الدىمەن ەكسترەميزم ۇعىمىنا تۇسىنىك بەرەيىك.
ەكسترەميزم (فر. extremisme، لات. extremus) – ءاۋ-باستاعى ناقتى اۋدارماسىندا «شەتتەۋ»، ياعني باعىتتان اۋىتقۋ، بەلگىلەنگەن جەردەن تىس كەتۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇگىنگى داۋىردە بۇل تۇسىنىك جالپى ءتارتىپتى مويىندامايتىن، ءوزىنىڭ پىكىرىمەن عانا ىس-ارەكەت جاساۋشى دەگەن ۇعىمعا بالاما بولىپ ءجۇر. ەكسترەميستىك ارەكەتتەر ادامنىڭ، نەمەسە ادامدار توبىنىڭ جالپى ادامزاتتىق قاعيداتتاردى بۇرمالاپ، ناداندىققا، كورسەقىزارلىققا بەيىمدەلگەن وزىمشىلدىك كوزقاراسىنان پايدا بولادى.
قازىرگى تاڭدا قولدانىستا ساياسي جانە ءدىني ەكسترەميزم دەگەن ۇعىمدار قالىپتاسقان. ساياسي ەكسترەميزم مەن ءدىني ەكسترەميزمنىڭ سالدارىنان بولىپ جاتقان وقيعالاردى، جاعدايلاردى كۇندەلىكتى تەلەديداردان، گازەت-جۋرنالداردان، ينتەرنەتتەن وقىپ، كورىپ ءجۇرمىز. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ىشىنە ەنىپ، جاقتاستارىن جيناپ، قوعامدىق ساناعا اسەر ەتۋ ارقىلى بۇلىك شىعارىپ، ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، سوڭى قان توگىس سوعىسقا ۇلاسىپ جاتقانىن دالەلدەۋ كەرەك ەمەس شىعار.
جالپى العاندا، ەكسترەميزم دەگەنىمىز قالىپتاسقان جۇيەنى بۇزۋعا، ورنىققان قاعيداتتاردى قۇلدىراتۋعا باعىتتالعان ىس-ارەكەت.
قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وزىندىك دۇنيە تانىمى، مادەنيەتى، نانىم-سەنىمى، ءسالت-داستۇرى، ءجون-جورالعىلارى بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇلار تەك قانا قازاق ۇلتى ءۇشىن قولدانىلاتىن ءومىر ءسۇرۋ قاعيداتتارى. ياعني، نۇسقاۋلىق-ينسترۋكسيا. ەگەردە ءبىز سول قاعيداتتاردى ۇستانىپ، ۇلتتىڭ بولاشاعىن ۇلتتىق مادەنيەتكە نەگىزدەيتىن بولساق، وندا تەك ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار بۇگىنگى وركەنيەتتىڭ دامۋ كوشىنەن دە كەش قالمايمىز. ال ەگەر ۇلتتىق مادەنيەت، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق رۋح جوعالاتىن بولسا، وندا قازاق ۇلتى دا ساحىنا تورىنەن كەتەدى، قازاق دەگەن حالىق ۇلت بولۋدان قالادى، جويىلادى. كەزكەلگەن ۇلتتىڭ وزگە ۇلتتان ايىرماشىلىعى دا سول ۇستانعان مادەنيەتى مەن داستۇرىندە، ءتىلى مەن دىلىندە.
بۇگىنگى كۇنى، جاھاندانۋ زامانىندا ءوز مادەنيەتىمىز بەن سالت-سانامىزدى ساقتاپ قالۋ وتە ماڭىزدى. سەبەبى جاھاندانۋ دەگەن ۇعىم شەكارانى، ۇلت پەن ۇلىستى، سان الۋان مادەنيەت پەن ءداستۇردى بىلمەيدى. دەمەك، جاھاندانۋ قاعيداتتارىنا سۇيەنەتىن بولساق، وندا جاڭا جالپىالەمدىك مادەنيەتپەن ءومىر سۇرەتىن بولامىز. ايتاپ ايتساق، امەريكاداعى امەريكاندىق تا، گەرمانياداعى نەمىس تە، قىتايداعى جۇڭگو دا، ءسىز بەن ءبىز دە ورتاق مادەنيەتپەن ءومىر سۇرەمىز. بۇنداي جاعدايدا كەلەر كۇنىمىز نە بولار؟
بىزدەر قانشا تىرىسساق تا جاھاندانۋ پروسەسسى ءبىزدى اينالىپ وتپەيدى. ەكونوميكاسى دامىعان مەملەكەتتەرمەن ىيىق تىرەستىرۋگە، تەرەزەمىزدى تەڭەستىرۋگە باعىت الىپ بارا جاتىرمىز. ەلباسىمىزدىڭ جولداۋلارى، باعدارلامالارى، ەلىمىزدىڭ دامۋعا باستايتىن ۇلكەن تاپسىرمالار، باستامالار- مۇنىڭ بارلىعى حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل باستامالاردىڭ بارلىعى جاھاندانۋ قاعيداتتارىمەن ۇندەسەدى.
بىلتىردان بەرى ەلباسىنىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلاماسى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. بۇل باعدارلامالىق ماقالاسى ارقىلى پرەزيدەنت اۋمال-توكپەلى زاماندا، وركەنيەت كوشىنەن قالىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ۇلتتىق بىرگەيلىگىمىزدى ساقتاپ قالۋدى كوزدەگەن كورەگەندىك، الداعىنى بولجاپ ءبىلۋ قاسيەتتەرىن تاعى دا تانىتتى.
قازىرگى زاماننىڭ اعىمىنا ساي زاماناۋي تەحنولوگيالار دامىعان ۋاقىتتا رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ باستى ماقساتتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇگىنگى تاڭداعى عالامدانۋ ۇدەرىسىندە، ەۋروپالىق ءومىر سالتىنا ەلىكتەۋ باسىم بولىپ تۇرعان قوعامدا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ - ۇلتتىق سانانى ساقتاۋمەن ەگىز ۇعىم ىسپەتتى بولىپ وتىر. باتىستىڭ الەۋمەتتىك مادەنيەتى مەن اقپاراتتىق تاسقىنى ءجاسوسپىرىم مەن جاستاردىڭ قوعامعا بەيىمدەلۋىن، ۇلتتىق نىشاندارىمىزدى ساقتاپ قالۋ قابىلەتتەرىن باسەڭدەتىپ، ودان مۇلدەم اجىراتۋ ءقاۋپىن تۋىنداتىپ وتىر. وسىنداي قايشىلىقتى كەزەڭدە ءبىتىم بولمىسىنان اجىراپ ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەت، كىشىگە دەگەن ۇلگىنى باتىستىڭ بەيادەپ قىلىقتارىمەن اۋىستىرىپ العان جاستار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. ءوزىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداسۇرلى مادەنيەتىمىز باتىستىق ەكسپانسيانىڭ اعىمىندا كەتپەۋى ءۇشىن وتكەن مەن بۇگىنگىنى ۇيلەستىرىپ ءبىر باعىتتا دامىتۋ زاماناۋي قاجەتتىلىك. پرەزيدەنتىمىز ماقلاسىندا وسى ماقساتتاردى كوزدەگەن بولاتىن.
ەلباسىنىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" ماقالاسى جارىق كورگەن كۇننەن باستاپ ءار وڭىرلەردە قىزۋ جۇمىستار باستالىپ كەتتى. بابالار بايانىن جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى پاش ەتۋگە ءبىر كىسىدەي اتسالىسۋعا بەلسەنە كىرىسىپ كەتتىك. سانانى وياتاتىن نەشە ءتۇرلى يگى شارالار، بۇرىن-سوڭدى بولماعان باتىل قادامدار جاسالىپ جاتىر.
دەسەكتە، قوعامىمىزدا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا، ءتول مادەنيەتىمىزگە كەرەعار بولاتىن دۇنيەلەر از ەمەس. جانە ولار ەشقانداي توسقاۋىلسىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا باتىستىڭ جات مادەنيەتى، تەرىس يدەولوگياسى كەدەرگىسىز ەل اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ بارا جاتىر. وعان دالەل: ءار ءتۇرلى باعىتتاعى تەلەباعدارلامالار («قالاۋلىم»، «گاككۋ»، «مۋزTV» جانە ت.ب.)، جانى مەن ءتانىن جالاڭاشتاعان، تەمەكى تارتۋ، اراق ءىشۋ، ەسىرتكى پايدالانۋ سياقتى بەينەكليپتەردىڭ ۇزىلمەي كورسەتىلۋى، مادەنيەت سالاسىندا جۇرگەن «مايتالمانداردىڭ» جات قىلىقتارى، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ءار ءتۇرلى اقپاراتتار، ەلىمىزدىڭ كينوتەاترلارىنداعى كينولاردىڭ مازمۇنى، كەز كەلگەن ادامداردىڭ سالت-سانامىزعا جات كەزدەسۋلەر (ترەنينگ، سەمينار) ۇيىمداستىرۋى، اسىرەسە مۇنداي سوراقى تىرلىككە ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ كوپتەپ ارالاسۋى قىنجىلتادى. جالپى العاندا، ۇلت ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتى السىرەپ، ءمان-ماعىناسى جوعالىپ بارا جاتىر. ۇلتتىق تاربيەنىڭ مايەگى سانالاتىن مادەنيەت پەن ونەر، شىعارماشىلىق دۇنيەلەردىڭ باسىم بولەگى ادامنىڭ بەيادەپ (حايۋاني) سەزىمدەرىنە سەرپىن بەرىپ، اشىقتان-اشىق دارىپتەۋگە دەن قويعان. قورىتا ايتقاندا، زورلىق-زومبىلىق، ساتقىندىق، سادديزم، بەي-بەرەكەت جىنىستىق قاتىناستاردى سانا-سەزىمگە سىڭدىرەتىن، سول باعىتتا تاربيەلەيتىن ونەر "جۇلدىزدارى" كوبەيىپ كەلەدى. ولار ءوزىمىزدىڭ ءتول ونەرىمىزدى وگەيسىتىپ، ءتىپتى تاساعا تاستاپ، وزگەلەردىڭ بولمىسىمىزعا جات دۇنيەلەرىن وزەۋري ماديىقتاپ، بارىنشا قولداپ قولپاشتاپ جۇرگەندەرىن بىلە بەرمەيدى نەمەسە بىلگىلەرى دە كەلمەيدى. ماقساتتارى بەلگىلى - ءتول مادەنيەتىمىزگە بالتا شابۋ ارقىلى ۇلتتى ىدىراتۋ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدى كوزدەيدى!
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، 1945 جىلى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن اقش-تىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى كسرو اتتى كوممۋنيستىك رەجيمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان الىپ مەملەكەتتى السىرەتۋ، ءتىپتى جويىپ جىبەرۋ بولعانى ايان. وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا نەبىر عۇلامالارىن، اسكەر باسشىلارىن، اقىلمان ساياساتكەرلەرىن جۇمىلدىردى، وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. ولار كسرو-نى قارۋدىڭ كۇشىمەن قۇلاتۋدىڭ مۇمكىندىگى از ەكەنىن ءبىلدى. قايتپەك كەرەك؟ اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىن باسقارعان اللەن داللەس دەگەن زىميان ويشىلى كەڭەس ەلىندەگى پاتريوتتىق رۋحتىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن ارەكەتتەردى ويلاپ تاپتى. ولار – جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلايتىن، ادەپسىزدىك، زورلىق-زومبىلىق، ەكسترەميستىك ادىستەر، ءتانىن جالاڭاشتاۋ. بەيبەرەكەت جىنىستىق قاتىناستى دارىپتەيتىن ناسيحات قۇرالدارىنىڭ نەبىر تۇرلەرىن كەڭەستەر ەلىنە باعىتتادى. ا.داللەستىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىنە نازار اۋدارىپ كورىڭىزشى: "مى بۋدەم دراتسيا زا ليۋدەي س دەتسكيح، يۋنوشەسكيح لەت، بۋدەم ۆسەگدا گلاۆنۋيۋ ستاۆكۋ دەلات نا مولودەج، ستانەم رازلاگات، رازۆراششات، راستليەۆات ەو. مى سدەلاەم يز نيح كوسموپوليتوۆ*”. (ا.داللەس ديرەكتور سرۋ سشا ۆ 1953-1961 گوداح)
*كوسموپوليتيزم (گر. kosmopolءىtes) – ءار ۇلتتىڭ ءتول مادەنيەتىن دامىتۋدان گورى جاھاندانۋ پروسەسى ارقىلى بۇكىلالەمدىك بىرەگەي مادەنيەت قالىپتاستىرۋدى ارتىق كورەتىن شەكتەۋلى دۇنيەتانىمدىق باعىت.
مىنە، وسىنداي جىمىسقى ارەكەتتەر ەلۋ جىل بويى ەل ىشىنە اۋاداي جايىلىپ، اقىرى كەڭەستەر وداعىن ىدىراتۋعا الىپ كەلگەنىن بىلەمىز. مۇنداي زىميادىق ادىس-ارەكەتتەر قازىرگى تاڭدا سول كەڭەستەر ەلىنەن شىققان تاۋەلسىز مەملەكەتتەردى وزدەرىنە قاراتۋعا، باعىنىشتى ەتۋگە باعىتتالىپ وتىر. ولار اتا-بابالارىمىز ۇستانىپ كەلگەن التىن دىڭگەگىمىز – ءدىنىمىزدى ىرىتۋگە، شۇرايلى ءتىلىمىزدى شۇبارلاۋعا، قالىپتاسقان ءداستۇرىمىز بەن رۋحاني بولمىسىمىزدى بۇزۋعا نيەتتى ەكەنىن ساناسىندا ساڭىلاۋى بار ادام ءبىلۋى كەرەك-اق.
ەگەردە ساياسي ەكسترەميزمگە - بيلىككە قارسى كۇرەستىڭ راديكالدى نىساندارى مەن ادىستەرىن قولدانۋ، ساياسي ماقساتتارعا ەكسترەمالدى ادىستەرمەن، سونىڭ ىشىندە لاڭكەستىك ارەكەتتەرمەن قول جەتكىزۋ دەپ، جانە ءدىني ەكسترەميزمگە - قوعام ءۇشىن ءداستۇرلى ءدىني قۇندىلىقتار مەن دوگماتيكالىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن جوققا شىعارۋ، سونداي-اق ولارعا قايشى كەلەتىن «يدەيالاردى» باسا-كوكتەپ ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى دەپ انىقتاما بەرەتىن بولساق، وندا قوعامىمىزدا ەتەك الىپ بارا جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا جات جانە كەرى اسەرىن تيگىزەتىن "مادەنيەتتى" ناسيحاتتاۋدى - مادەني ەكسترەميزم دەپ اتاۋعا بولادى. سوندىقتان، مادەني ەكستريميزم ۇعىمى قولدانىسقا ەنگىزىلىپ، زاڭ جۇزىندە ايقىندالىپ، مادەني ەكسترەميزمدى ناسيحاتتاپ، ۇگىتتەپ جۇرگەن تۇلعالاردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ قاجەت. مىسالعا ايتا كەتەيىك: ءتانىن جالاڭاشتاپ ار-ۇيياتتان بەزگەن قىزدارىمىز بولاشاققا قانداي ۇلگى؟ بۇنداي ازعىندىقتىڭ ارتى ۇلتتىڭ السىزدەنۋىنە، ازعىندانۋىنا، ودان ءارى قۇرىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى. ونداي قىزداردان قانداي انا شىقپاق؟ ۇلداردان قانداي اكە بولماق؟ تۋعان بالاسىنىڭ ءبىرى باتىر، ءبىرى دانىشپان بولعان اسىل انالارىمىزدىڭ ءىزىن جالعاي المايدى. ال ەر ازاماتتارىمىز شە؟ ولار دا سولاردىڭ سوراقى كۇيىن كەشۋدە. شاشتارىن، بەتتەرىن بوياپ، سىرعا تاعىپ، ءبىر جىنىستىلىققا اياق باسقان ەركەكتەردەن نە كۇتەمىز؟ بۇلار ەرتەڭگى كۇنى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزگە قالاي يەلىك ەتپەك؟ وسىنداي ازاماتتارىمىز، سونىڭ ىشىندە جاستارىمىز ۇلگى بولۋ تۇگىلى "ۆيرۋس" سەكىلدى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا تەرىس اسەر ەتۋدە.
ەلباسىمىزدىڭ "ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋسيا جاعدايىنداعى دامۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى" اتتى جولداۋىنداعى جەتىنشى مىندەت: "ادامي كاپيتال - جاڭعىرۋ نەگىزى" دەپ اتالادى. ال ادامي كاپيتالدى دامىتۋدىڭ ءمان-مازمۇنى تەك ساپالى ءبىلىم بەرۋ عانا ەمەس، ەڭ باستىسى، ادامنىڭ وتباسىنا، الەۋمەتتىك الەۋەتىنە مەملەكەت پەن قوعامنىڭ رۋحاني جانە مادەني سالىمدارىن بارىنشا كۇشەيتۋ قاجەت. سول سەبەپتى، ادامي كاپيتالىمىز، ادامي رەسۋرستارىمىز باسەكەگە قابىلەتتى، مىقتى بولسىن دەسەك، ەڭ الدىمەن رۋحاني دۇنيەمىزدى جاڭعىرتۋدى، قوعامدى جات اعىمداردان ارىلتۋ جولىنداعى ارەكەتتەرىمىزدى كۇشەيتە تۇسكەنىمىز ءجون. ول بولماسا ءبىلىم مەن بايلىقتان پايدا بولمايدى. ەلىمىزدەگى ازاماتتاردىڭ ساناسى ۋلانسا ەل ءۇشىن ەشكىم ەڭبەك ەتپەسى انىق. مۇنداي ىس-ارەكەتتەر ەلىمىزدىڭ ادامي رەسۋرستارىن قۇرتىپ، سانانى ۋلاپ، باتىستىڭ ازعىنداعان مادەنيەتىن ناسيحاتتاپ، ۇلى ۇلتىمىزدى تاريح ساحىناسىنىڭ تورىنەن ءبىر جولاتا جوق قىلادى.
مادەنيەتىمىزدىڭ مايەگىن ۇرلەپ، ماڭىزىن ورلەتەتىن ارتىستەر مەن انشىلەرىمىزدىڭ ءبىرقاتارى ۇلتتىق مادەنيەتكە، ۇلتتىق ساناعا قارسى ىس-ارەكەتتەرىمەن حالىقتىڭ الدىنا شىعۋدا. ولارعا "ءاي" دەيتىن اجە "قوي" دەيتىن قوجا جوق. وكىنىشكە وراي، ارينە. تەلەديدارداعى ۇلتتىق، ياعني قازاق ءتىلدى ارنالارداعى باعدارلامالار، بەينەكليپتەر، جالپى حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان دۇنيەلەردىڭ كوبى رۋحاني دۇنيەمىزبەن ۇندەسپەگەنى بىلاي تۇرسىن، قۇندىلىقتارىمىزدى قۇلدىراتۋعا باعىتتالعان سياقتى.
وسى ورايدا،مادەنيەتىمىز بەن ونەرىمىزگە باقىلاۋ جاسايتىن جوعارى دەڭگەيدەگى كوركەمدىك كەڭەستەردىڭ جۇمىستارىن جانداندىرۋ قاجەت، سانامىزدى ۋلاپ جاتقان جات مادەني اعىمدارعا قارسى جۇمىستار جاپپاي ورىستەتىلگەنى ابزال. دەپۋتاتتارىمىز، زاڭ شىعارۋشى ورگاندار مەن اتقارۋشى بيلىك ءوز قۇزرەتتەرى اياسىندا جات يدەولوگيا مەن باتىستىڭ ازعىنداعان مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋشىلاردى مادەني ەكسترەميزم بابى بويىنشا جازالاعانىن قالايمىز.
"توي - قازاقتىڭ قازىناسى" - دەگەن ەكەن دانالارىمىز. ال سانانى دۇنيە بيلەگەن زاماندا قازىنامىز ازىنا بولىپ كەتكەندەي. تويعا بارا قالساق اسابا قاۋىمنان ەستيتىنىمىز: "ءبىر كۇنى اعامىز اراققا تويىپ كەلسە الدىنان جەڭگەمىز وقتاۋمەن كۇتىپ تۇر ەكەن" - دەگەن سارىنداعى قايداعى جوق اڭگىمەلەردى ەستيمىز. ەستىگەن ەل ءماز، جاس ۇرپاق ونى دۇرىس ەكەن دەپ قابىلداپ جاتسا تاڭ قالمايمىز. ءاي، اسابا، قاي باباڭ اراققا تويىپ حايۋان ۇقساپ ۇيىنە تيگەن؟ قاي شەشەلەرىمىز قولىنا وقتاۋ الىپ بايىنا قارسى كەلگەن؟ بۇل نە؟ باتىستىڭ مادەنيەتىن جاناما جارنامالاۋ ما؟
كىشكەنتاي قىزدارىمىزعا ارناپ ءار ءتۇرلى شارالار، بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءمان-مازمۇنىنا قاراپ جاتقان ەشكىم جوق. مىسالى: ورىمدەي قىزدارىمىزدىڭ ساندىك بايقاۋلارى كەڭ ەتەك الىپ بارا جاتىر. مۇنداي بايقاۋلار بالانىڭ ساناسىن بۇزادى. وعان دالەل پسيحولوگ، پەدياتر مامانداردىڭ پىكىرلەرى، پسيحو-مەديسينالىق قورىتىندىلارىن ايتۋعا بولادى. ياعني، بالانىڭ ساناسىنا تەرىس ۇعىم، ءدامى جات ءداستۇردىڭ ءدانى ەگىلەدى.
"تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى" - دەپ ءال-فارابي بابامىز ايتقان. بۇل قاناتتى ءسوز قاي زاماندا دا كۇشىن جوعالتار ەمەس. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە كوپتەگەن وقۋ ورتالىقتارى كوبەيدى. ءار ءتۇرلى باعىتتا ءبىلىم بەرۋدى ۇسىنىپ وتىر. بايقاپ قاراساڭىز ءتول مادەنيەتىمىزگە نەگىزدەلگەنى وتە از، كوبى باتىستىڭ ۇلگىسىندەگى باعدارلامالار. ولار نە ۇيرەتىپ جاتىر؟ قانداي ءبىلىم بەرىپ جاتىر؟ ويلانعان ەشكىم جوق. بۇل تۇرعىدا تاربيە ماسەلەسى ەسىكتىڭ سىرتىندا قالاتىنى بەلگىلى جايت. ەرتەڭ ۋاقىت وتە كەلە، ءبىز وتە ءبىلىمدى، ءبىراق تاربيەسىز، ادەپسىز، كورگەنسىز، يماننان جۇرداي بولعان ۇرپاق الاتىنىمىزعا سەنۋگە بولادى.
بۇل ايتىپ وتىرعانىمنىڭ بارلىعىن ۇلتىمىزعا جاسالىپ وتىرعان اقپاراتتىق سوعىس دەپ ايتار ەدىم. ىشتەن ءىرىتىپ، ۇلتتى ۇساقتاتىپ، اقىرىندا تۇقىمىمىزدى تۇزداي قۇرتۋعا باعىتتالعان ىندەت. وكىنىشكە وراي بۇل "اۋرۋ" جاھاندانۋ ۇردىسىمەن قاتار ءجۇرىپ تالاي ۇلتتى، تالاي ءناسىلدىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. وعان الەمدىك تاريحتا مىسالدار جەتىپ ارتىلادى. ءبىر كەزدە وركەنيەتتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەن ماييا، استەكتەر، ءتىپتى، وزدەرىمىز 70 جىلداي ءبىر شاڭىراق استىنادا، كسرو مەملەكەتىندە ءومىر سۇرگەن حانتى، مانسى، حاقاس، چۋۆاش ۇلتتارى ءقازىر قانداي كۇيدە؟ ويلانايىق، اعايىن! وسىنى بىلە بىلگەن، ۇلت بولاشاعىن بولجاي بىلگەن ەلباسىمىز "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى ماقالاسىن جاريالادى. سەبەبى جاھاندانۋ، عالامدانۋ زامانىندا تەك ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن، ۇلتتىق بولمىسىن، رۋحاني قۇندىلىعىن ساقتاعان حالىق قانا تاريح ساحىناسىندا ماڭگى جاسايدى. ەلباسىمىزدىڭ بۇل باستاماسىن بارشا ەل بولىپ، جۇمىلا جۇرگىزۋىمىز قاجەت. قالاي دەيسىز عوي؟ وتان وتباسىنان باستالادى. سوندىقتان وتباسىنداعى ۇرپاق تاربيەسىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، بالالارىمىزدى ۇلتتىق رۋحتىڭ ۋىزىنا قاندىرا وسىرسەك، وندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قۇلدىراۋدان ساقتاۋعا بولادى. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ىزگىلىكتىڭ، وتانسۇيگىشتىكتىڭ، رۋحاني ۇلىقتىقتىڭ ۇرىعىن ەگەيىك. ناعىز ۇلتجاندى قايسار قازاق قىپ تاربيەلەيىك. سوندا عانا كوسەگەمىز كوگەرىپ، كوركەيەمىز!
ايات يساتاي ۇلى،
"ۇلتتىق رۋح" قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى
