ەسكى جارا
وتكەن اپتادا تاعى دا زەينەتاقى قورىنداعى قاراجات تۋرالى اڭگىمە شىقتى. ەلباسى جولداۋىندا باسىمدىعى بار جوبالارعا قولجەتىمدى نەسيە بەرۋ مىندەتىن شەشۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانككە كەمىندە 600 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە ۇزاق مەرزىمگە قارجى ءبولۋ تاپسىرىلدى. ياعني، ەلىمىزدىڭ باس بانكى وسىنشاما قاراجاتتى ەكىنشى دەڭگەيدەگى (كوممەرسيالىق دەپ وقىساڭىز دا بولادى) بانكتەرگە ۇلەستىرىپ بەرۋى كەرەك ەكەن. ونى دانيار اقىشيەۆ مىرزا قايدان تاپتى دەيسىز عوي؟ ق ر قارجى ءمينيسترى ءاليحان سمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا قازاقستاندىق بانكتەردىڭ وتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ولارعا 600 ملرد تەڭگە بولىنسە، ونىڭ جارتىسىن، ياعني 300 ملرد تەڭگەسىن ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنان الادى ەكەن. نەتكەن عاجاپ اقىل، نەتكەن عاجاپ شەشىم دەمەسكە امالىڭىز جوق. حالىقتىڭ تىرنەكتەپ جيناعان اقشاسىن اندا ءبىر سالىپ، مىندا ءبىر شاشۋعا كەلگەندە ۇلتتىق بانك باسشىلىعى ما، الدە سول قوردا وتىرعاندار ما الدارىنا جان سالمايدى. الدە ءسىز وعان كەلىسىپ پە ەدىڭىز؟ مەن، مىسالى، سالىمشى رەتىندە ونداي كەلىسىم بەرگەن جوقپىن!
ودان قالدى، مۇمكىن ەستىمەي قالعان شىعارسىز، Zakon.kz پورتالىنىڭ 17 تامىزداعى حابارلاماسىندا ەكونوميكانى نەسيەلەندىرۋدى قولداۋ ماقساتىندا (بۇل ناقتى نە ماعىنا بەرەتىنى تۇسىنىكسىز) ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە 200 ملرد تەڭگەنى ءسىز بەن ءبىزدىڭ زەينەتاقى قورىندا جاتقان اقشامىزدان الىپ بەرە سالادى ەكەن.
بيىلعى مامىر ايىندا جۇڭگو مەن ءۇندىستانعا 30 ملرد تەڭگە زەينەتاقى اكتيۆتەرىنەن الىنىپ، ينۆەستيسيا رەتىندە سالىنعان. ول ينۆەستيسيالاردىڭ قايتىمى قانداي بولاتىنى قانشالىقتى دەڭگەيدە زەرتتەلدى مە دەسەڭىزشى. الدە باس-كوز جوق، ءسىز بەن ءبىزدىڭ زەينەتكە دەپ جيناعان اقشامىزدى قور باسشىلىعى ءوز ەركىمەن جىبەرەتىن جەرلەرىنە سۇراۋسىز جىبەرىپ جاتىر ما دەگەن وي كەلەدى.
و زاماندا، بۇ زامان بۇل نەتكەن سۇراۋى جوق اقشا؟ ونى يەسىنەن رۇقسات سۇراپ دەگەندەي نەمەسە ەڭ بولماعاندا ونىڭ ىرىمىن جاساۋ دەگەن بولادى عوي؟! بىلتىرعى جاعداي اناۋ، بجزق باسشىلىعى سالعان 71،6 ميلليارد تەڭگە كولەمىندەگى قاراجات ءازىربايجان حالىقارالىق بانكى بانكروتقا ۇشىراپ، ارتى نە بولاتىنىن ءالى كۇنگە بىلمەي دال بولىپ وتىرعان جاعدايمىز بار. BBC تاراتقان حاباردا سول بانكتىڭ باسشىسى بولعان جاحانگير حادجييەۆتىڭ ايەلى زاميرا ەكەۋىنە ۇلىبريتانيانىڭ قىلمىسپەن كۇرەس جونىندەگى ۇلتتىق اگەنتتىگى شاش ەتەكتەن بايلىققا قايدان جانە قالايشا يە بولعاندارىن تەرگەۋشىلەر ارقىلى سۇراتىپ وتىر. زاميرا حادجييەۆا حانىم تەك قانا Harrods دۇكەنىندە 16 ملن فۋنتقا ساۋدا جاساسا، بريتان ارالدارىندا 20 ملن فۋنت كولەمىندەگى قاراجاتقا جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ العان.
ءبىراق بىزدە وكىنىشتىسى سول، ماسەلە كوتەرىلەدى، حالىق شۋلايدى، الەۋمەتتىك جەلىلەر قىزادى، كەرەمەت بەلسەندىلىك تانىتادى، سوسىن 72 ساعاتتان كەيىن ءبارى ۇمىتىلىپ، تاز قالپىنا تۇسەدى. ەل-جۇرت ارى كەتسە ءبىر اپتاداي شۋلايدى دا قويادى. ءبىزدىڭ ەتىمىز نەمقۇرايدىلىققا ۇيرەنىپ العان، ءتىپتى ءوزىمىزدى وسىلاي توناپ جاتسا دا قىڭق دەمەيمىز-اۋ.
اماناتقا قيانات
ايتالىق، ءسىزدىڭ ءبىر تۋىسىڭىز نەمەسە جاقسى تانىسىڭىز سىزگە كەلىپ، اماناتقا اقشاسىن بەرىپ كەتسە، نە ىستەر ەدىڭىز؟ ارينە، ول اقشانى سەنىمدى جەرگە تىعىپ قويارىڭىز انىق.
ال ەندى ول تۋىسىڭىز "سىزگە اي سايىن سىزگە اقشا جىبەرىپ وتىرامىن ءبىر جەرگە جيناي بەرىڭىزشى جانە دە ونى 10 نەمەسە 20 جىلدان كەيىن الارمىن" دەسە، نە ىستەر ەدىڭىز؟ ارينە، وعان جاناشىرلىقپەن قاراپ، مىنا بايقۇستىڭ اقشاسى كەيىن تيىن بولىپ قالماسىن، تەڭگە بولسا اناۋ كۇننەن-كۇنگە قۇنسىزدانىپ جاتقان، ودان دا دوللار نەمەسە ەۆرو الىپ قويايىن دەگەن وي سىزگە بىردەن كەلەدى. سولاي ەمەس پە؟ سودان كەلگەن اقشانى قۇنسىزدانۋ ىقتيمالدىلىعى از شەت ەل ۆاليۋتاسىنا اۋىستىرىپ قوياتىنىڭىز ايدان انىق قوي؟ سودان جىلدار ءوتىپ، تۋىسىڭىز امانات اقشاسىن الۋعا كەلگەندە ءسىز ەۆرو نەمەسە دوللارعا ايىرباستاپ قويعان بۋما-بۋما ءوز اقشاسىن كورگەندە قالاي قۋانار ەدى؟! نەمەسە ەندى باسقاشا جاعدايدى كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ كورەيىك. تۋىسىڭىز جىبەرىپ وتىرعان اقشانى تەك سول تەڭگە كۇيىندە عانا جيناپ، ونىڭ كەيبىر بولىگىن ءوز كەرەگىڭىزگە جاراتىپ، كەيبىر بولىگىن بىرەۋلەرگە قايتار-قايتپاسى بەلگىسىز قارىزعا بەرىپ قويىپ، قاراپ وتىرساڭىز، ول قارجىدان نە قالادى؟ جىلدار ءوتىپ تۋىسىڭىز كەلگەندە نە ايتاسىز؟ بالەنبايعا قارىزعا بەرىپ ەدىم، قايتارماي كەتتى، انانداي بانككە سالىپ ەدىم، بانكروت بولىپ قالىپتى، ونى بىلمەي قالدىم، سودان قالعانى مىنا ازىن-اۋلاق اقشا دەسەڭىز، ءسىزدىڭ ىستەگەن ءىسىڭىزدى اماناتقا قيانات جاساۋ دەۋ ايتۋعا ابدەن بولادى ەمەس پە؟
قوردا قانشا قاراجات قالدى؟
ءيا، وسى قوردا قانشا اقشا قالدى ەكەن دەگەن سۇراق ەرىكسىز كوكەيگە ورالادى. زەينەتاقى قورىنداعى قاراجاتتان انا جاققا انداي، مىنا جاققا مىنداي اقشا ءبولىنىپتى دەگەن جاڭالىقتى ەستىگەن سايىن جۇرەگىمىز شايلىعىپ، وسى ساۋالدى قويعىمىز كەلىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس. سول دا ءسوز بولىپ پا، سايتتان نەگە قاراي سالمايسىز دەۋىڭىز مۇمكىن. ءبىراق بجزق سايتىندا ناقتى ەسەپتە تۇرعان قاراجات كورسەتىلمەگەن سوڭ قور جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى كوڭىلگە كۇمان ۇيالاتادى. جالپى قاراجات 8-9 ترلن تەڭگە ارالىعىندا دەپ ءار جەردە ءار ءتۇرلى اتالادى. دەگەنمەن ناقتى سوما مەن ولاردىڭ قايسىسى ناقتى قايدا ورنالاسقانىن بىلمەيتىنىمىز دۇرىس ەمەس شىعار؟ سونىمەن بىرگە ونداعى قوعامدىق كەڭەس قارجىنى قانشالىقتى باقىلاي الاتىنى دا بەيمالىم.
قورىتا كەلگەندە، ق ر ۇلتتىق بانكى مەن بجزق باسشىلىعىنا تومەندەگى سۇراقتاردى قويساق دەيمىز:
- ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنداعى قاراجاتتى قانداي دا ءبىر قاراجات ينستيتۋتتارىنا ينۆەستيسيالاۋ قۇزىرەتى كىمگە بەرىلگەن جانە شەشىمدەر قانداي تارتىپپەن قابىلدانادى؟
- ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە ۇلتتىق قوردان 2010 جىلى سالىنعان 10 ملرد اقش دوللارى كولەمىندەگى قاراجات قايتارىلمادى. سوعان قاراماستان بىلتىر تاعى دا 3 ملرد-تان اسا اقش دوللارى سالىندى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ كوممەرسيالىق بانكتەرىنە سالىنعان اقشانىڭ قايتۋى مۇمكىن ەمەستىگىن كورە تۇرا نەگە زەينەتاقى قورىنداعى قاراجات سول بانكتەرگە بەرىلە باستادى جانە ونداي يدەيانى ۇسىنعان كىم؟
- بجزق جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كەڭەستىڭ قانداي مىندەتتەرى بار جانە وعان كىرگەن ادامدار قالاي ىرىكتەلدى؟
- بجزق تۋرالى، جالپى زەينەتاقى اكتيۆتەرى جايىندا ۇسىنىستار بولسا، قانداي تارتىپپەن قابىلدانادى جانە ۇسىنىستاردىڭ قابىلدانىپ، ىسكە اسۋ ىقتيمالدىلىعى قانداي؟
- ورتاق جۇيەنى الىپ تاستاپ، ءار ازاماتقا جەكە ەسەپشوت اشىپ، ونىڭ ءوز اقشاسىن ءوزى ينۆەستيسيالاپ، باسقارۋ مۇمكىندىگىن نەگە جاساۋعا بولمايدى؟
بۇل تەك جالپىلاما سۇراقتار بولعاندىقتان جانە دايەكتى دە ءدال جاۋاپتار الۋ ءۇشىن ءبىز جوعارىدا اتالعان ق ر ۇلتتىق بانكى مەن بجزق باسشىلىعىنان اشىق تۇردە سۇحبات بەرۋلەرىن سۇرايمىز.
سەرىكقازى كوكەناي
