قحر شۇاا (شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى) حالىقارالىق وكىلدەرىنىڭ 13 شاقىرىلىمىنىڭ وتىرىسىندا جۇڭگو بيلىگى ءوز ەلىندە ساياسي لاگەرلەردىڭ بارىن مويىندادى. بۇل تۋرالى «ناستوياششەە ۆرەميا. ازيا» پورتالىنىڭ ماتەريالىندا ايتىلدى. سايت دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قۇجاتتا لاگەردىڭ شىڭجان ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىندا ورنالاسقانى ايتىلعان. لاگەردە مۇسىلمانداردى «ساياسي ساۋاتتى ازامات ەتىپ» تاربيەلەيدى ەكەن. ارنايى جاتتىعۋ ورتالىقتارىندا الدىمەن قۇقىق، يدەولوگيا جونىندە ساباق ءوتىپ، ىشكى ساياسات تۋراسىندا ءدارىس وقىلادى. اسىرەسە، كىشكەنتاي بالالاردىڭ ساناسىنا جۇڭگو ساياساتى تۋرالى اقپار قۇيۋعا بارىنشا تىرىسادى. جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەتىپ، ازاماتتاردىڭ ءتارتىبى جايلى بولەك ساباق وتەتىنى تاعى بار. جالپى ادامنىڭ ميىنا تەك «جۇڭگو» دەگەن تۇسىنىكتى دارىتۋ، ءدىندى، ءتىلدى قىتايلاندىرۋ، كوممۋنيستىك پارتيا قالاي ايتسا، سول جولمەن جۇرەتىن ادامدى تاربيەلەپ شىعارۋ - ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىقتارىنىڭ باستى ماقساتى. "مۇنى گەنوسيدتىڭ مادەني ءتۇرى" دەپ باعالايدى كەي ساراپشىلار. مۇنداي شارا شىڭجاندا تۇراتىن تۇركى تىلدەس مۇسىلماندارعا قولدانىلادى.
جۇڭگو بيلىگىنىڭ لاگەرلەر جايىندا مويىنداۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
كاسىپكەر، قۇقىق قورعاۋشى ءارى «بۇكىلالەمدىك ۇيعىر كونگرەسىنىڭ» پرەزيدەنتى رابيا قادىر «ناستوياششەە ۆرەميا. ازيا» پورتالىنىڭ بۇل ساۋالىنا بىلاي جاۋاپ قاتتى:
-بىرىنشىدەن، ۇيعىرلار قورىقپاستان قىتايداعى ساياسي لاگەرلەردە 7 ميلليونعا دەيىن مۇسىلمانداردىڭ تاربيەلەنىپ جاتقانىن ايتىپ جار سالدى. «قىتايلار مۇسىلمانداردى ازاپتايدى، شوشقا ەتىن جەگىزەدى، ءتىپتى ولتىرۋگە دەيىن بارادى» دەستى. ءتىپتى باتىس ەلدەرىندە تۇراتىن ۇيعىرلار اشىق تۇردە شەرۋگە شىعىپ، جۇڭگو تاراپىنان بولىپ جاتقان ديسكريميناسيانى توقتاتۋعا شاقىردى. ءارى قىتايعا قارسى سانكسيالار سالۋدى ۇسىندى. ەكىنشىدەن، مۇنداي لاگەرلەردىڭ بار ەكەنى الەمدىك ۇيىمداردىڭ ارقاسىندا انىقتالدى. ينتەرنەت، الەۋمەتتىك جەلىدە سوڭعى جىلدارى جۇڭگو تۇرمەلەرى جايلى ءجيى ايتىلدى، بەلسەندىلەر بۇل ماسەلەنى ءجيى كوتەردى. ۇشىنشىدەن، بۇۇ وتىرىستارىندا دا ساياسي لاگەرلەر ءسوز بولادى. تورتىنشىدەن، اقش باستاعان ەۋروپالىق مەملەكەتتەر ونداي لاگەرلەردى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۋاقىتىنداعى گيتلەردىڭ كونسلاگەرلەرىنە ۇقساتتى. وسى سىندى اقپاراتتاردىڭ باسىمدىعىنىڭ ناتيجەسىندە جۇڭگو امال جوق مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
رابيا قادىر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قىتايدا ازاپتالىپ جاتقان ۇيعىرلاردىڭ ماسەلەسىن ءجيى كوتەرىپ، حالىقارالىق ۇيىمداردا مالىمدەمە جاساپ كەلدى. مۇسىلمانداردىڭ قۇقىعى ءۇشىن كۇرەستى.
«ۇيعىر بولىپ تۋساڭ، مۇسىلمان بولىپ تۋساڭ، قىلمىسكەرسىڭ! ولاردىڭ قىتايداعى جاعدايى قالاي ەكەنىن ءبىر اللا مەن جۇڭگو بيلىگى عانا بىلەدى»، - دەيدى رابيا قادىر پورتال تىلشىلەرىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
قازاق حالقى ءۇشىن دە وزەكتى...
قىتايداعى مۇسىلمانداردىڭ ساياسي لاگەرلەرگە «قامالىپ» جاتقانىنا قازاقتار دا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى. 2017 جىلدان بەرى قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جاپپاي قىسىمعا ۇشىراعانى جايلى اقپارات دۇركىن-دۇركىن جاريالاندى. ارعى بەتتەگى قانداستارىمىز قازاقستانعا كەلە الماي، كەلگەندەرى قىتايعا قايتا المادى.
ايتا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا قوعام قايراتكەرى ءومىرحان التىن قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسىن ەلباسىنىڭ الدىندا كوتەرگەن بولاتىن. پرەزيدەنت بۇل ماسەلەمەن اينالىسۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە تاپسىرما بەرگەن.
ال قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىندە «ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، باسقا ءتيىستى ۆەدومستۆولارعا ماسەلە كوتەرىلسە، ونى ەگجەي-تەگجەي ەكى جاقتى قاراستىرۋ جونىندە ناقتى تاپسىرما بەردى. وسى تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا بىزگە رەسمي تۇردە مالىمەت تۇسسە، مىندەتتى تۇردە جۇڭگو تاراپىمەن، ولاردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، باسقا دا مەكەمەلەردەگى ارىپتەستەرىمىزبەن ماسەلەنى كوتەرەمىز. قازاق دياسپوراسىنىڭ شەتەلدەگى مۇددەلەرى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋ — بۇل ءبىزدىڭ تىكەلەي مىندەتىمىز»، - دەگەن بولاتىن.
بۇكىل قازاقتى الاڭداتقان سايراگۇل تاعدىرى
وتباسىمەن قاۋىشۋ ءۇشىن قىتاي-قازاق شەكاراسىن زاڭسىز كەسىپ وتكەن ەتنيكالىق قازاق سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ تاعدىرى بيىل مامىردان بەرى كۇللى قازاقتى الاڭداتتى. 2016 جىلى كۇيەۋى مەن بالالارى قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، 2017 جىلى قازاقستان ازاماتتىعىن الادى. ال سايراگۇلدىڭ ءوزى مەملەكەتتىك قىزمەتشى، ياعني بالاباقشا ديرەكتورى بولعاندىقتان جۇڭگو بيلىگى قۇجاتتارىن الىپ قالىپ، ناتيجەسىندە اسپاناستى ەلىندە قالىپ قويادى. سودان بەرى وتباسىنا كورە الماعان. ءتىپتى جۇڭگو تاراپى ايەلدىڭ وتباسى قازاقستاندا ەكەنىن بىلگەن سوڭ، جۇمىسىنان شىعارىپ، ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنداعى مۇعالىمدەرگە مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىن ۇيرەتەتىن ستاروستا ەتىپ قويادى. بۇل قىزمەتتە جۇرگەن سايراگۇل ساۋىتباي مەملەكەتتىڭ ءبىراز قۇپياسىمەن تانىس بولادى. سول سەبەپتى بيلىكتەن قۇجاتتارىن قايتارىپ الۋ مۇمكىن بولمايدى. بۇعان شىداماعان ايەل ءارى انا قازاقستانعا قاشىپ كەلەدى دە، تۇرمەدەن ءبىر-اق شىعادى. الايدا زاڭدى بۇزسا دا، ايەلدىڭ-انانىڭ ماقساتى ەسەپكە الىنعان سايراگۇل تەمىر توردان بوساپ شىعىپ، 6 ايعا شارتتى مەرزىمگە سوتتالادى. ەڭ باستىسى، وتباسىمەن قاۋىشادى. بۇكىل قازاق بولىپ قۋانعاندا كۇنى كەشە سايراگۇلگە قازاقستاندا ساياسي باسپانا بەرۋگە تىيىم سالىندى دەگەن حابار تاعى ەڭسەنى ءتۇسىردى.
♦سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ كۇيەۋى: قىتايعا قايتارسا، ونى ءولىم جازاسىنا كەسەدى
♦حالىقارالىق قۇقىق نەگىزگە الىنىپ، سايراگۇل ساۋىتباي بوستاندىققا شىقتى
ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ تامىزداعى مالىمدەمەسىندە سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ بوستاندىققا شىعۋى قازاقستان مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسىنا ەشقانداي سالقىنىن تيگىزبەيتىنىن، ءبارى قۇقىقتىق نەگىزدە شەشىلگەنىن ايتقان. الايدا ساياساتتانۋشى ءامىرجان قوسانوۆ «بەيجىڭنىڭ قازاقستانعا اسەرى مىقتى بولىپ شىقتى» دەپ ءتۇسىندىردى.
سايراگۇل بىرەۋ بولعانىمەن، ءدال وسىعان ۇقساس تاعدىرلار مىڭنان اسىپ تۇسەدى. سايراگۇل - ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تيپتىك بەينەسى.
ق ر ءسىم جاۋابى
Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى 2018 جىلدىڭ باسىندا ەتنيكالىق قازاقتار ماسەلەسىنە قاتىستى ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ءابدىراحمانوۆقا بىرنەشە ساۋال جولداعان ەدى. ساۋال مازمۇنى تومەندەگىدەي:
- مينيسترلىككە اتالعان ماسەلە تۋراسىندا رەسمي مالىمەتتەر، شاعىمدار ءتۇستى مە؟
- مينيسترلىك شاعىم تۇسكەنىن كۇتىپ وتىرماي، ءوز بەتىمەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى مە؟
- زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن بولسا، قولدا بار سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر قانداي؟
- قازاقستان ۇكىمەتىنەن ىقتيارحات العان قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ سانى قانشا؟ ىقتيارحاتى بار ادامدار نە سەبەپتى قىتايدان قازاقستانعا وتە الماي وتىر؟
- مينيسترلىك دەڭگەيىندە جۇڭگو ۇكىمەتىمەن اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى ديالوگ بولدى ما؟
- قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتارعا ەكى ەل اراسىندا قۇقىقتىق ماسەلەلەرگە دۋشار بولماۋى ءۇشىن قانداي كەڭەس بەرەسىز؟
ساۋالدارعا جاۋاپ بەرگەن مينيسترلىك وكىلدەرى جۇڭگو ۇكىمەتىمەن تۇسىنىسۋگە تىرىسىپ جاتقانىن، قام-قارەكەتسىز وتىرماعانىن مالىمدەپ، بۇل ماسەلەنى ەرەكشە باقىلاۋدا ۇستايتىنىن اتاپ ءوتىپتى. مينيسترلىكتىڭ تولىق جاۋابى مىناداي:
♦ق ر ءسىم جۇڭگو قازاقتارىنا بايلانىستى Qamshy.kz ساۋالىنا جاۋاپ بەردى
- سوڭعى ۋاقىتتا قىتايدان كەلىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن العانداردىڭ جۇڭگو بيلىگىمەن اراداعى ماسەلەلەر ءجيى كوتەرىلۋدە. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قىتايدا ۇستالعاندىعى جايلى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە (ودان ءارى – مينيسترلىك) جولداعان رەسمي شاعىمدار سانى دا ارتۋدا.
- مينيسترلىك كەلىپ تۇسكەن شاعىمدار نەگىزىندە جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جۇڭگو اۋماعىندا قاماۋعا الىنعان قازاقستان ازاماتتارى جايلى ءتيىستى نوتالاردى جولداي وتىرىپ، ق ر ازاماتتارىنا كونسۋلدىق-قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋدە.
- مينيسترلىكتىڭ باسشىلىعى قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى چجان حانحۋەي جانە قىتايدىڭ قازاقستانداعى كونسۋلى ليۋ سزيانپينمەن ءبىرقاتار كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا مينيسترلىكتىڭ ۇستانىمى جەتكىزىلدى.
- سونىمەن قاتار، مينيسترلىك قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ، قىتايدىڭ ازاماتتىعىنان شىقپاعاندىقتان تۋىندايتىن قوس ازاماتتىق ماسەلەسى بويىنشا قازاقستاننىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارىنىڭ ۇستانىمدارىن سۇراتۋدا. ودان باسقا، قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىلىگى شۇعىل ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىندا قىتايدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارىنىڭ وكىلدەرىمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتتى.
ق ر ۇەم جاۋابى
مۇحتار تايجان جۇڭگو ماسەلەسى بويىنشا بيلىكتىڭ حاتىن جاريالاعان. حاتتا قىتايداعى ەكى ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ۇلتتىق ەكونوميكالىق مينيسترلىكتەن تومەندەگىدەي جاۋاپ كەلدى.
«ەكى مەملەكەت اراسىندا جوعارى دەڭگەيدە قول قويىلعان ساياسي قۇجاتتار: 2013 جىلعى 7 قىركۇيەكتەگى ق ر مەن قحر-دىڭ جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراسياسى جانە شانحاي قالاسىندا 2014 جىلعى 19 مامىرداعى ق ر مەن قحر اراسىنداعى بىرلەسكەن دەكلاراسياسىنا سايكەس، تاراپتار ەگەمەندىككە، قاۋىپسىزدىككە جانە اۋماقتىق تۇتاستىققا زيان كەلتىرەتىن قانداي دا ءبىر وداقتار مەن بلوكتارعا قاتىسپايتىنىن، ەكىنشى تاراپتىڭ ەگەمەندىگىنە جانە قاۋىپسىزدىگىنە زيان كەلتىرەتىن ءۇشىنشى ەلدەرمەن شارت جاساسپايتىنىن، ءوز اۋماعىندا قانداي دا ءبىر ەكىنشى تاراپتىڭ ەگەمەندىگىنە، قاۋىپسىزدىگىنە جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىنا زيان كەلتىرۋگە باعىتتالعان ۇيىمدار مەن توپتاردىڭ قىزمەتىنە جول بەرمەيتىنىن راستايدى»، - دەپ جاۋاپ بەردى ۇەم.
♦مۇحتار تايجان جۇڭگو ماسەلەسى بويىنشا قازاق بيلىگىنىڭ اسا ماڭىزدى حاتىن جاريالادى (فوتو)
ماسەلە نەگە شەشىلمەي جاتىر؟
مۇنىڭ جاۋابىن ساياساتتانۋشى ءامىرجان قوسانوۆ باق-قا كەلتىرىلگەن كەدەرگىمەن ءتۇسىندىردى.
«سەنزۋرا مەن باق-تى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋ – ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. الايدا ينتەرنەت بار، الەۋمەتتىك جەلى بار، ازاماتتار ءوز ماسەلەلەرىن، ءوز قيىندىقتارىن تىكەلەي بيلىككە ايتا الماعانىمەن، جەلى ارقالا ەستىرتە الادى»، - دەگەن ءامىرجان قوسانوۆ ماسەلەنىڭ مىندەتتى تۇردە شەشىلەتىنىن ايتىپ ءوتتى. ايتۋىنشا، جەلى – ۇلكەن كۇش.
«مەن استانانىڭ ساياساتىن جاقسى تۇسىنەمىن. اقوردانىڭ ساياساتىنا جاماندىق كەلتىرۋدى قالامايمىن. ءبىراق قاي جەدە بولماسىن قازاقستان – ەگەمەندى، تاۋەلسىز مەملەكەتى وسى تۇرعىدا قازاقستاننىڭ ادام قۇقىقتارى ماسەلەسىندە انىق پوزيسياسى بولۋ كەرەك. ءارقاشان «ءبىز ادام قۇقىقتارىنىڭ تابان استى بولۋىنا قارسىمىز»، - دەدى دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىرلار قۇرىلتاينىىڭ باس كەڭەسشىسى قاھارمان قوجامبەردى «ازاتتىققا» بەرگەن سۇحباتىندا
ماسەلەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەۋىن قاھارمان مىرزا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىسىمىنان دەپ ءتۇسىندىردى.
ءيا، جۇڭگو الەمگە بەلگىلى اقيقاتتى كەش تە بولسا مويىندادى. الايدا «مۇسىلمانداردى بوساتامىز» دەگەن جوق. ەلباسى دا، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ءابدىراحمانوۆ تا ءبارىن كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ وتىرعانىمەن، تاپسىرما بەرىپ «ماسەلەنى شەشەمىز» دەگەنىمەن، ناتيجەسىز. بۇعان سەبەپ – ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناس قۇجاتى، ونداعى «مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىنىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسپايدى» دەگەن بولىگى ەكەنى بار.
ايتىپ كەلەمىز، ايتا بەرەمىز، شەگىنە جەتە المادىق. قاشان جەتەمىز؟ ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىقتارىنداعى مۇسىلمانداردىڭ كۇيى نە بولماق؟ بەلگىسىز...
