساراپقا سالىندى.
كونفەرەنسيا جۇمىسىنا ارنايى قاتىسقان اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان نوعايەۆ ءالىپبي اۋىستىرۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرىلاتىنىنا توقتالدى. «ءالىپبي اۋىستىرۋ – تاريحي وقيعا. لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قاتىستى جاھاندىق تاجىريبەمەن قاتار، عىلىمي-تەوريالىق، ادىستەمەلىك جانە قولدانبالى باعىتتاعى زەرتتەۋلەر دە قۇندى. بۇل پروسەسس مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا، زاماناۋي عىلىم مەن تەحنولوگيا تىلىنە اينالۋىنا ىقپال ەتەدى» دەپ اتاپ ءوتتى ول. اتىراۋ وبلىسى اكىمدىگى مەن ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان كونفەرەنسياعا ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ كوميتەت ءتوراعاسى قۋات بوراشيەۆ، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ومەر كودجامان، ازەربايجان، وزبەكستان جانە قىرعىزستان ەلدەرىنىڭ عالىمدارى، سونداي-اق، وتاندىق عالىمدار، لينگۆيستەر قاتىستى.
باقىتجان حاسان ۇلى، اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
اكۋت نۇسقا سوسيولينگۆيستيكالىق تالاپتارعا ساي كەلسە…
قازىرگى ادەبي ءتىلىمىز بەن ايماقتىق سويلەنىمدەر قاتارىندا جەرگە بايلانىستى ءۇش باعىتتا «اتىراۋ» ءسوزى قولدانىلادى. مىسالى، «اتىراۋ» ءسوزى قالا مەن وبلىس اتاۋى، نۋ ءشوپتى كەڭ القاپ پەن سورتاڭ جەر دەگەن ماعىناداعى جازىلۋى قانداي بولۋى ءتيىس؟ «Atyraw» دەپ جازساق، بۇل ءسوزدىڭ دىبىستالۋى Atyraۇۋ بولادى دا، ءسوز سوڭىندا انتەك ۇ دىبىسى ارتىق شىعاتىن سياقتى. مۇمكىن، قالا، وبلىس اتاۋى Atyraw، سەمەي جاعىندا «ءشوپ شىقپايتىن سورتاڭ جەر» دەگەن ماعىنادا قولدانىلاتىن «اتىراۋ» مەن كاسپيي ماڭىندا قولدانىلاتىن «نۋ ءشوپتى كەڭ القاپ» ماعىناسىنداعى «اتىراۋ» ءسوزىن atyray تۇرىندە جازۋعا بولار؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى اتىراۋلىقتاردان گورى فونەتيستەر بەرگەنى دۇرىس. جانە سوسيوفونەتيستەردىڭ دە پىكىرسايىسقا قاتىسقانى ءجون.
عالىم رەتىندەگى پىكىرىم، ءالىپبيدىڭ سوڭعى قابىلدانعان (اكۋت) نۇسقاسى سوسيولينگۆيستيكالىق (سوسيوفونەتيكالىق) تالاپتارعا ساي ەمەس. سوندىقتان دا، الدىمەن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋدىڭ ۇستانىمدارىن ناقتىلاۋ كەرەك.
ەڭ الدىمەن، ءالىپبيدىڭ كەيىنگى قابىلدانعان (اكۋت) نۇسقاسى جوندەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل رەتتە ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ مارتەبەلى فونەتيستەرى دايىنداعان «ۇلتتىق ءالىپبيدىڭ» دۇرىس تۇزىلگەنىنە سوسيوفونەتيكالىق تۇرعىدان كوز جەتكىزۋگە ابدەن بولادى. بۇل جەردە قازاق تىلىنە مۇلتىكسىز قىزمەت ەتەتىن قازاق ءالىپبيىن اعىلشىن پەرنەتاقتاسىنداعى 26 تاڭباعا تاڭۋعا مۇلدە بولمايدى. دەمەك، زاماناۋي كومپيۋتەردىڭ ءالىپبيىمىزدى نەگىزگە الىپ، قىزمەت كورسەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا ناقتى ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.
قورىتا ايتقاندا، جاڭا ءالىپبي رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان تەحنيكالىق (ينتەرنەت) ءالىپبي قابىلدانسا، ءتىلىمىز كومپيۋتەرگە يكەمدەلەدى، اعىلشىندانۋ بورانى سوعادى دا، ءتىلىمىزدى ءبىرجولا جوعالتامىز، ال، ءتىلىمىزدىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن «ۇلتتىق ءالىپبي» جالپىحالىقتىق قولداۋعا يە بولسا، قازاقستان ءقازاقتىلدى ەلگە اينالادى دا، مەملەكەتتىك ءتىلىمىز بەن قازاق-ورىس-اعىلشىن ۇشتىلدىلىگى قۋاتتى حالىقارالىق قاتىناس قۇرالىنا اينالادى.
شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
تەرمينولوگيا ەملەسىمەن پىسىقتالسا…
اسا مۇقياتتىلىق تانىتاتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى – شەت تىلدەرىنەن ەنگەن تەرميندەردىڭ جازىلۋى. ءالىپبي اۋىستىرۋدىڭ قاي كەزەڭىن الىپ قاراساق تا، ءتىل ماماندارىنا وسى ماسەلەنى شەشۋ مىندەتى جۇكتەلگەن.
الىسقا بارماي-اق، تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى تەرمينولوگيا دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە توقتالساق، تەرمين، تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى قارقىندى زەرتتەلىپ، تەرمينجاسام ءۇردىسى، تەرمين شىعارماشىلىعى الدىڭعى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر جاندانعانىمەن، شەت تىلدەرىنەن تەرمين قابىلداۋ ءتارتىبى بەرىك ورنىعىپ، ولاردى ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە يكەمدەپ جازۋدىڭ ناقتى ەملە ەرەجەلەرى جاسالىپ، رەسمي قولدانىسقا ەنە قويمادى. الاشتىق قاعيدات پەن كەڭەستىك قاعيداتتار قاتار قولدانىلعاندىقتان، شەت تىلدەرى سوزدەرى بۇرىنعى جولمەن ورىس ءتىلى ورفوگرافياسى بويىنشا قابىلدانىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان از دا بولسا تىلگە يكەمدەلىپ جازىلعان تەرميندەر مەن جاڭادان جاسالعان تەرميندەر قولدانىسقا ەندى.
قولدانىسقا ۇسىنىلىپ وتىرعان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا الىپبيىمىزدەن كيريللدە بولعان ءو، س، شش، ە، يۋ، يا جانە ، تاڭبالارى الىنىپ تاستالدى.
اعىلشىن ءتىلى مەن كەيبىر رومان-گەرمان تىلدەرى ماماندارى ءتۇبى گرەك، لاتىن، اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز بولىپ كەلەتىن تەرميندەردى «سيا» ورىس قوسىمشالارىنان ايىرىپ، ءتۇپنۇسقاعا جاقىنداتىپ جازۋدى ۇسىنۋدا. مىسالى: motivation – موتيۆاتيون//موتيۆەيشن (موتيۆاسيا ەمەس)، privatization–پريۆاتيزاتيون // پريۆاتيزەيشن (پريۆاتيزاسيا دەمەي نەمەسە جەكەشەلەندىرۋ دەپ اۋدارماي، پريۆاتيون نەمەسە پريۆاتتاۋ) تۇرىندە الۋ سياقتى ۇسىنىستار ايتىلۋدا. دەمەك، ءالىپبي اۋىستىرۋ بارىسىندا شەت ءتىلى تەرميندەرىن قابىلداۋ مەن جازۋ شىن مانىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ ورىنسىز بۇرمالانعان زاڭدىلىقتارىن قالپىنا كەلتىرەتىن جازۋ رەفورماسىنا ۇلاسۋىن باستى نازاردا ۇستاعان ءجون.
شاحيدا شاحابيتدينوۆا، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى انديجان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:
جازۋ ۇلگىسى – ءتىل ەمەس
الەمدە ءالىپبي ماسەلەسى جىلدان جىلعا كۇردەلەنىپ كەلەدى. نەگە؟ ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بار. ءقازىر لينگۆيست مامانداردىڭ سانى وتە از. ال، پريزمانىڭ ەكىنشى بولىگىندەگى وسى تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جۇرگەندەر لينگۆيست ماماندار ەمەس. ولار – الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق سالادا تاجىريبە جيناعان ينتەللەكتۋالدار توبى. ال، ءتىلدى قولدانۋشىلار ءالىپبي ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارا بەرمەيدى. سونىمەن، قاراپايىم قولدانۋشىعا قانداي ءالىپبي ءتيىس؟ حالىق پەن جازۋ اراسىنداعى قاتىناس قانداي بولۋى كەرەك؟ قازىرگى مىندەت – وسى ماسەلەلەردىڭ ارا-جىگىن انىقتاپ، جان-جاقتى زەرتتەلگەن تۇجىرىمدامالار جاساپ شىعارۋ.
كورنەكتى تەورەتيك-لينگۆيست عالىم بودۋەن دە كۋرتەنەنىڭ جازۋىنشا، جازۋ – ءتىل ەمەس. دەمەك، ءتىل مەن جازۋ اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن دە، جازۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن تاڭداۋ پروسەسى ىجداعاتتىلىقتى، مۇقياتتىلىقتى قاجەت ەتەدى.
مايىل اسكەروۆ، ازەربايجان عىلىم ۇلتتىق اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
گرافەما بىركەلكىلىگى ماڭىزدى
قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا ۇلگىسىن قابىلداۋ – ەڭ الدىمەن تۇركىتىلدەس حالىقتاردى ءوزارا جاقىنداستىرۋعا باعىتتالعان قادام. سونىمەن بىرگە، بۇل الەمدىك مادەنيەت ينتەگراسياسىنا كىرىگۋدىڭ ءتيىمدى جولى.
تۇركيا، ازەربايجان، وزبەكستان جانە تۇركىمەنستان ەلدەرىنىڭ بۇگىندە لاتىن گرافيكاسىن قابىلداعانى بەلگىلى. وسىناۋ ۇلى كوشكە قازاقستان دا قوسىلىپ جاتىر. ەندى ءبىرىڭعاي ءالىپبي ۇلگىسى ارقىلى، بارلىق تۇركىتىلدەس حالىقتار كەز كەلگەن تۇركى تىلىندەگى ماتىندەردى كەدەرگىسىز وقي الاتىن بولادى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل قۇبىلىس تولەرانتتى تۇركى بىرلىگى كەڭىستىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. ازەربايجان ەلى لاتىنعا كوشۋ پروسەسىن وتىز جىل بۇرىن باستادى. سول كەزەڭنەن بەرى لاتىن گرافيكاسىنداعى ازەربايجان ءتىلىنىڭ ەلەكتروندى بازاسى جاساقتالىپ كەلەدى. بۇل باعىتتاعى تاجىريبەمىزبەن قازاق ەلىمەن بولىسۋگە دايىنبىز.
ەڭ الدىمەن، ءتىل – لينگۆو-پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. دەمەك، ءالىپبيدى جاساۋ كەزىندە لينگۆو-پسيحولوگيالىق باعىتتاعى ەڭ نەگىزگى ەرەجەلەردى نازاردا ۇستاعان ابزال. عاجابى سول، اتالعان ەرەجەلەردىڭ سەگىزى لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قازاق الىپبيىندە ساقتالعان. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتسەك، اراب، پەرسيد تىلدەرىندە بۇل ەرەجەلەردىڭ تورتەۋى، فرانسۋز تىلىندە بەسەۋى، يتاليان، يسپان تىلدەرىندە التاۋى عانا ساقتالعان. دەسە دە، قازاقستان ءالىپبي ۇلگىسىندەگى نەگىزگى ەرەجەنىڭ قالىس قالعان ەكى تارماعىن دا نازارعا السا، بۇل ءتىلدىڭ تولىققاندى دامۋىنا جاعداي تۋعىزادى.
بىرىنشىدەن، قابىلدانعان ءارىپ نەمەسە گرافەما مۇمكىندىگىنە قاراي بىركەلكى دىبىستالۋى ءتيىس. مۇندايدا بىرەگەي فونەما تالاپتارى ساقتالادى. ايتپەسە، تۇرىك، ازەربايجان ءتىلدى ادام – I، ءى؛ U، u؛ U، u؛ Y، y دىبىستارىن وقىعان كەزدە قيىندىققا تاپ بولۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، قوسارلىلىقتان ارىلۋ. بۇل ءبىر دىبىستى ەكى نەمەسە ودان دا كوپ گرافەماعا تەلۋ قيسىنسىز دەگەن ءسوز. ءبىر گرافەماعا بىرنەشە دىبىس بەرۋ دە ءتىلدى ۇيرەنۋشىنىڭ شاتىسۋىنا الىپ كەلەدى. قورىتا ايتقاندا، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيى لينگۆو-پسيحولوگيالىق تالاپتارعا تولىقتاي سايكەس كەلەدى. الىپبيگە ەنگىزىلگەن گرافەمالار دا لاتىن ستاندارتتارىنا جاۋاپ بەرەدى.
بولات جەكسەنعالييەۆ، ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا فيليالى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:
نوقات-نۇكتەلەردىڭ قىزمەتى ناقتىلانسا…
جاڭا ءالىپبي جوباسىندا بىردەن بايقالاتىن ەرەكشەلىك – ءتول دىبىستاردى تاڭبالاۋدا نوقات-نۇكتەلەردىڭ قولدانىلۋى. ەملە ەرەجەسىندە نوقات-نۇكتەلەردىڭ جازۋ جۇيەسىندەگى قىزمەتى ناقتى دا تۇسىنىكتى بولعانى ءجون. سوندىقتان، ءالىپبي جۇيەسىندەگى بۇل ارنايى بەلگىنى قازاق ءتىلى داۋىستى دىبىستارىن (جۇپ داۋىستىلاردىڭ جىڭىشكە سىڭارىن) تاڭبالاۋدا عانا قولدانۋدى ۇسىنامىز. بۇل ارادا «ا.بايتۇرسىن ۇلى قيسىنى» بويىنشا جىڭىشكەلىك بەلگى، دايەكشە قولدانۋدى ۇسىنعان بەلگىلى فونەتيست-عالىم ءا.جۇنىسبەك تۇجىرىمىن قولدايمىز. ياعني، ارنايى بەلگى ارقىلى تەك جۇپ داۋىستى دىبىستاردى اجىراتىپ قانا قويماي، قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەسىم (سينگارمونيزم) زاڭدىلىعىن، ياعني بۋىنداردىڭ جۋان، جىڭىشكە ايتىلىمىن جازۋدا كورسەتەتىن ارنايى بەلگىگە يە بولار ەدىك. بۇل ءتىلدى تانۋعا، قابىلداۋعا، ۇيرەنۋگە جەڭىل ءارى تۇسىنىكتى بولاتىنى ءسوزسىز. وسى جۇپ داۋىستىلار قاتارىنا «ءى-ى» داۋىستىلارى دا جاتادى. سوندىقتان، جۇيە ساقتالۋ ءۇشىن بۇل داۋىستىلاردى دا جىڭىشكەلىك بەلگىمەن اجىراتقان دۇرىس، سوندا قازاق ءتىلىنىڭ 9 داۋىستى دىبىسى 4 جۇپ بولىپ الىپبيدە تاڭبالانادى. مىسالى: a – a – e (ا-ا-ە)، o – o، (ءو-و)، u – u (ۇ-ۇ)، i – i` (ءى-ى). ارنايى جىڭىشكەلىك بەلگىنىڭ مارتەبەسى مەن قىزمەتى ناقتىلانسا، الىپبيدە ءار داۋىستىلار جۇبىنىڭ تەك جۋان سىڭارى عانا بەرىلمەك.
ەكىنشىدەن، داۋىسسىز دىبىستاردى تاڭبالاۋدا نوقات-نۇكتەنى قولدانۋ كەرىسىنشە قيسىنسىز. تابيعاتى مۇلدەم بولەك دىبىستاردى (ي – ءى، ۋ – ى) نوقات-نۇكتەمەن اجىراتۋ بۇل بەلگىنى قولدانۋداعى جۇيەگە كەلمەيدى جانە ءتۇرلى قيىندىقتار اكەلەدى.
تاعى ءبىر ماسەلە، كىرمە ارىپتەردى قولدانۋ. جاڭا ءالىپبي قۇرامىندا «يا، يۋ، ءو، ە، شش، س، ، » تاڭبالارىنىڭ بولماۋى تۋعان ءتىلدى وزگە ءتىلدىڭ ىقپالىنان ارىلتۋ ماقساتىنا ساي كەلەدى. وتە دۇرىس. جوبا اۆتورلارى كىرمە دىبىس، ارىپتەردەن جارتىلاي قۇتىلدىق دەپ وتىر. ءبىراق، جوبادا ۇسىنىلعان «ch (چ)، v (ۆ)، f (ف)، i (ي)، h (ح، ھ)» ارىپتەرى دە قازاق تىلىنە جات دىبىستاردىڭ تاڭبالارى ەمەس پە؟ بۇلاردى قالدىرۋدىڭ قانداي عىلىمي نەگىزى بار؟
مۇحتار ميروۆ، ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:
ءبىر ءارىپ – ءبىر دىبىس
لاتىن نەگىزدى قازاق الىپبيىندە مىناداي ماسەلەلەر ەسكەرىلۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن، عالىمدار الىپبيدە باسى ارتىق دىبىستاردىڭ بولماۋىنا نازار اۋدارۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، ءالىپبي قۇرامىنداعى «ش» مەن «چ» دىبىستارىنىڭ سوڭعى ۇسىنىلعان ءالىپبي ۇلگىسىندە ەكى ارىپپەن بەرىلۋى – «ءبىر ءارىپ – ءبىر دىبىس» قاعيداسىنا ساي كەلمەيدى. سوندىقتان، قازاق تىلىندە بەلسەندى قولداناتىن «ش» دىبىسىنىڭ ەكى ارىپپەن بەرىلۋىنە كەلىسۋگە بولمايدى.
لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيى دەگەن ۋاقىتتا جازۋ ەملەسىنە بايلانىستى ەسكەرىلۋى ءتيىس دۇنيەلەر دە بار. ماسەلەن، ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكا-فونولوگيالىق تابيعاتىنا سايكەس جازىلۋى قاجەت. سونداي اق، «ق»، «ح» دىبىستارىنا بايلانىستى تۋىنداپ جاتقان تالاس پىكىرلەر رەتتەلۋى ءتيىس. ياعني، قاي دىبىسقا باسىمدىق بەرۋ ماسەلەسى شەشىمىن تاپسا دەيمىز.
جانە شەت تىلدەن ەنگەن تەرميندەرگە ولاردىڭ عىلىمي ءمانىن جويماي، ياعني، قازاقي ۇندەستىك زاڭىنا ساي سيپات بەرۋ قاجەت. جالقى ەسىمدەردى ۇلتتىق بولمىسقا شاقتاۋ ماسەلەسى دە لاتىن جازۋىنا كوشۋ شارالارى اياسىندا قوسا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.
ومەر كودجامان، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى:
ءبىرىڭعاي ءالىپبي ۇلگىسىنە جاقىندىق بار
كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىن ازەربايجان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان ەلدەرىنىڭ، گاگاۆۋز اۆتونومدى رەسپۋبليكاسى مەن قىرىم اۆتونومدى رەسپۋبليكاسىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ناقتى قادامدارعا كىرىسكەنى بەلگىلى. لاتىن قارپىنە نەگىزدەلگەن الىپبيگە كوشۋ پروسەسى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە استى.
اتالعان ەلدەر لاتىن ءقارپىن باستاپقىدا كيريلل ارپىمەن بىرگە قولدانىپ ءجۇردى. ناتيجەسىندە، ازەربايجان 2000 جىلى العاشقى بولىپ لاتىن گرافيكاسىنا تولىقتاي كوشىپ الدى. جاڭا ءالىپبي ۇلگىسىنە كۇتپەگەن جەردەن كوشۋ ازەربايجان ىشىندە باستاپقىدا پروبلەمالار تۋعىزدى. لاتىن گرافيكاسىنىڭ سول كەزدەردە مەكتەپتەردە وقىتىلا باستاعانىنا قاراماستان، ينتەرنەت، اپپاراتتاردى پايدالانۋدا قيىندىقتار تۋدى. گازەت ساتىلىمىنىڭ قۇلدىراپ، كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازۋ ءتىلىن ورىسشاعا اۋدارعانى دا بەلگىلى. دەسە دە، قىسقا مەرزىم ىشىندە بۇل ماسەلەلەر شەشىلىپ، حالىق لاتىن گرافيكاسىن تولىقتاي قابىلدادى.
لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي ماسەلەسىندە تۇركى كەڭەسى مەن تۇركى اكادەمياسى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ونداعى ماقسات – تۇركى الەمىنە ورتاق ءالىپبي جاساپ شىعارۋ ەدى. اتالعان ماسەلەگە وراي، ءبىرىڭعاي ءالىپبي ۇلگىسى بويىنشا ورتاق تەرمينولوگيا كەڭەسىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسى 2012 جىلدىڭ 16 قاراشاسىندا ءوتتى. ناتيجەسىندە بىرلەسكەن كەڭەس ءبىرىنشى تۇركولوگيالىق كونگرەستىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىرىڭعاي ءالىپبي ۇلگىسىن جاساپ شىعاردى.
باكين كوميسسياسى قابىلداعان ءالىپبي ۇلگىسى مەن «زاماناۋي تۇركى ءالىپبيى حالىقارالىق سيمپوزيۋمىندا» قابىلدانعان ءالىپبي ۇلگىسىمەن ارادا ەكى ارىپتە عانا ايىرماشىلىق بولعان ەدى. وسىلايشا، بىرلەسكەن جۇمىستار تۇركى الەمىنىڭ ءبىرىڭعاي ءالىپبيىنىڭ جاسالۋىنا الىپ كەلدى. قازىرگى تاڭدا اتالعان ءالىپبي ۇلگىسىن تۇركى كەڭەسى مەن تۇركى اكادەمياسى ءوزارا حات الماسۋ پروسەسىنە پايدالانىپ كەلەدى.
قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەپ قايتا جاساقتاۋ پروسەسى باستالعان ۋاقىتتا ءبىز ءبىرىڭعاي ءالىپبي ۇلگىسى بويىنشا ورتاق تەرمينولوگيا كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جانە وزگە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ باعىتىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىن قازاقستانعا ارنايى جولداعان بولاتىنبىز. قازاق ەلىندە قابىلدانعان سوڭعى ءالىپبي ۇلگىسىندە اتالعان جۇمىستاردىڭ ەسكەرىلگەنىن بايقاپ وتىرمىز.
پىكىر قالدىرۋ