ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» دەپ اتالاتىن ماقالاسى تاريحشى عالىمداردىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تولعامدى ويلارىنىڭ وزەگىن اشىپ، قوزعاۋ سالىپ، اتقارىلار زور مىندەتتەردىڭ باعىتىن دا ايقىنداپ بەردى. وركەنيەتتەر ورىنەن ءوز ورنىن ىزدەگەن حالىق، شىن مانىندە، الدىمەن تۇپكى تاريحىن تۇگەندەۋدەن باستاسا كەرەك. ن.ءا. نازاربايەۆ: «...بۇل – تاريحقا دەگەن دۇرىس ۇستانىم. سول ارقىلى ءتۇپ-تامىرىمىزدى بىلۋگە، ۇلتتىق تاريحىمىزعا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونىڭ كۇرمەۋلى ءتۇيىنىن شەشۋگە مۇمكىندىك تۋادى.

قازاقستان تاريحى دا جەكە جۇرناقتارىمەن ەمەس، تۇتاستاي قالپىندا قازىرگى زاماناۋي عىلىم تۇرعىسىنان قاراعاندا تۇسىنىكتى بولۋعا ءتيىس. وعان قاجەتتى دايەكتەرىمىز دە جەتكىلىكتى» دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءتول تاريحىن قالىپتاستىرۋدا تاريحشى عالىمداردىڭ جارىق كورگەن زەرتتەۋلەرىن، تىڭ تۋىندىلارىن نەعۇرلىم وقىلىم اينالىمىنا تارتۋ اسا وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق رۋحاني قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزگى دىڭگەگى ۇلتتىق رۋح، وتاندىق تاريحتىڭ ايشىقتى وقيعالارىن تانىمدىق ۇعىنۋ مەن وعان دەگەن ماقتانىش سەزىمى ارقىلى قالىپتاساتىنى ايقىن.

ەلباسى ايتقانداي: «تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا حالقىمىزدىڭ وتكەنىن زەرتتەۋگە قاتىستى اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى. ەلىمىزدىڭ تاريحي جىلناماسىنداعى اقتاڭداقتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى تابىستى ىسكە اسىرىلدى. ءبىراق بابالارىمىزدىڭ ءومىرى مەن ولاردىڭ عاجاپ وركەنيەتى جونىندەگى كوپتەگەن دەرەكتى قۇجاتتار ءالى دە بولسا، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن جوق. ولار الەمنىڭ بۇكىل ارحيۆتەرىندە ءوز ىزدەۋشىسى مەن زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ جاتىر».

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇشىمەن ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ قولداعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا «تاريح – ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى» اتتى توپتاماسى شىعارىلعان بولاتىن. مىنە، وسى كىتاپتاردىڭ ءبىرىنشى تومىن ەلباسى تاريحشىلار الدىنا قويعان ءبىر مىندەتتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى رەتىندە مەكتەپ وقۋلىقتارىنا قوسىمشا حرەستوماتيا رەتىندە قىسقارتىپ بەرۋگە، تولىق نۇسقاسىن جوعارعى وقۋ ورىندارىنداعى تاريح فاكۋلتەتتەرىندە وقىتىلاتىن «ەجەلگى دۇنيە تاريحى» (ءبىرىنشى تومى: «ەجەلگى شىعىس تاريحى») مەن «ەجەلگى قازاقستان تاريحى» بويىنشا حرەستوماتيا رەتىندە شىعارۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتۋعا بولادى. ەكىنشى تومدى ەجەلگى گرەسيا مەن ريم تاريحى (ەجەلگى دۇنيە تاريحى) مەن «ەجەلگى قازاقستان تاريحىنا» قوسىمشا رەتىندە بەرۋگە بولار ەدى. ياعني بارلىق تومداردى تاريحي كەزەڭدەر بويىنشا وڭدەپ، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قابىلداۋ دەڭگەيىندە جازىپ، وقۋلىقتارعا ەنگىزگەن ءجون.

سونىمەن قاتار، اسا قۇندى دەگەن تۇپ-دەرەكتەردىڭ تازا قازاق تىلىندە باياندالۋى، تاريحي وقيعالاردى تەزىرەك ۇعىنۋعا جانە ءوزىنىڭ اتا-بابالىق تاريحىنىڭ تەرەڭ تامىرلارىنا قىزىعۋشىلىق تۋدىرار ەدى. ال بۇل ءوز

كەزەگىندە تاريح عىلىمى سالاسىندا ونسىز دا قاتارى سيرەپ بارا جاتقان زەرتتەۋشىلەر سانىن ۇلعايتاتىنى ءسوزسىز.

ەندى ەجەلگى دەرەككوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قىسقاشا مالىمەت كەلتىرە كەتەيىك. جوعارىدا ايتىلعان يلليادا پوەماسىنا جۇگىنە وتىرىپ، گەرودوت مىناداي مالىمەتتەر بەردى: «...بۇلار گيپپەمولگىلەر (بيە ساۋۋشىلار)، گالاكتوفاگتەر (اشىعان ءسۇت (قىمىز) ىشەتىندەر) جانە ابييلەر (كەدەي – جاتاقتار، تىرشىلىك قۇرالىنان جۇرداي. ءبىراق سونىمەن قاتار ءقازىر «كۇركەلەردى مەكەندەيتىندەر» جانە «كوشپەندىلەر»، مال باعۋمەن جانە ءسۇت ىشۋمەن، ىرىمشىك (سىر) جانە ەڭ باستىسى سۇتتەن ىرىمشىك (قۇرت) جاساۋمەن اينالىساتىن دا بار؛ ولار قور جيناۋدى جانە ساۋدا جاساۋدى بىلمەيدى، تەك زاتتى زاتقا ايىرباستاۋدان باسقا...». مىنەكەي، وسى از عانا مالىمەت اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇكىل ەجەلگى تاريحىن گەرودوتقا گومەر پوەماسى (ب.د.د. VIII ع.) ارقىلى بايانداتىپ تۇر ەمەس پە؟ ءبىر شۋماق ولەڭ جولى ءبىر كىتاپقا جۇك بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان بۇل شىعارمالاردا وقۋلىققا ەنگىزۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن سۇراق بولماسا كەرەك. بۇنداي مالەمەتتەردى شەكسىز كەلتىرە بەرۋگە بولادى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ «ەجەلگى تاريحىنىڭ» جازباشا مالەمەتتەرى جوق دەگەن سىرتتان تاڭىلعان جاڭساق پىكىرلەردەن ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى.

سونداي ءبىر حرەستوماتياعا ەنگىزۋگە بولاتىن تاقىرىپ: «توميريس پاتشايىمعا جانە ساق تايپالارىنا قاتىستى ەجەلگى دۇنيە تۇپ-دەرەكتەرى» دەگەندى مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىك. ساقتار جانە ونىڭ پاتشايىمى توميريس تۋرالى مالىمەتتەر كوپتەگەن زەرتتەۋشى عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى مەن ماقالالارىندا بەرىلگەن بولاتىن. ولاردا بەرىلگەن مالىمەتتەر ءار ءتۇرلى جانە ءارقايسىسىنىڭ جەكە تانىمدىق تۇسىنىگى مەن وزىندىك پايىمداۋىنا نەگىزدەلگەن. مىنە، سوندىقتان ءبىراز بولسا دا، پىكىر الشاقتىقتارىنىڭ كەزدەسىپ قالاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى نەگىزىندە «ەجەلگى دۇنيەدەگى جانە ۆيزانتيالىق دەرەككوزدەرىندەگى ۇلى دالا تاريحى» (4 تومدىق/ قۇراستىرعان ا.ن. گاركاۆەس.- استانا: «فوليانت»، 2007) جيناعى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، جارىققا شىققان بولاتىن. اسىرەسە، ساقتارعا (گرەكتەر-سكيف دەگەن جالپى اتاۋمەن، پارسىلار-ساقتار دەپ كورسەتكەن) قاتىستى دەرەكتەر: «ەرتەدەگى گرەك اۆتورلارى ۇلى دالا تۋرالى» (قازاق تىلىنە اۋدارعان م.ىلەس، ءا.ك.شاشايەۆ.- «فوليانت» باسپاسى، 2007. – 464-ب.) كىتابىنىڭ 1-تومىندا جيناق رەتىندە بەرىلگەن.

ەلباسىنىڭ ماقالاسىنداعى وتكىر ايتىلعان ويدىڭ ءبىرى: «ءتىپتى، قازاقتىڭ كەيبىر رۋ تايپالارىنىڭ اتاۋلارى «قازاق» ەتنونيمىنەن تالاي عاسىر بۇرىن بەلگىلى بولعان. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگى بۇعان دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كەزەڭنەن تىم ارىدە جاتقانىن ايعاقتايدى. ەۋروپاسەنتريستىك كوزقاراس ساقتار مەن عۇندار جانە باسقا دا بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى سانالاتىن ەتنوستىق توپتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تاريحي ەتنوگەنەزىنىڭ اجىراماس بولشەگى بولعانى تۋرالى بۇلتارتپاس فاكتىلەردى كورۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق».

ەندى ەلباسى ماقالاسىنداعى ۇلى دالانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ ادامزات وركەنيەتىنە بەرگەن جاڭالىعى تۋرالى: «ءبىزدىڭ جەرىمىز ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن دۇنيەلەرىنىڭ پايدا بولعان ورنى، باستاۋ بۇلاعى دەسەك، اسىرا ايتقاندىق ەمەس. قازىرگى قوعام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالعان كوپتەگەن بۇيىمدار كەزىندە ءبىزدىڭ ولكەمىزدە ويلاپ تابىلعان. ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن ەجەلگى ادامدار تالاي تەحنيكالىق جاڭالىقتار ويلاپ تاۋىپ، بۇرىن-سوڭدى قولدانىلماعان جاڭا قۇرالدار جاساعان. بۇلاردى ادامزات بالاسى جەر ءجۇزىنىڭ ءار تۇكپىرىندە ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ كەلەدى.

ەلباسى ايتپاقشى: «ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قورشاعان ورتامەن ەتەنە ءومىر ءسۇرىپ، وزدەرىن تابيعاتتىڭ اجىراماس بولشەگى ساناعان. بۇل باستى تۇرمىس قاعيداتى ۇلى دالانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمى مەن قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىردى».

سونىمەن، ماقالانىڭ كولەمى كوتەرگەنشە جانە ءبىر كىتاپتان عانا قىسقاشا ۇزىندىلەر بەرۋ ارقىلى ەلباسى ماقالاسىنداعى كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ قانشالىقتى تاريحي سالماعى مەن زور ماڭىزى بار ەكەندىگىن بايانداۋعا تىرىستىق. ەلباسى ماقالاسىندا ناقتى جوسپار رەتىندە بەلگىلەنگەن التى: «ارحيۆ – 2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسى، «ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى»، «تۇركى وركەنيەتى: ءتۇپ تامىرىنان قازىرگى زامانعا دەيىن»، «ۇلى دالا» اتتى ەجەلگى ونەر جانە تەحنولوگيالار مۋزەيى»، «دالا فولكلورى مەن مۋزىكاسىنىڭ مىڭ جىلى»، «تاريحتىڭ كينو ونەرى مەن تەليەۆيزياداعى كورىنىسى» جوبالارىنىڭ تاريحي ماڭىزى بار، قازاق ەلىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن الەمگە پاش ەتەتىن شارالاردىڭ باستاماسى دەپ اتاپ كورسەتە الامىز.

اۋەزحان شاشايەۆ