2006 جىلدىڭ قىركۇيەك ايى. جوعارعى وقۋدى جاڭادان ءبىتىرىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق دەپارتامەنتىنە قىزمەتكە كىرگەنمىن. «فيزيكا فاكۋلتەتىنە جاپونيادان فيزيك پروفەسسور كەلدى» دەگەندى ەستىپ، كوڭىلىم الىپ ۇشىپ جەتىپ بارسام، ول كىسى دە ءداپ ءبىر مەنى كوپتەن كۇتكەن ادامداي ۇلكەن ىقىلاسپەن قارسى الىپ، فاكۋلتەتتىڭ لابوراتورياسىندا ەكى ساعاتتاي ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسكەن ەدىك. پروفەسسور رەتىندە ءدارىس وقۋعا كەلگەن عالىممەن فيزيكا سالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتارالىق بايلانىس تۋرالى جاپونشا العان سۇحباتىم وقۋ ورنىنىڭ حالىقارالىق بيۋللەتەنىنە «وت حوككايدو دو كازنۋ» دەگەن اتپەن ورىس تىلىندە جاريالاندى. سودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپتى. جاستاردان اتالىق قامقورلىعىن اياماي، اينالاسىنا شۋاعىن شاشىپ جۇرەتىن مەيىرىمدى اقساقالمەن جۇزدەسۋگە بيىل ءساتى ءتۇستى. سەكسەننىڭ ۇشەۋىنە كەلىپ وتىرعان حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى كاندزي فۋدزي سان جاپونيادان قۇر قول ەمەس، ءبىر دوربا كىتاپ ارقالاي كەلىپتى.
كاندزي سان، بۇل جولى دا فيزيكا فاكۋلتەءتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە، جاس عالىمدارعا ءدارىس وقۋعا كەلدىڭىز بە؟ – بۇل جولى ءدارىس وقۋعا ەمەس، قىدىرىپ كەلدىم. مەن الماتىعا ەڭ العاش سوناۋ 1992 جىلى تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوكتور مۋسابەكوۆتىڭ شاقىرۋىمەن كەلىپ، وسىنداعى فيزيك-ماتەماتيك عالىمدارمەن تانىسقان ەدىم. مۋسابەكوۆ مەنىڭ الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارىمەن كەزدەسۋىمە ۇيىتقى بولدى. سول كەزدە مارقۇم ايەلىم دجيۋنكو ەكەۋمىز ورتا ازيانىڭ ءبىراز جەرلەرىن ارالاعان ەدىك. الماتىنىڭ تاۋلارىن، مەدەۋ شاتقالىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ءوزىم دە ولكەنىڭ كورىءنىسىن قىلقالاممەن سالىپ، كەيىن «ۆلاديۆوستوك پەن ورتا ازياعا ساياحات» دەگەن اتاۋمەن كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعاردىق. تاريحى ۇلىقبەك مەدرەسەسىندە بەدەرلەنگەن ورنەكتەردەي تەرەڭ بۇحارا، سامارقاند شاھارلارىن دا ارالاعانبىز. ايەلىم تاعامتانۋشى عالىم ەدى، تاعامتانۋ ينستيتۋتىنا بارىپ، عالىمدارمەن كەزدەسۋ وتكىزدى. سودان بەرى دە جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپتى. الماتىعا كەلۋدەگى ماقساتىم – ەسكى تانىس فيزيك جولداستارمەن كەزدەسىپ، ەل ارالاپ، جەر كورۋ. ونىڭ ۇستىنە ءبىز سەنى ىلعي ويلاپ جۇرەمىز عوي. سەنىڭ ەڭبەكتەرىڭ ەلگە كورىنىپ جاتسا قۋانامىز، قينالساڭ، ءبىز دە ۋايىمداپ وتىرامىز. ساعان كەرەك قوي دەپ، جاپون كلاسسيكتەرىنىڭ كىتاپتارىن دۇكەندەردەن ىزدەپ، جيناپ ءجۇر ەدىم. سونى ساعان تاپسىرايىن دەپ، ارنايى كەلىپ وتىرمىن. مىناۋ موري وۋگايدىڭ شىعارمالار جيناعى. كەزىندە دارىگەر بولعان جازۋشى عوي. 1884-1888 جىلدار ارالىعىندا گەرمانيادا ءدارىگەرلىك عىلىمي تاجىريبەدەن وتكەن. سول كەزدە جازعان ءدۇنيەلەرى وسى كىتاپتا بار. موري وۋگاي مىقتى ءبىر اسكەري دارىگەر بولعان دەسەدى. نەمىس قىزى عاشىق بوپ، ارتىنان ىزدەپ بارعان ەكەن. سىنشىلار سىناپ جاتسا دا جالپى شىعارمالارى وتە قىزىق. حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى كىتاپ دۇكەنىنەن العان ەدىم، قاجەت بوپ قالار. اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە، تانيدزاكي دجيۋنيچيروۋدى بۇرىن اۋدارساڭ دا ءبىر-بىر كىتابىنان الا الدىم. كىتاپتىڭ ادەبيەتتانۋشى جازعان قورىتىندىسىندا پايدالى مالىمەتتەر بار. كوۋدا روۋحاننىڭ كىتابىن وقىپ وتىرىپ، قازىرگى جاپون تىلىنەن مۇلدەم باسقا ەكەنىن كورەسىڭ. مەيدزي داۋىرىندەگى جازۋشى عوي. قىزى كوۋدا ايا دا ەلگە بەلگىلى جازۋشى بولعان. كەيىن اكەسى تۋرالى كىتاپ جازعان. ال كيكۋچي كان تايشيوۋ ءداۋىرىنىڭ قالامگەرى. «بۋنگەيشيۋندجيۋ» دەگەن باسپانى اشقان. جالپى جاپون جازۋشىلارىنىڭ بارلىعى دەرلىك لاقاپ اتپەن شىققان عوي. تاعدىرلارى دا اۋىر. – سونىڭ ءبىرى دادزاي وسامۋ. ول اۋقاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءبىراق سوعىس كەزىندەگى تاعدىرى قيىن قالامگەرلەر توبىنا جاتادى. سوعىستان سوڭ وزىنە ءوزى قول جۇمساعان. جالپى جازۋشىلاردىڭ ءومىرى وتە قيىن. دادزاي توكيوداعى تەيكاكۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فرانسۋز ادەبيەتى بولىمىندە وقىعان. ءوزى جازعان عوي، «مەن فرانسۋز ادەبيەتىن جاقسى كورگەندىكتەن ەمەس، ەمتيحانسىز قابىلداعاندىقتان باردىم» دەپ. ءبىر گەيشاعا عاشىق بولعانى ءۇشىن اكە-شەشەسى ونى تەگىنەن ايىرعان. العاشقى «رەششيا» دەگەن شىعارماسى سىيلىق العان. ستۋدەنت كەزىندە ساباققا بارماي، تەك جازۋشىلىقپەن اينالىسقان. پسيحولوگيالىق دەپرەسسياعا ۇشىراعان جازۋشى جاس كەزىندە ناشاعا دا اۋەس بولعان دەسەدى. قالامگەر «جاس كەزىمدە ءومىرءىم تۋرالى تەزىرەك جازىپ ءبىتىپ، جىلدام ءولۋ ءۇشىن جازسام، 31 جاسقا كەلگەندە ومىرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم ويانىپ، بۇل دۇنيەدە جاساۋ ءۇشىن قولىما قالام الاتىن بولدىم» دەگەن ەكەن. شابىت قىسقان كەزىندە اۋىرادى ەكەن. جازعىسى كەلگەندە توقتاماستان جازىپ تاستايدى دا، ءبىراز ۋاقىت قولىنا قالام الماي جۇرەتىن ادەتى بولعان كورىنەدى. وتىز ءبىر جاسىنا دەيىن بىرنەشە رەت ومىرمەن قوشتاسۋعا بەكىنگەن، بىرنەشە رەت ۇيلەنگەن. ونىڭ ءۇشىنشى قىزى ساتوكو كەيىن يۋكو سۋشيما دەگەن لاقاپ اتپەن اتاقتى جازۋشى بولدى. دادزاي وسامۋ ءقازىر موري وۋگايدىڭ جانىندا جاتىر. مىناۋ اقىن، بالالار جازۋشىسى ميادزاۆا كەندجيدىڭ شىعارمالار جيناعى. نەگىزىنەن توۋحوكۋ ديالەكتىسىندە جازعان عوي. ءبارى دە سولتۇستىك جاق بولعانمەن، حوككايدو ەمەس، اوموري ەمەس، تەك توۋحوكۋ ديالەكتىسىن پايدالانعان. توكيو تىلىمەن سالىستىرعاندا وتە كونە ديالەكتىسى بار، ەجەلگى سالت-داستۇرلەردى ساقتاعان ءبىر ەل وسى توۋحوكۋ ەلى. كونەلىگى اڭىزدارىنان دا بايقالادى. – توۋحوكۋ ديالەكتىسىن باسقا ايماقتىڭ جاپوندارى تۇسىنە بەرمەيدى. ميادزاۆا كەندجي انا ءتىلدىڭ مايەگىن مەيلىنشە پايدالانعان ادام. دوۋۆا، ياعني بالالارعا ارنالعان ەرتەگى، اڭگىمەلەر جازعان. سوعىستان بۇرىن جاپونيادا وتە جاقسى وقىلعان جازۋشى. شىعارمالارى نەگىزىنەن بالالارعا ارنالعاندىقتان كوپتەگەن مۋلتفيلمدەر، انيمەلەر جاسالعان. مىناۋ بالالار جازۋشىسى سۋبوتا دجيوۋدجي قۇراستىرعان جاپون جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەر جيناعى. ىشىندە جاپونداردىڭ جاقسى كورەتىن حايكۋلەرى دە بار. «چيكۋما» دەگەن كىتاپ دۇكەنىنەن تاپتىم. سۋبوتا دجيوۋدجي تايشيوۋدان باستاپ شيوۋۆا كەزەڭىنە دەيىن شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. ۇزاق جاساعان جازۋشىلاردىڭ ءبىرى. ەلۋگە جۋىق كىتاپتىڭ اۆتورى، بالالار جۋرنالىن اشىپ، جاپوننىڭ ەرتەگى-جىرلارىن جيناپ، زەرتتەگەن. 1986 جىلى جازۋشىلارعا ارنالعان سۋبوتا دجيوۋدجي اتىنداعى سىيلىق تاعايىندالدى. «چيۋمونريوۋريتەن» دەگەن مىنا كىتاپ – بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر جيناعى. بۇرىنعى كلاسسيكتەر بولماسا قازىرگى جازۋشىلاردى وقي بەرمەيمىن. مەيدزيدەن بۇرىنعى سامۋراي ءداۋىرىن سۋرەتتەگەن دۇنيەلەردى كوپ وقيمىن. وسارا گيدجيروۋ (1897 - 1973) دەگەن جازۋشى بولعان. كۋراما تەنگۋ دەپ وزىنە ات قويىپ العان سامۋراي تۋرالى جازعان كىتابىن بالا كەزدە جاستانىپ جاتىپ وقىعانمىن. بۇل شىعارمانى ودان كەيىن دە بىرنەشە مارتە وقىپ شىقتىم. بۇل جازۋشىنىڭ بارلىق تۋىندىلارى مەنىڭ ۇيىمدەگى كىتاپ سورەسىندە تۇر. ول ءوزى فرانسۋز ادەبيەتىنە جاقىن بولعان. نوبەل سىيلىعىن العان تۇڭعىش جاپون فيزيگى يۋكاۆا حيدەكيمەن (1907-1981) بىرگە اتوم قارۋىنا قارسى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كۇرەسىپ وتكەن. ەسكى دۇنيەنى قازىرگى بالالار وقىمايدى عوي. ناسۋمە سوۋسەكيدىڭ تۋىندىلارىن جاقسى كورەمىن. «بوچچيان»، «كايروكوۋ»، «كوكورو» دەگەن شىعارمالارى جاپون ادەبيەتىندە ەرەكشە ورنى بار دۇنيەلەر. ناسۋمە سوۋسەكي جاڭا جاپون كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى. اناسى قىرىقتان اسقاندا تۋعان دەسەدى. قالامگەرلىك جولى 1903 جىلى ادەبي جۋرنالدارعا حايكۋ، سەنارييلەر جازۋدان باستالعان. جاستايىنان ەجەلگى جاپون، جۇڭگو ادەبيەتىمەن سۋسۋىنداپ وسكەن. جازۋشى بولۋدى بالا كەزىنەن ارمانداعان ەكەن. ول جاپونياداعى تۇڭعىش اعىلشىن ادەبيەءتىءنىڭ مامانى. 1900 جىلى جاپونيا ۇكىمەءتى العاشقى جاپون-اعىلشىن ادەبيەتىءنىڭ زەرتتەۋشىسى رەتىندە ۇلىبريتانياعا جىبەرگەن. بريتانيادا كىتاپحانالاردان شىقپاي، كۇنى-تۇنى وقۋمەن بولادى. كوپ وقىعان سوڭ دوستارى ونى اقىلىنان اداسقان دەپ ويلاعان. جازۋشى باتىستاعى ءومءىرىن بوسقا وتكەن ءومىر دەپ ەسەپتەگەن. «لوندوندا وتكىزگەن ەكى جىلىم ومىرىمدەگى ەڭ كەلەڭسىز كەزەڭ. اعىلشىن دجەنتلمەندەرىءنىڭ ورتاسىندا قاسقىردىڭ ۇيىرىنەن شىعىپ قالعان يت سياقتى بەيشارا بوپ ءجۇردىم» دەگەن. انگليادا جاپون جازۋشىسىنىڭ جانىن تۇسىنەتىن ەشكىم بولماسا كەرەك. توكيوداعى يمپەريال ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور رەتىندە ادەبيەت تەورياسى مەن ادەبي سىننان ءدارىس وقىعان. ناسۋمە سوۋسەكيدى «اق قايىڭ» اعىمىنىڭ جازۋشىلارى ءپىر تۇتقان. اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە دە جازۋشىنى قاتتى قۇرمەتتەگەن دەسەدى. حارۋكي مۋراكامي «مەنىڭ ەڭ سۇيىكتى جازۋشىم» دەگەن. ناسۋمە سوۋسەكيءدىڭ الپىستان استام شىعارماسى وتىزدان استام تىلگە اۋدارىلدى. 2004 جىلعا دەيىن جازۋشىنىڭ بەينەسى 1000 يەندىك كۋپيۋرادا بەينەلەندى عوي. ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس... بارلىعى ون ءۇش كىتاپ ەكەن. كوپ راحمەت سىزگە، قاشاندا جاستارعا قامقورلىق جاساپ جۇرەسىز. ءسىز سوعىسقا دەيىنگى كوپ بالالى ۇيدە ءتۋىپ-وستىڭىز. ول كەزدەگى جاپون قوعامى قانداي ەدى؟ – بالا كەزدە اقساقالداردى كورىپ ءوستىك قوي. دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا ءۇبىر-شۇبىر قارادومالاقتار جينالعاندا ۋ-شۋ بوپ كەتەتىن. سونىڭ ءوزى ءبىر بايلىق ەكەن عوي. ءقازىر مەيىرىم، بەرەكە-بىرلىك ەسكى زامانمەن بىرگە كەتكەندەي بوپ كورىنەدى. ءقازىر اركىم جەكە باسىن كۇيتتەگەن زامان عوي. جالعىز باستىلار كوبەيىپ بارادى. قارتتارعا بالالارى ەمەس، روبوتتار قارايتىن زامانعا جەتتىك. وسى جولى الماتىعا كەلگەنىمدە الماتى وبلىسىنداعى ءبىر اۋىلعا قوناققا باردىم. ون-ون بەس شاقتى كىشكەنتاي بالا الدىمنان ءجۇگىءرىپ شىعىپ، اعىلشىنشا بىلەتىن سوزدەرىن ايتىپ، امانداسىپ جاتىر. ۇيگە كىرسەك، كەڭ داستارحان جايۋلى. ءۇستى تولى قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى. اق ورامال تارتقان، جاسى الپىستى القىمداپ قالعان بايبىشە قارسى الىپ، مەنى تورگە وتىرعىزدى. ۇلكەن ۇلى اڭگىمە ايتىپ، كەلىنى شاي قۇيىپ وتىر. الدىما قۇيرىق-باۋىر قويدى. «ءسىز بىزگە قۇداسىز» دەيدى. «قالايشا؟» دەدىم تاڭدانىپ. سويتسەم، بۇل كىسىنىڭ نەمەرە باۋىرى بىلتىر جاپونيادان كەلىن الىپتى. سودان مەنى جاقسى تانىماسا دا «حوككايدودان كەلگەن قۇدامىز» دەپ، شاپان جاۋىپ، قالپاق كيگىزىپ، الماتىداعى قوناقۇيىمە دەيىن جەتكىزىپ سالدى عوي. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ قوناقجايلىعى، اسىرەسە، قازاقتىڭ دارحاندىعىنا قانداي شەتەلدىك بولسا دا تاڭ قالارلىقتاي. بۇحارادا وزبەك پروفەسسوردىڭ ۇيىندە العاش رەت تاندىر نان مەن كىلەگەيدىڭ ءدامىن تاتقان ەدىم. (كەيىن مارقۇم ايەلىم، كوپكە دەيىن «تاندىر نان جەۋ ءۇشىن ورتا ازياعا تاعى دا بارايىقشى» دەپ ءجۇردى). قازاق اۋىلىندا ماعان «دەنساۋلىققا پايدالى» دەپ، قۇيرىق اساتتى. «تاڭبالى تاس» دەگەن جەرگە بارىپ، تاۋعا شىعىپ، قايتار جولدا ماشينا بۇزىلىپ، كەنەزەمىز كەۋىپ كەلگەن ەدى، ءسۇت قاتقان شاي ءىشىپ، مەيىرىمىز قاندى. «تاڭبالى تاس» كورىنىستەرىن، تاۋ تابيعاتىن ءوزىمنىڭ البومىما بەينەلەدىم. جاپوندارعا تانىستىرۋ ءۇشىن قولدان سالعان جەتىسۋ سۋرەتتەرىن قوسىپ، كىتاپ ەتىپ جازسام دەيمىن. مەن قازاق اۋىلىنا كەلگەندە 70-80 جىل بۇرىنعى بالا كەزىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىر مارقايىپ قالدىم. سوعىسقا دەيىن دە ءار جاپون ۇيىندە از دەگەندە 7-8 بالادان بولاتىن. مەنىڭ ءوزىم دە سەگىز بالانىڭ ورتانشىسىمىن. ءسىز تۋعان ولكە بايراقتى باتىرلار مەن اۋزى دۋالى اقىنداردىڭ ەلى، ءمادەنيەءتى تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن ەرەكشە ايماق قوي. ءسىز سامۋرايدىڭ ۇلىسىز، ءيا؟ – اكەم مەن شەشەم جاپونياداعى ەڭ ۇلكەن ارال ءحونشيۋدىڭ باتىسىنداعى ياماگۋچي قالاسى ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل سول 1887-1896 جىلدارداعى سامۋرايلىق كەزەڭ بولسا كەرەك. اكەم – سامۋراي، انام شارۋانىڭ قىزى. ول كەزدەگى جالپىعا ورتاق مىندەتتى ءبىلىم بار بولعانى ءتورت جىل. اتا-انام سول ءتورت جىلدىق مەكتەپتە وقۋ، جازۋ، سوروباندى (ەسەپ) ۇيرەنگەن. اكەمنىڭ شەشەسى سامۋرايلىق كەزەڭنىڭ سوڭىندا تۋعاندىقتان مەكتەپ قابىرعاسىن كورمەپتى. ءبىراق ەسكى اڭگىمەلەردى كوپ بىلەءتىن، شەجىرەشى جان ەدى. ول ۋاقىتتا ءسولتۇستىكتەگى حوككايدونى ايندار مەكەندەيتىن. قازىرگىدەي قالالار تۇرعىزىلماعان، تىڭى يگەرىلمەگەن جەر عوي. جاڭا ۇكىمەت قۇرىلعاندا سامۋرايلاردىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتەدى. جاپونيانىڭ ءار ايماعىنداعى سامۋرايلار تۇگەل حوككايدوعا قونىس اۋدارادى. ول كەزدە حوككايدو قالىڭ نۋلى، سىقاسقان ورماندى ولكە ەكەن. سامۋرايلار اعاشتارىن وتاپ، جەردى ەگىستىك القاپتارىنا دايىندايدى. اكەم ۇكىمەت جوسپارى بويىنشا قالالار سالۋعا قاتىسىپ، ساۋدا-ساتتىق وركەن جايعان شاھارلاردى تۇرعىزۋعا اتسالىسقان. ول ۋاقىتتا حوككايدونىڭ بارلىق اۋىلدارى اين ءسوزدەرىمەن اتالاتىن. اكەلەرىمىز بارعان سوڭ الگى جەر اتاۋلارىن جاپون ءتىلىنىڭ دىبىستالۋ زاڭدىلىعىنا بەيىمدەپ، ءبىراز وزگەرىس ەنگىزەدى. كوپتەگەن جەر اتاۋلارىن تىڭدى يگەرگەن ادامداردىڭ تۋعان جەرىنىڭ اتاۋىنا سايكەس ەتىپ قويعان دەسەدى. مىسالى، حوككايدونىڭ باس قالاسى ساپپورو مەن چيبانىڭ اۋەجايى اراسىندا كيتاحيروشيما (سولتۇستىك حيروشيما) قالاسى بار. بۇل شاھار ايگىلى جارىلىس بولعان حونشيۋءدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى حيروشيمامەن باۋىرلاس قالا، سولتۇستىكتە بولعاندىقتان كيتاحيروشيما دەگەن اتاۋعا يە بولدى. اكەم ول كەزدە قىلشىلداعان جاس ءجىگىت. جاڭادان تىڭى يگەرىلگەن حوككايدوعا كەلىپ، ورمان شارۋاشىلىعىمەن اينالىسا باستايدى. سودان سوڭ ۇيلەنىپ، اتامىز بەن اجەمىزدى حونشيۋدەن كوشىرىپ الادى. حوككايدونىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى اساحيكاۆا دەگەن شاھاردان ءۇي الىپ، بالالى-شاعالى بولادى. جاعداي ەندى وڭالدى-اۋ دەگەندە، دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق داعدارىس باستالىپ، 1925 جىلى يمپەراتور اۋىسادى. شيوۋۆا دەگەن جاڭا كەزەڭ باستالادى. بۇل كەزەڭ تاريحتا شيوۋۆا داعدارىسى دەگەن اتپەن قالدى. اكەم كارى اجەمىزدى، شەشەمىز بەن بالالارىن الىپ، حوككايدودان سولتۇستىكتەگى ارال ساحالينگە كوشەدى. ساحالين ارالى رەسەي يمپەرياسىمەن سوعىستان سوڭ 1905 جىلدان باستاپ ءوڭتۇستىگى جاپون تەرريتورياسى سانالادى. ساءحاليندى جاپوندار كارافۋتو دەگەن. چەحوۆ «ساحالين ارالىن» سودان ون جىلداي بۇرىن عانا جازعان ەكەن. سامۋراي زامانى وتكەن سوڭ حوككايدومەن بىرگە سولتۇستىكتەگى ارالعا جاپونيانىڭ ءار ايماعىنان ەل كوشە باستايدى. كارافۋتو ۇكىمەتىنىڭ ورتالىعى تويوحارا (قازىرگى يۋجنىي ساحالينسك) دەگەن جەرگە قونىستانادى. «ۇيىمىزدە سامۋرايدىڭ قىلىشى ساقتالعان» دەپ ەدىڭىز؟ – اكەم بۇندا كوشىپ كەلگەن سوڭ تاعى ءبىر قىزى دۇنيەگە كەلەدى. مەن 1931 جىلى تۋىپپىن. بەس جىلدان سوڭ ءۇيدىڭ كەنجەسى دۇنيە ەسىگىن اشتى. كارافۋتودا بالىق شارۋاشىلىعى، كومىر ءوندىرىسى، قاعاز جاساۋ دەگەن سياقتى ءوندىرىس ورىندارى اشىلدى. تەمىرجولعا ارنالعان شپال، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا ارنالعان ماتەريالدار جاسايتىن كاسىپورىن اشىپ، اكەم ءىسىن جالعاستىرادى. ءبىراق ەل ەكونوميكاسى قايتادان قۇلدىراپ كەتەدى. سوعىستان جەڭىلگەن سوڭ بۇكىل كاسىپورىندار جۇمىسىن توقتاتادى. مۇراگەر سانالاتىن ۇلكەن ۇل وڭتۇستىك ارالداعى سوعىستا مەرت بولادى. 1945 جىلدىڭ 15 تامىزىندا يمپەراتوردىڭ سوعىستان جەڭىلۋ تۋرالى مالىمدەمەسىنەن كەيىن دە جالعاسقان مايداندا كەڭەستەر وداعىنىڭ اۋە شابۋىلىنان ءۇيىمىز بۇكىل مۇلكىمەن قوسا ورتەنىپ كەتەدى. اكەم بانكتەگى ازعانتاي قارجىسىنان دا ايىرىلادى. سودان 1947 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ پارمەنىمەن اكەم جاپون-ورىس جۇمىسشىلارىن باستاپ، يۋجنىي ساحالينسكىگە جاقىن جەردەگى ورماندا جۇمىس ىستەيدى. 1947 جىلدىڭ جازىندا ءۇي-ىشىمىز كەمەمەن حوككايدوعا بارادى. تانىس-تامىر جوق. اكەمنىڭ جاس كەزىنەن ارالاسىپ جۇرگەن ءبىر دوسى بار ەدى. سونى تاۋىپ الىپ، ساپپوروعا جەتەدى. ساپپورو ءتۇبىندەگى پورتتى شاھار وتارۋدا دوسى بار ەدى. سول دوسىنىڭ قالا سىرتىنداعى ورمانىندا جۇمىس ىستەيدى. ەكەۋى ورمان شارۋاشىلىعىنا قاتىستى جوسپار جاسايدى. ءبىراق سوعىستان كەيىنگى ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق جوسپارىن اياعىنا جەتكىزبەدى. اكەم 1959 جىلى اسقازان اۋرۋىنان دۇنيە سالدى. اعالارىمنىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا كارافۋتوعا كوشەردەن بۇرىن سامۋرايدىڭ قىلىشى، نايزاسى، بۇكىل ساۋىت-سايماندارى ۇيىمىزدە ساقتالىپتى. ال كارافۋتودا ۇيدەگى تارتپانىڭ ىشىندە جاپ-جاڭا قىلىش جاتقانىن كوردىم. باسقا ساۋىت-سايمانداردىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن. كارافۋتوعا كوشۋ ءۇشىن كەمەگە پۇل رەتىندە تولەنىپ كەتتى مە ەكەن دەپ ويلايمىن كەيدە. مەيدزي رەستاۆراسياسى كەزىندە جاڭا مەملەكەتتىڭ ورناۋىنا، ەلدىڭ قالىپتاسۋىنا ياماگۋچيدىڭ سامۋرايلارى زور ۇلەس قوستى. ونىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەم دە بار. مەن تۋعان 1931 جىلى مانچجۋريا وقيعاسى باستالعان بولاتىن. بۇل وقيعا انگليا، امەريكا، قىتايمەن بىرىككەن وداقتاسقان مەملەكەتتەر قاتىسقان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ۇلاستى عوي. اتوم بومباسىنىڭ جارىلىسىن، ت.ب. ەل باسىنا بىرىنەن كەيىن ءبىرى تونگەن الاساپىران ۋاقيعالاردى كوزىممەن كورگەن مەن ەسكى ءبىلىم جۇيەسى بويىنشا ورتا مەكتەپتىڭ ەكىنشى سىنىبىن 1945 جىلدىڭ جازىندا بىتىرگەندە «15 جىلدىق سوعىس» تا اياقتالدى. باستاۋىشتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنان ميليتاريستىك ءبىلىم الىپ، سوعىستان سوڭ ورتا مەكتەپتى جاڭا ءبىلىم جۇيەسىمەن جالعادىم. «سوعىستا تۋعان ۇرپاق» دەيدى عوي. بۇل ۇرپاققا مەنىڭ ءۇش اعام دا كىرەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تالاي جاس ءجىگىت اسكەردىڭ جەكە قۇرامىندا ءجۇرىپ مەرت بولدى. اكەم ارقا سۇيەگەن ۇلكەن اعام دا سونداي ساربازدىڭ ءبىرى بوپ كەتە باردى. ول كەزدە ۇكىمەت گۋمانيتاريا فاكۋلتەتىندەگى جىگىتتەردى تۇگەل سوعىسقا الىپ كەتكەن. تاعى ءبىر اعام 1943 جىلدىڭ كۇزىندە ۇكىمەتتىڭ ستۋدەنتتەردى مايدانعا الۋ جونىندەگى جوسپارىنا سايكەس سوعىسقا كەتتى. ەكى اعام قىتايدىڭ مانچجۋرياسىندا سوعىسۋ ءۇشىن كارافۋتوداعى اسكەر قۇرامىنا الىنعانمەن، سوعىس اياقتالاردان ءسال بۇرىن 1944 جىلى جاپونيانىڭ كيۋشيۋ ارالىنا جىبەرىلىپ، ءتىرى قالادى. ءسويتىپ، سىبىردەگى ءماجبۇرلى تۇردەگى قارا جۇمىسقا الىنعانداردىڭ قاتارىنا ىلىنبەي امان قالادى.
بۇگىندە سول سەگىز اعايىندىدان ءبىر ءىنىم مەن ەكى قارىنداسىم بار. مەيدزي رەستاۆراسياسى كەزىندە جاپون حالقىنىڭ سانى كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ ارقاسىندا ءوستى. ول ۋاقىتتا حالىق سانىن ۇلعايتۋ ءجوءنىندە ۇكىمەتتىڭ ارنايى جوسپارى بار بولاتىن. ءقازىر بالاسىزدار كوپ، جالعىز بالا، ءارى كەتسە ەكەۋمەن شەكتەلۋدە. كوپ بالالى وتباسىلار سانىن كوبەيتۋ تۇرعىسىنان ەشقانداي ۇكىمەتتىك جوسپاردى كورمەي وتىرمىز. بالا تۋۋ كورسەتكىشىن جوعارىلاتقان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، بۇل ۇلكەن مەملەكەتتىك ماسەلە. مۋروماچيدەن جەتكەن، سامۋرايلاردان قالعان مادەني مۇرالاردى، مۋراتانىڭ ويۋلارى بەينەلەنگەن سامۋراي كيمونولارىن بۇگىندە مۇراجايلاردان عانا كورەتىن بولدىق. سامۋراي الەمى كلاسسيكا عوي. مۋزىكالىق مۇرالارىن، مۇراعاتتاردان تابىلاتىن حايكۋلەرىن مۇرنىنان تىرەلە زەرتتەگەن ەشكىم جوق شىعار، ءسىرا. ار جولىنان تايماعان سامۋرايدىڭ ءبىرى ياماموتو سۋنەتومونىڭ «حاگاكۋرە» دەگەن ەڭبەگى دە باتىستىڭ ءتىسى باتپايتىن دۇنيە عوي. – دۇرىس ايتاسىڭ. ار، نامىس، ادامگەرشىلىك، ۇيات، توزىمدىلىك، ادالدىق، وسىنىڭ ءباءرى سامۋراي كىتابىنىڭ تاقىرىبى. سامۋرايلار وزدەرىنىڭ جازعانىن مىقتاپ ۇستانعان. سامۋرايلاردىڭ جازۋى بولەك، ءىسى باسقا بولماعان. ءار ارەكەتى ويلاعان ويىمەن، ۇستانىمىمەن، ايتقان-جازعان يدەياسىمەن استاسىپ جاتقان. ولار اردى وتە بيىك ۇستاعان ادامدار. ار ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەندەر. بۋشيدو – سامۋراي جولى بويىنشا قوجايىنعا، باستىققا قىزمەت ەتۋ قۇلدىق پسيحولوگياعا جاتپايدى، ءبىراق سامۋرايلار باسشىعا ۇناۋ ءۇشىن جاعىمپازدانعان نادانداردى قۇل دەپ ەسەپتەگەن. سامۋرايدىڭ جاۋى – وتىرىك، قورقاقتىق، جالقاۋلىق، ساتقىندىق. سامۋرايلار وتە تالانتتى بولعان عوي. “گۇلدiڭ ۇلىسى – ساكۋرا، جiگiت تورەسi – سامۋراي”، “ساكۋرانىڭ تاريحى – سامۋرايدىڭ تاريحى” دەگەن ءماقال-ماتەلدەردىڭ ءمانi ەرەكشە. سامۋرايلار تىك ءجۇرىپ قانا ءومىر سۇرمەدى، ءوز قولدارىمەن ساكۋرا باعىن وتىرعىزىپ، جاپونيانى گۇلدەندىردى. حيروشيماداعى سالماعى 30 كەلi بولاتىن “كودزاكۋراگاۆاودوشييوروي” دەپ اتالاتىن سامۋرايدىڭ التىننان جاسالعان ساۋىت-سايمانىنا قاراپ وتىرىپ، جاپوندار ەجەلگى زاماندا راسىندا التىنعا باي ەل بولعان-اۋ دەپ ويلايسىڭ. – ماركو پولو جازىپ كەتكەندەي، ءبىزدە التىن كەندەرى كوپ بولعان كورىنەدى. مۇراجايلاردا التىننان جاسالعان باعزى زاماننىڭ جادىگەرلەرى از ەمەس. ءبىراق جاپون تابيعاتىنا دۇنيەقۇمارلىق ءتان ەمەس. التىن ونەر، ءسان ءۇشىن عانا عوي، ءتىرءشىلىك ءۇشىن ەمەس. قازىرگى جاپون كاسىپكەرلەرى دە سامۋراي اتالارىمىزدىڭ جازىپ كەتكەن كىتاپتارىنداعى وسيەتتەرىن ءجيى-جيى وقىپ، پاراسات-پايىم تۇرعىسىنان وزدەرىن جەتىلدىرىپ وتىرادى. ءوزىڭ دە كورىپ ءجۇرسىڭ، ءبىز بار جيعان-تەرگەنىمىزدى ساياحاتتاۋعا، ەل ارالاپ، جەر كورۋگە جۇمسايمىز. توكيوداعى ءبىر كومپانيادا ىستەيتىن ايەل ەكى جىلدىق جالاقىسىن جيناپ، «الماتىداعى پانفيلوۆ باعىن كورۋگە ارنايى كەلدىم» دەگەندە تاڭ قالىپ ەدىم. تاعى ءبىر جازۋشى ءبىر اياق كيىممەن 22 ەلدى ارالاپ شىققان. جاپونيادا جاڭا دەگەننىڭ ءوزى كونەمەن بايلانىستى. ۇستاحانالار، دۇكەندەر، ءتىپتى ءىرى كومپانيالار دا ءجۇزدەگەن جىلدىق تاريحقا يە. ماعان جاپونداردىڭ قاراپايىمدىلىعى بارىنەن ۇنايدى. – ۆابي-سابي دەيدى عوي، قاراپايىمدىلىق جاپون ەستەتيكاسىنىڭ وزەگى ەمەس پە؟ قاراپايىمدىلىقتىڭ استارىندا جاپوندار عانا تۇسىنەتىن ۇلكەن كۇش بار. بۇل ۇعىمدى باتىستاعىلار ۇقپايدى. تۇسىنەدى دەگەننىڭ ءوزى ءۇستىرت، ويتكەنى، بۇل ۇلتتىق ءمادەنيەت. كيوتو، نارا سياقتى كونە قالالاردا ءقازىردىڭ وزىندە جارقىراعان جارنامالار ىلۋگە، عيماراتتاردى وتكىر بوياۋلارعا بوياۋعا بولمايدى. قاراپايىمدىلىق تابيعي سۇلۋلىقپەن استاسىپ جاتىر. دزەن فيلوسوفياسى دا ماتەريالدىق دۇنيەدەن اجىراعان ادام جانىنىڭ ەركىندىگىنە مەڭزەيدى ەمەس پە؟ سادوۋ، شيودوۋ، سۋميە سياقتى ونەر تۇرلەرىندە قاراپايىم كورىنىس ارقىلى جانعا جايلى كوركەمدىك بەينەلەنەدى. بۇگىندە جاپون حالقىن نە تولعاندىرادى دەپ ويلايسىز؟ – قازىرگى پرەمەر-مينيستر ابە ياماگۋچيدەن سايلانعان. يمپەراتور جاڭا ۇكىمەتتى قۇرعاندا باسىندا تۇرعان تۇلعا. «مىقتى مەملەكەت بولۋ» دەگەن ماقساتپەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى كەزەڭگە ورالۋ ساياساتىن ۇستاناتىن سياقتى. بۇنى ءقازىر شىعىپ جاتقان، سول زاماننىڭ كورىنىسىن بەينەلەيتىن زاڭدارىنان كورىپ وتىرمىز. قازىرگى زاڭنامالىق وزگەرىستەرى بۇرىنعى ادامنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا نەگىزدەلگەن، 1947 جىلى قابىل-دانعان بەيبىتشىلىك اتا زاڭىن نەگىزگى مانىنەن ايىرۋعا اپارا ما دەپ قورقامىن. وسىدان بارىپ، ەلدى قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان ءبىر ماسەلە سوعىس ءورتى تۇتانىپ كەتە مە دەگەن ءقاۋىپ الاڭداتادى. 1947 جىلعى اتا زاڭدا جاپونيا سوعىس اتاۋلىعا قاتىسپاۋ تۋرالى مالىمدەگەن. بۇل جالپى جاپون حالقىن تولعاندىراتىن ماسەلە. «بۇدان كەيىن جاپونيا قايدا بارادى، بولاشاعى نە بولادى؟» دەگەن سۇراق ءار جاپوندى مازالايتىنى راس. جاپون قاريالارى بوس جاتپايدى عوي. ءسىز دە قوعامدىق ىسكە ارالاسىپ ءجۇرگەن بولارسىز؟ – بيىل سەكسەن ۇشتەمىن. اقپان ايىندا جۇرەگىمە وپەراسيا جاساتقان سوڭ بۇرىنعىداي شاۋىپ جۇرە بەرمەيمىن. ءبىراق ەشكىمگە ماسىل بوپ وتىرعانىم جوق. قاءزىر ۇلكەن ۇلدىڭ قولىندامىن. ونىڭ مەكتەپ جاسىنداعى ءۇش بالاسى بار. ودان كەيىنگى ۇل ساپپورو ماڭىنداعى پورتتى قالا وتارۋدا تۇرادى. كەنجە ۇلدىڭ بەس جاستاعى ءبىر بالاسى بار. حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتىندە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنا كىرىسپە پانىنەن، ماتەماتيكا عىلىمىنا قاتىستى لەكسيالار وقيمىن. فيزيكادان اسپيرانتتاردىڭ ديسسەرتاسيالارىنا جەتەكشىلىك ەتەمىن. وعان قوسا ءوزىمنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسيامدى قايتا قاراپ، جاڭادان باستىرىپ شىعارسام دەيمىن. جاپونيانىڭ ءار ايماعىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، تاريحىن، مادەنيەتىن تانىستىراتىن كىتاپتارىڭ جارىققا شىققاندا عالامتوردان كورىپ تانىستىم. جۇرت قارا باس قامىن ويلاپ، باس پايداسى ءۇشىن بىر-بىرىمەن يت تارتىسقا ءتۇسىپ جاتقان زامان عوي. وسىنداي قيىن ۋاقىتتا ەكى حالىقتى بىر-بىرىنە جاقىنداتقان، تاريحى مەن مادەنيەتىن، ادەبيەتىن تانىستىرۋ جولىنداعى ەڭبەكتەرىڭ ۇزاعىنان بولسىن. – راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن شارافات جىلقىبايەۆا
1-10-2014
"قازاق ادەبيەتى"
