اكادەميك ءوزىنىڭ ەلباسىنا جانە حالىققا اشىق حات رەتىندە جاريالانعان 5 ماڭىزدى ۇسىنىسىندا:
«ەڭ باستى ماسەلە قازاقستانعا ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زاڭمەن شەگەلەنگەن تۇراقتى جۇيە جاساۋ كەرەك. بۇكىل ەلىمىز وسى جۇيە بويىنشا جۇمىس جاسايتىن بولادى. حالىق سايلاعان بيلىك كەلەدى-كەتەدى، ءبىراق جۇيە تۇراقتى جۇمىس ىستەپ تۇرادى، دامىعان ەلدەردەگىدەي... وسى جۇيە ارقىلى مەملەكەتىمىز ءۇزىلىسسىز-تيىمدى دامىيدى. مەنىڭ 5 ۇسىنىسىم دا، وسى جۇيەنى جاساپ، قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بەرىلىپ وتىر»،- دەگەن ەدى. ەندى وسى بەسىنشى اشىق حاتىندا «مەملەكەتتى 5-تىك سپيرالمەن جاڭاشا باسقارۋ» جوباسىن ۇسىنىپ وتىر.
ءححى عاسىردا الەم كۇرت وزگەرىس ۇستىندە. ءبىز سونى سەزىپ، دەر كەزىندە ەكونوميكانى دا، ساياساتتى دا ترانسفورماسيا جاساپ، باسىمدىلىقتاردى كۇرت وزگەرتىپ، ەلىمىزدى دامىتۋدا جاڭا سەرپىلىس بەرەتىن دەڭگەيگە شىعۋىمىز كەرەك.
وسىعان وراي مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ناقتى ءىس-قيمىلىنا كوشەتىن بولساق، الەمدىك وركەنيەت دامۋىن زەرتتەگەن مامان رەتىندە، 5-تىك سپيرال نەگىزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا پاراديگماسىن ۇسىنامىن. ولار مەملەكەت، بيزنەس، عىلىم، قوعام جانە ادام قاجەتتىلىگى، اقپاراتتىق جۇيە سىندى مەملەكەتتى ءتيىمدى باسقارۋدىڭ 5 بازالىق ەلەمەنتتەرىنەن تۇرادى. ءار بلوك بويىنشا جوبالار مەن تەتىكتەرى دايىندالدى. ەگەر ءبىز وسى بەس بلوكتا، ءبىر ساعاتتىڭ تەتىگى ءتارىزدى جۇمىس ىستەسەك، تەز العا كەتەمىز. ولار ىسكە قوسىلۋعا دايىن تەك ساياسي شەشىم بولسا! الەمدە انالوگى جوق بۇل جوبانى حالىقارالىق كونگرەسستە، كونفەرەنسيادا تانىستىرىپ، باياندامالار جاسادىم.
قازاقستاندا ەكونوميكانى ۇكىمەت پەن بيزنەس، ياعني ەكى جاقتىق (مەملەكەتتىك جانە جەكە) سەرىكتەستىك ارقىلى قۇراتىن ۇلگى قالىپتاسقان. ءقازىر بىزدە ونى مەملەكەت پەن بيزنەس ىس-ارەكەتى (گچپ) دەيدى. كەيدە بازبىرەۋدىڭ يا مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇمىس اتقاراتىنىن، يا ۇلكەن بيزنەسمەن ەكەندىگىن اجىراتا الماي جاتامىز. تەك ءىستى بولىپ، ۇستالىپ جاتقان كەزىندە عانا ونىڭ ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتە وتىرعانىن حالىق ءبىلىپ قالادى. وسىندايدا بيلىك پەن بيزنەس سىبايلاس بولىپ كەتتى دەمەي نە دەرسىز؟
الايدا، دامىعان ەلدەر تاجىريبەسىنە قاراساق، ونى مەملەكەت، بيزنەس جانە عىلىمنىڭ جەتىستىگىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى (3-تىك سپيرال) بىرلەسىپ اتقارادى. بىزدە عىلىمنىڭ جاعدايىنىڭ مۇشكىل ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال XXI عاسىرداعى الەمدىك وركەنيەت تالاپتارى، مەنىڭشە، 5-تىك سپيرالعا مۇقتاج، ياعني مەملەكەت، عىلىم، بيزنەس، قوعام جانە اقپاراتتىق جۇيەنىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگى.
ەكونوميكانى ۇدەمەلى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق ساياساتى باسىمدىقتارىن كەشەندى مەڭگەرۋ قاجەت. ءبىز «بەستىك سپيرال» كونسەپسياسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن ۇسىنامىز (سۋرەت1). بۇل «بەستىك سپيرالمەن» باسقارۋ: مەملەكەت، شاعىن، ورتا جانە ءىرى بيزنەس، عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر، ادام جانە قوعام قاجەتتىلىكتەرى سونداي-اق اقپاراتتاندىرۋ سىندى بەس بلوكتان تۇراتىن مەحانيزم تۇرىندە ۇسىنىلعان.
بەستىك سپيرالمەن باسقارۋ نەگىزىندە ەكونوميكانى ۇدەمەلى دامىتۋ
بۇل سۋرەتتە ءار بلوكتىڭ نەگىزگى فۋنكسيالارى بەرىلگەن. ماسەلەن، ءبىرىنشى بلوكتا مەملەكەت دەڭگەيىندە دەموكراتيا مەن بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىنىڭ بالانسىن قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋسيا، كونستيتۋسيالىق زاڭدار جانە ت.ب. زاڭنامالىق اكتىلەرگە ەنگىزىلەتىن وزگەرتۋلەر قابىلداناتىن بولادى. بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنىڭ جاڭا قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ ارقىلى پارلامەنت وكىلەتتىگى ايتارلىقتاي كەڭەيە تۇسەدى، پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتەردى قىسقارتۋمەن قاتار زاڭ شىعارۋشىلىق، اتقارۋشىلىق، سوت-قۇقىقتىق جۇيەسى تاراپىنان ەكونوميكالىق ەركىندىك جانە دەموكراتيانى قامتاماسىز ەتۋ كوزدەلەدى.
ەندى ساياسي-دەموكراتيالىق كەزەڭ باستالۋى كەرەك. دەموكراتيا – بۇل اتقارۋشى، زاڭ جانە قۇقىقتىق بيلىكتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە جىلدام ەنىپ، ءارى قاراي داميتىن ءومىر ءتاسىلى. ال ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى باسقارۋدىڭ پارلامەنتتىك بيلىك جۇيەسىنە كوشۋ جانە وسىعان بايلانىستى بارلىق پارلامەنت، ۇكىمەت جۇيەسىن قۇرۋ ءۇشىن كونستيتۋسيالىق رەفورما جۇرگىزۋ كەرەك. بۇدان ءارى بيلىكتىڭ 3 تارماعىنىڭ: زاڭ شىعارۋشى، سوت جانە اتقارۋشى بيلىكتىڭ وكىلەتتىكتەرى تەڭەسەدى. ويتكەنى، قازاقستان ۋنيتارلى ەل بولىپ سانالعاندىقتان، ءبىر پالاتالى پارلامەنت بولۋى ءتيىس. ونىڭ 50% پارتيالاردان، ال 50% جەرگىلىكتى حالىق سايلاۋى ءتيىمدى بولادى. سوندا عانا جەرگىلىكتى حالىق، قازىرگىدەي ەمەس، قاي دەپۋتاتقا جۇگىنەتىنىن ءبىلىپ وتىرادى.
كوپ پارتيالى پارلامەنت پىكىرلەرمەن ءبولىسىپ جانە يدەيالار قوسىپ، كەز كەلگەن ماسەلەلەردى اشىق تالقىلاپ شەشىم قابىلداي الاتىن بولادى. مەملەكەتتە ءبىر پالاتالى پارلامەنتتىك جۇيەمەن دامۋ الدەقايدا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلادى. بيلىككە ءبىر وزگەرمەيتىن شىندىقتى ءتۇسىنۋ كەرەك: بىزگە كەرەك رەفورما ول ادەتتەگىدەي تەك باسقارۋ قۇرىلىمدارىن وزگەرتۋ ءۇشىن ەمەس، نەگىزىندە ول حالىقتىڭ يگىلىگى مەن قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن جاسالۋى ءتيىس.
ەكىنشى بلوكتا شاعىن جانە ورتا بيزنەستى جەدەل دامىتۋدىڭ نەگىزگى ۇلگىسى ازىرلەندى. ونىڭ قۇرامىنا 9 جوبا كىرەدى: ءبىرىڭعاي زاڭنامالىق جۇيەنى قۇرۋ؛ كووپەراسيا، ينتەگراسيا جانە ءىرى بيزنەستى كلاستەرلەۋ؛ جاستار بيزنەسىن جۇيەلى قولداۋ؛كاسىپكەرلىك جوعارى وقۋ ورىندارىن قۇرۋ؛ شوب ءۇشىن جاڭا بۋىننان كاسىبي كادرلاردى دايىنداۋ؛ شەتەلدىك جانە جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن شوب جاڭا مەحانيزمدەرىن دامىتۋ؛ شوب قولداۋ ورتالىقتارىن جەرگىلىكتى دەڭگەيگە كوشىرۋ؛ اقپاراتتىق كەڭىستىكپەن شوب ناسيحاتتاۋدى قولداۋ ءۇشىن مەديا جوبا؛ اگروونەركاسىپتىك شاعىن بيزنەستى دامىتۋدىڭ ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى.
جارقىن بولاشاققا باستى ماقسات – ەلدە ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ، ال شاعىن بيزنەستى قوعامدىق مەنشىك جاساۋ. حالىقتىڭ مۇددەسىنە جانە ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا قوعامنىڭ ءتۇرلى كۇشتەرىن (ىسكەرلىك ەليتا، ازاماتتىق قوعام، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار جانە ت.ب) بىرىكتىرۋ. بۇل تۋرالى اۆتوردىڭ جوباسى ارنايى جاس الاش گازەتىنىڭ وتكەن سانىندا بەرىلگەن (1 قاراشا 2018، №87 (16377)
ءۇشىنشى بلوكتا عىلىم جانە ءبىلىم رەفورماسى قاجەت
جاڭا بىلىمگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكاعا كوشۋ كەزىندە جاڭا تەحنولوگيالىق قۇرىلىمداردىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن عىلىم، ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋدى جاڭعىرتۋ ۇسىنىلادى. وركەنيەتتى دامۋدا ادامزات وسى سالالار ارقىلى جوعارى ناتيجەلەر مەن پروگرەسستەرگە جەتكەنىن الەمدىك تاريح كورسەتتى. بىزگە باقۋاتتى ءومىر سۇرەتىن ۋاقىت كەلدى. سوندىقتان، كرەاتيۆتى ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ جانە قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك سالاعا ۇلكەن ءمان بەرىپ، ەڭ تومەنگى شەكتى ورناتۋ قاجەت. مىسالى:
- دەنساۋلىق ساقتاۋ (دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا دەنساۋلىق ساقتاۋدى قارجىلاندىرۋ ءجىو-نىڭ كەم دەگەندە 6% بولۋى ءتيىس، ال ءقازىر بىزدە 3،2%)؛
- عىلىم (قالىپتى دامۋى ءۇشىن عىلىمعا مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ ءجىو-نىڭ 1،5-2 % كەم بولماۋى ءتيىس، ال ءقازىر بىزدە 0،13%.)؛
- ءبىلىم بەرۋ (ءجىو-نىڭ كەم دەگەندە 6% -ى بولۋى ءتيىس، ال ءقازىر بىزدە 4%)؛
- مادەنيەت (ءجىو-نىڭ كەم دەگەندە 5% بولۋى ءتيىس، ال ءقازىر بىزدە 3% )؛
بىزگە، ءبىلىمدى قوعام، رۋحاني ادام تۋرالى الەۋمەتتىك يننوۆاسيانىڭ جاڭا پاراديگماسى قاجەت. جاھاندىق داعدارىس جاعدايىندا ءبىلىم جانە عىلىم ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى جانە ولار بۇكىل وندىرىستىك سيكل جۇيەسىنىڭ نەگىزى بولادى. ول يدەيانىڭ پايدا بولۋىنان باستاپ ادام قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن پايدا تابۋىمەن، سونداي-اق وركەنيەتتىڭ دامۋى ءۇشىن جاڭا ينۆەستيسيالاردىڭ ىسكە قوسىلۋىمەن اياقتالادى. وسىعان بايلانىستى، بارلىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ كەرەك، اسىرەسە جاڭا ءبىلىم الۋ سالاسىن، تۇلەكتەردىڭ بىرنەشە ديپلومدارمەن جۇمىسسىزدار كەزەگىندە تۇرۋىن ەمەس، ولاردى ءوندىرىس پروسەسىنە تىكەلەي ءتۇسۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
قازاقستاندا عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كولەمى دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا 20-25 ەسە از. ولاردا جالپى ءجىو-نىڭ 3-4%-ىن، ال قازاقستاندا - 0،13% قۇرايدى. بۇل ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن جاعداي.
بىزدە ءبىلىم ساپاسى وتە تومەن، وندا ديپلوم الۋ وڭاي. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇلەكتەرىنىڭ 50-70%-عا دەيىن ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى. ءبىلىم سالاسىندا كاسىبي بىلىكتىلىك وتە تومەن. ەڭبەك نارىعىنداعى ماماندىقتار تالاپ ەتىلمەيدى. ونىڭ ءۇش سەبەبى بار: بىرىنشىدەن، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قاتەلىگى؛ ەكىنشىدەن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساپاسىز ءبىلىم الۋى؛ ۇشىنشىدەن، ستۋدەنتتەردىڭ وزدەرىن ۇيرەنگىسى كەلمەيتىندىگى. سەبەبى جۇيە سونداي. ءقازىر ستۋدەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى وقۋ اقىسىن تولەيدى، تەك ازعانتايى گرانت ۇتىپ الادى. اۋىل بالالارى مەن جاستارىنا بۇل اۋىر تيۋدە. مىسالى، گەرمانيانىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە 2014-2015 وقۋ جىلىنان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىندا تەگىن ءبىلىم الۋ ەنگىزىلدى. اسحانالاردا تاماقتانۋعا جانە كىتاپحانالاردا قىزمەت كورسەتۋگە ارنايى تولەمدەر ەنگىزگەن. ەگەر اشىعىن ايتساق، ءبىز ءبىلىمدى تاۋارعا اينالدىردىق. بايلار بالالارىن شەتەلدە وقىتادى، ال تۇرمىسى تومەن وتباسىلار بالالارىن وقىتا الماي وتىر.
بۇگىنگى كۇنى مەملەكەت تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋ تاپپاي عىلىمنىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس. ءححى عاسىردا عىلىم مەن جوعارى تەحنولوگيالاردىڭ ماڭىزدى ءرولىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى سالادا (ق ر عىلىم تۋرالى مەملەكەتتىك كوميتەت) مەملەكەتتىك ورگان قۇرۋ جانە اقش-تاعىداي ۇلتتىق عىلىم قورىن قۇرۋ قاجەت. دامىعان ەلدەردەگىدەي، پرەزيدەنتتىڭ قامقورلىعىمەن جانە باسشىلىعىمەن عىلىم مەن تەحنيكا بويىنشا جوعارى كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس قۇرۋ قاجەت، ول ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە ىقپال ەتەدى. عىلىمي-اعارتۋشىلىق كۇشتەر شوعىرلانعان، عىلىمي جانە يننوۆاسيالىق ورتالىقتار اشۋ وتە ماڭىزدى، الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمداردىڭ عىلىمي مەكتەپتەرىن قۇرۋ جانە ولاردىڭ جەمىستى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ قاجەت. ۋاقىتىسىندا ي.ستالين جاساعانداي عىلىمعا ۇلكەن ءمان بەرۋ قاجەت.
حالىقارالىق دەڭگەيدە عىلىمي مەكتەپتەر اشۋ جانە عالىمداردىڭ جالاقىسىن بىرنەشە ەسە ارتتىرۋ قاجەت. عالىمداردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەك، جاس عالىمدارعا پاتەر ءبولۋ جانە ءتيىستى الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋ ارقىلى ءبىز جاڭا اشىلىمدارعا مۇمكىندىك بەرەمىز. عىلىمي جاڭالىقتار مەن ونەرتابىستاردى جۇزەگە اسىرۋدى كۇشەيتۋ ماقساتىندا وڭىرلەردە عىلىمي ورتالىقتار، تەحنوپوليستەر، ۆەنچۋرلىق جانە يننوۆاسيالىق قورلار اشۋ قاجەت. وبلىس باسشىلارىنىڭ قىزمەتى جىل سايىنعى ەسەپتەردە عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ارقىلى باعالانۋى ءتيىس.
جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدىڭ دەڭگەيىن ارتتىراتىن حالىقارالىق سەرتيفيكاتتاۋ جۇرگىزۋ قاجەت. ءبىز جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانىن ازايتا المادىق. تەگىن وقىتۋدى الدىمەن 50%، ال كەيىن 100% ەنگىزۋگە بولادى. ۋنيۆەرسيتەتتەردە اكىمشىلىك باسقارۋدى جويۋ جانە اكادەميالىق كەڭەستەر ارقىلى ءوزىن-وزى باسقارۋعا كوشۋ قاجەت. رەكتورلاردى، عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلارىن عىلىمي كەڭەس، ۇجىم سايلاعانى دۇرىس. بۇل دەموكراتيالىق ءىس بولار ەدى. ەگەر عىلىمنىڭ جوعارعى جاعىندا وتىراتىن پروفەسسورلار مەن دوسەنتتەر قۇقىعى جوق جانە ءوزىن-وزى باسقارا الماسا، وندا جەتكەنىمىز نە؟ بۇل جوعارىدان سەنىم جوق دەگەندى بىلدىرەدى. بيلىك جاعىنان «تىڭداماي كەتەدى-اۋ» دەگەن ءبىر قورقىنىش بار سياقتى.
قىسقاسى، قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋ ساپاسىن جاقسارتپاي باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايدى. بۇل ءۇشىن مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ قاجەت. وقۋ ورىندارىندا ءىس جۇزىندە كاسىبي ستاندارتتى مەڭگەرۋ كەرەك. ولار العان ءبىلىمىن كاپيتالعا قالاي اۋدارۋعا بولاتىنىن ۇيرەتۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەرىمىز شىنايى ومىردەن الشاق، ابستراكتىلى ءبىلىم الىپ ءجۇر. ءبىلىم بەرۋدىڭ باستى ماقساتى – جاي ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، رۋحاني تولىسقان تۇلعانى تاربيەلەۋ.
ءتورتىنشى بلوكتا ادامنىڭ جانە قوعامنىڭ قاجەتتىلىكتەرى بەرىلگەن.
سايىپ كەلگەندە، 5-تىك سپيرال جۇمىسىنىڭ تۇجىرىمداماسىنىڭ بارلىق الدىڭعى كومپونەنتتەرى قوعامنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە نەمەسە ءار ادامنىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋىنا بايلانىستى. ەكونوميكا جانە ءوندىرىس جالپى تۇتىنۋشىعا ەمەس، ناقتى ادامنىڭ، وتباسىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك.
بۇدان شىعاتىن، ادامي كاپيتال سالاسىندا ەڭ تومەنگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ستاندارتتاردى (بەلگىلى ءبىر ءومىر ءسۇرۋ ستاندارتتارىن) قۇرۋ ارقىلى ءبىز شىنىمەن جايلى ءومىردى قامتاماسىز ەتە الامىز. ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىنىمەن ەڭ تومەنگى ستاندارتتاردى بايلانىستىرۋ ارقىلى دامۋشى ەلدەر مەن ءۇشىنشى الەم ەلدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى مەن دەڭگەيىن انىقتاۋعا بولادى. ەگەر بۇل بەلگىلەنگەن نورمالار ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جوعارى قارقىنىن قامتاماسىز ەتسە، وندا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى ادامنىڭ قابىلەتىنە جانە ءار ادامنىڭ، ۇلتتىڭ جانە جالپى ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە بايلانىستى اۆتوماتتى تۇردە وسەدى. بۇل ۇسىنىستى مەن كوپتەن بەرى ايتىپ ءجۇرمىن. وسى قادامعا باراتىن ۋاقىت كەلدى.
قوعامدىق پالاتا قۇرۋ ازاماتتىق قوعامنىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك، ياعني، وعان رەسەي فەدەراسياسىنداعىداي قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىندا قوعامدىق پالاتا قۇرىلۋى كەرەك. قوعامدىق پالاتا مەملەكەتتىك جانە وڭىرلىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ ءۇشىن ازاماتتىق قوعامنىڭ اشىق الاڭى بولۋى ءتيىس. سونىمەن ەل قوعامدىق پالاتادان مەملەكەت پەن ازاماتتار، ورتالىق پەن ايماقتار اراسىندا سەنىمدى كوپىر بولاتىنىن كۇتەدى، ۋشىققان پروبلەمالاردى دەر كەزىندە باساتىن بولادى.
بەسىنشى بلوكتا اقپاراتتىق قولداۋ تۋرالى ايتار بولساق، 5-تىك سپيرال نەگىزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ كومپونەنتتەرىنىڭ ءوزارا بايلانىسى تۋرالى وتە ماڭىزدى تاپسىرما جۇكتەلەدى. ەڭ ۇلكەن ماسەلە اقپارات دەرەكتەرىن جۇيەلى تۇردە وڭدەۋدەن وتكىزۋ. مۇندا جەلىلىك كوممۋنيكاسيانى، دەرەكقوردى، سەنسورلىق اقپاراتتىق اعىنداردى قالىپتاستىرۋ ارقىلى بارلىق باسقارۋ بلوكتارىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى قامتاماسىز ەتىلەدى. بەينەلەپ ايتقاندا، بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋ كەزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەلى تەحنولوگيالىق سيكل تۇرىندە ۇسىنىلاتىن بولادى. بۇگىندە كيبەركەڭىستىكسىز كۇندەلىكتى ءومىر ەكونوميكادا مۇمكىن ەمەس. ەندى مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ نەگىزگى كىلتى – ول بار اقپاراتتى پروسەسسورلار ارقىلى رەتتەۋمەن اينالىساتىندىعىندا. الداعى ۋاقىتتا جاساندى ينتەللەكت، سۋپەركومپيۋتەرلەر مەن بيوتەحنولوگيا بۇكىل قوعام مەن ەكونوميكانى قايتا قۇرىپ، ءبىزدىڭ دەنەمىزبەن، اقىل-ويىمىزعا اسەر ەتەدى دەپ كۇتىلۋدە.
سۋرەتتەگى جوبانىڭ بارلىق بلوكتارىنىڭ سۇراقتارى ساعاتتىڭ تەتىگىندەي «بەس فيگۋرالىق سپيرال» نەگىزىندە ىسكە اسىرىلاتىن بولادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇگىنگى كۇنى ەكونوميكانى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ بۇل جوبالىق ءتاسىلى ەل ەكونوميكاسىن جەدەل دامىتۋدىڭ باسىمدىقتارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتيىمدى ءادىسى مەن مەحانيزمى بولۋى مۇمكىن. ەگەر شىن مانىندە ءبىز تەز جانە تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسۋدى قالاساق، وندا عىلىم مەن تەحنولوگيالىق، ينفورماسيالىق دامۋدىڭ ءرولى تۇبەگەيلى تۇردە ءوسۋى كەرەك. ەندى ماڭگى قالىپ قويماۋ ءۇشىن عىلىمعا پروتەكسيونيستىك ءتاسىل بەرۋ – دامۋشى ەلدەرگە، سولاردىڭ ىشىندە بىزگە وتە ماڭىزدى.
ەگەر بىزدە وسىعان دەيىن ءار سالا جەكە-جەكە جۇمىس جاساسا، ال ەندىگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىڭ ءتيىمدى دامۋىنىڭ نەگىزى بارلىق سالالاردى ينتەگراسيالاۋ ارقىلى جانە حالىق پەن پارلامەنتتىڭ قوعامدىق باقىلاۋىمەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. بۇل جوبادا مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ بارلىق ماڭىزدى كومپونەنتتەرىن ءبىر جەردە جيناقتاۋ ارقىلى، ياعني اقپاراتتىق الماسۋ تۇرىندە، سەنسورلىق اقپاراتتىق اعىمدار مەن جەلىلىك كوممۋنيكاسيا ىسكە قوسىلادى. بۇل بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا جوبا مەملەكەتىمىزدىڭ ۇدەمەلى دامۋىنا ءۇردىس بەرەرى ءسوزسىز.
* * *
ارداقتى اعايىن، قارا ورمان حالقىم. ءبىز حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى 27 جىل بويى تەك شىقپا جانىم شىقپا دەپ كۇن كورىس ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ كەلدىك. ال ەندى بولسا، «ەشتەن كەش جاقسى دەمەكشى» شاش ەتەكتەن بايلىعىمىزدى ەل ىرىسىنا جاراتىپ جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن رياسىز قىزمەت ەتۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن قازىرگى جۇيەنى وزگەرتىپ، تۇبەگەيلى رەفورماعا بارۋىمىز كەرەك. ولار ەلباسىنا جازعان ۇسىنىستارىمدا كورسەتىلگەن.
ءقازىر جالپى حالىقتىق دەڭگەيدە جاڭاشا ويلاپ، جاڭا ءىس جاساۋ وڭاي ەمەس. سەبەبى ءبىزدىڭ ميىمىزعا، وي-سانامىزعا جانە ىس-ارەكەتىمىزگە بۇگىنگى يدەولوگيا مەن بيلىك جۇيەسى قاتتى اسەر ەتەدى. دەگەنمەن ءوزىمىزدىڭ، اسىرەسە ۇرپاعىمىزدىڭ ءومىرى باياندى بولۋ ءۇشىن شىرمالعان توردى جارىپ شىعاتىنداي تۇبەگەيلى وزگەرىسكە بارۋىمىز كەرەك جانە ونداي مۇمكىندىگىمىز دە بار! بۇعان قوسا ايتارىم ءبىز تەك بۇگىنگى نەمەسە ەرتەڭگى ون جىلدىقتى ويلاماي، قازاق ەلى الداعى عاسىرلاردا ماڭگىلىك ەل بولىپ قالۋىمىز كەرەك دەگەن ماسشتابتاعى ءومىر ءسۇرۋدى ويلاۋىمىز كەرەك. وسىلاردى ىسكە اسىراتىن پاتريوت، ءبىلىمدى جاستارىمىزدان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەمىز!
سەبەبى قازىرگى جاستاردا بىزدەگى سياقتى سوۆەتتەر وداعىنان قالعان كوممۋنيستىك يدەولوگيا جوق، ديكتاتورلىق ۇستەمدىك جوق، حالىق اراسىندا اباي كورگەن، ءبىز كورگەن الىس-تارتىس، داۋ-جانجال، ەسكىنىڭ جۇرناعى جوق. سىزدەر جاڭا زاماننىڭ، ءححى عاسىردىڭ جاستارىسىزدار، سىزدەردە ەسكىدەن قالعان جۇك جوق. بىلىمدەرىڭىز ساپالى، تىلدەرىڭىز كوپ ءتىلدى، عالامتور ارقىلى، ت.ب. دۇنيەجۇزىلىك ينفورماسيا جەتكىلىكتى، سيۆيليزاسيالىق دامۋ قايدا بارا جاتقانىن بىلەسىزدەر. سوندىقتان ۇلى ويشىل دەموكرات، رۋحاني رەفورماتور ابايعا ەڭ جاقىن ۇرپاق سىزدەرسىزدەر. جاستار اباي ءىلىمى ارقىلى دۇنيەدە بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەرگە قاراپ رۋحاني يممۋنيتەتىن قالىپتاستىرادى، جىگەر، كۇش، قايرات، تۇراقتى ۇستانىمى بولادى. وندايدا جاستار بارلىق كۇردەلى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابادى، حالقىمىز باياندى ءومىر سۇرەدى. ەندەشە اباي وي وركەنيەتىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى جاڭا وركەنيەتتى زامان قۇرۋ، جاڭا فورماسيالىق قوعامنىڭ قۇرىلىمىن جاساۋ ءبىزدىڭ موينىمىزدا، ءبىزدىڭ پارىزىمىز. لايىم سولاي بولعاي! ىسكە ءسات!
پىكىر قالدىرۋ