2009 جىلى الەمدەگى وندىرىلگەن التىن قورى 165 مىڭ توننانى قۇراعان. اقشاعا شاققاندا، قۇنى 5 تريلليون دوللاردان اسىپ تۇسەدى.
1930- جىلدارى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى نەمىستەردىڭ باسىپ الۋىنان قورقىپ، وزدەرىنىڭ التىن قورلارىن اقش-قا ساقتاۋعا بەرگەن، سول التىننىڭ ءبارى وسى كۇنگە دەيىن اقش-تىڭ فەدەرالدى رەزەرۆ بانكىسىنىڭ كەنتتۋككي شتاتىندا ورنالاسقان فورت نوكس قويماسىندا ساقتاۋلى. الەمدىك ۆاليۋتا قورىن اقش باقىلايتىندىقتان، اقش كونگرەسىنىڭ رۇحساتىنسىز ول التىندى وزىنىكى بولسا دا ەشقانداي ەل الا دا، ساتا المايدى.
دەگەنمەن، امەريكا حالقى مەن اقش كونگرەسى مۇشەلەرى اقش-تاعى التىن قوردىڭ سارى مايداي ساقتاۋلى ەكەندىگىنە كۇماندى. 2012 جىلى الەمدىك باق-تاردا حالىقارالىق نارىقتا كادىمگى التىن قۇيمالاردان ايىرا المايتىن جاساندى قۇيمالاردىڭ پايدا بولعانى تۋراسىندا سەريالى ماقالالار كوپتەپ باسىلدى. امەريكالىق «حالىق قالاۋلىلارى» التىن قۇيمالاردى ءوز كوزدەرىمەن سوڭعى رەت 1950- جىلداردىڭ باسىندا، 60 جىل بۇرىن كورگەن ەكەن. كونگرەسمەندەر وسى جاعدايدى قاتاڭ سىنعا العا الىپ، ءىز كەسۋ ورگانى تەكسەرۋدى قولعا العان. ول تۋرالى ءسال كەيىن.
اقش-تىڭ الەمدىك التىن قورىن ۋىسىندا ۇستاپ، جامباسىنا باسىپ جاتۋى الەم ەلدەرىنىڭ ءبارىن بىردەي قاناعاتتاندىرىپ وتىرعان جوق. ماسەلەن، ۆەنەسۋەلا 2011 جىلى شەتەلدە ساقتاۋلى التىن قورىن قايتارۋعا ارەكەت جاساپ كوردى. ەشتەڭە شىقپادى. التىن قورى جونىنەن الەمدە ەكىنشى ورىندا بولسا دا، گەرمانيانىڭ التىنىنىڭ كوپ بولىگى باسقا ەلدەردە ساقتاۋلى. اتاپ ايتقاندا، نەمىس التىنىنىڭ 31 پايىزى گەرمانيادا، 45 پايىزى اقش-تا، 13 پايىزى انگليادا، 11 پايىزى فرانسيادا ساقتاۋلى. گەرمان بيلىگى شەتتەگى بار التىنىن نەمىس جەرىنە الۋعا شەشىم شىعارعانمەن، اقش ونى بەرگەن جوق.
ماقالانىڭ باس جاعىندا ايتىلعان اقش التىنىنا قايتا ورالساق. فورت نوكس دەپ وتىرعانىمىز – اقش-تىڭ الىپ اسكەري بازاسى. 1933 جىلى اقش پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلتتىڭ جارلىعىمەن امەريكالىق ازاماتتارعا التىن تەڭگە، التىن قۇيما ۇستاۋعا تىيىم سالىنعان، سول سەبەپتى اقش ازاماتتارى قوينى-قونىشتارىنا تىققان التىندارىن فەدەرالدى رەزەرۆكە ساتىپ، ول الدەنەشە ەسە بايىعان. مولايىپ كەتكەن التىنىن سىيدىرا الماعان اقش بيلىگى كەنتۋككي شتاتىنان «التىن سەيف» قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ، ارميانىڭ قورعاۋىنا بەرگەن. الدىڭعى قاتارلى اسكەري تەحنيكانىڭ ەڭ سوڭعى ۇلگىسىمەن جاراقتانعان الىپ گورنيزون سودان بەرى امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى ەڭ ۇلكەن قويماداعى التىن قورىن (4 176 توننا) كىرپىك قاقپاي كۇزەتەدى. بەتونمەن بۇركەلگەن قالىڭ گرانيت قابىرعالاردىڭ ىشىندە ميلليونداعان التىن قۇيمالار بار. وعان تەك قانا سالماعى 20 توننا تارتاتىن بولاتتان جاسالعان ەسىك ارقىلى عانا ەنۋگە بولادى. ول قويما كەز كەلگەن جارىلىسقا بىلق ەتپەيدى، ءتىپتى اتوم بومباسى جارىلسا دا بىلق ەتپەۋى مۇمكىن. ال الگى ەسىكتەن اقش پرەزيدەنتىنىڭ كىرۋىنە دە رۇحسات جوق. ونى تەك قاسيەتتى قاعبانىڭ ەسىگىن اشقانداي، ەڭ سەنىمدى دەگەن ون ادام ءوز كىلتتەرىمەن اشادى. بىرەۋىنىڭ كىلتى ساي كەلمەسە، ەسىك اشىلمايدى.
«التىن سەيف» ءۇشىن بۇدان ارتىق سەنىمدى جەر تابىلماس. دەسەك تە، ءدال وسى سەنىمدى جەرگە قاتىستى 2009 جىلى قازان ايىندا حالىقارالىق داۋ تۋدى. «داۋدىڭ باسى – دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، داۋ قارجى مينيسترلىگىنىڭ قويمادا جاتقان بىرنەشە توننا التىندى قىتايمەن ەسەپتەسۋ ءۇشىن العانىنان باستالدى. ارينە، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، بارلىق الپاۋىت ەلدەر ءوزىنىڭ ساۋدا بالانسىن قولداۋ ءۇشىن تۇراقتى تۇردە التىن قۇيمالارىمەن ەسەپتەسىپ وتىرادى. الەمدەگى التىننىڭ الماسىپ وتىرۋىن ارنايى كوميتەت – لوندون باعالى مەتالدار نارىعىنا قاتىسۋشىلار قاۋىمداستىعى باقىلاپ وتىرادى. جۇڭگو جاعى قاجەتتى كولەمدەگى التىن قۇيمالارىن الىپ، ونىڭ ىشىنەن بىرنەشەۋىن سىناق ءۇشىن تەكسەرگەن. مەتالدىڭ تازالىعىن ءبىلۋ ماقساتىندا. سويتسە، امەريكالىقتار جىبەرگەن قۇيمالار جاساندى بولىپ شىققان. بارلىق سارى تەمىرگە تەك التىن جالاتىلعان ەكەن. ءدال وسى قۇيمالار فورت نوكستا ۇزاق جىلدار ساقتالىپ كەلگەن.
قىتايلىقتار بىردەن داۋ شىعارىپ، امەريكالىقتاردىڭ بەتىنە بەس باتپان ۇياتسىزدىعىن شىشعىرىپ باستى. تەكسەرىس باستالدى. بارلىق قۇيمالار نومىرلەنىپ، فەدەرالدى رەزەرۆتىك جۇيە بانكىلەرىنەن بيلل كلينتوننىڭ بيلىگى كەزىندە الىنعان بولىپ شىقتى. كادىمگى التىن قۇيمالاردان ايىرا الماستاي ەتىپ جاساندى قۇيمالار قۇيدىرۋعا بۇيرىق بەرگەنى ءۇشىن كلينتون ايىپتالدى. قۇيمالاردىڭ بارلىق پارتياسى قىتايلىقتاردان قايتارىلىپ الىندى.
جۇڭگو ىزكەسۋشىلەرىنىڭ مالىمەتىنشە، الەمدىك نارىقتا وسى جاساندى قۇيمالار ساتىلىپ كەلگەن. اقش وسىلايشا بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ اۋزىن اڭقايتىپ كەلگەن. كلينتوننان كەلگەن زارداپتى تارازىعا تارتىپ جىبەرگەندە، ول 600 ميلليارد دوللارعا تەڭ بولىپ شىققان. بيلىكتىڭ ەڭ جوعارى ەشولونىندا شىققان داۋدى امەريكالىقتار اق ءۇيدىڭ اۋماعىنان سىرتقا شىعارماۋعا تىرىسىپ، جىلى جاۋىپ تاستادى.
جالعان كۋپيۋرا جاساۋ ءۇشىن ارنايى قاعاز، بوياۋ، قالىپ (كليشە) كەرەك. ال جاساندى التىن جاساۋ ءۇشىن التىننىڭ سالماعىنا ساي مەتالل قاجەت. التىن جۇمساق بولعانىنا قاراماستان، وتە-موتە تىعىز بولىپ كەلەدى: قورعاسىننان ەكى ەسە، بولاتتان ءۇش ەسە تىعىز. التىن بۇيىمداردان بۇل بايقالمايدى، ءبىراق التىن قۇيمانى قولىنا ۇستاعان ادامنىڭ ونى بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس.
ارنايى قالىپتاعى تازا التىن قۇيمانىڭ («London good delivery bar») سالماعى 12،5 كەلىدەي (400 ۋنسيا) تارتادى. كولەمى كادىمگى جازۋعا ارنالعان كىتاپشاداي. ال بولاتتان جاسالعان جاساندى قۇيمانىڭ ءدال وسىنداي كولەمىنە قاراماستان سالماعى ەكى ەسە از بولادى.
الەمدە التىننىڭ تىعىزدىعىنا تەڭ كەلەتىن ەكى عانا مەتالل بار. ءبىرىنشىسى – ۋران، ءبىراق ول راديواكتيۆتى جانە قولعا ءتۇسىرۋ قيىن بولعاندىقتان الاياقتاردىڭ وڭ جامباسىنا كەلمەيدى. ەكىنشىسى – ۆولفرام ، التىننان ءۇش ەسە ارزان تۇرادى ءارى ءتۇسى وزگەشە. ال الگى التىننان اينىتپاي جاسالعان جاساندى قۇيمالاردى الاياقتار حيميالىق تەكسەرىستىڭ ءوزى ايىرىپ بەرە الماستاي ەتىپ قۇيعان ەكەن. جىلاننىڭ اياعىن كورگەن قىتايلار سوندا دا سەنبەي ءىشىن ۇڭعىپ كورگەن عوي. ناتيجەسى جاڭاعىداي.
ال «كلينتوننىڭ التىنى» ءالى كۇنگە دەيىن فورت نوكستا ساقتاۋلى ەكەندىگىنە جانە الەمدى شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەنىنە كۇمان جوق. ءبيللدىڭ ءوزى باياعىدا تىپ-تىنىش دەمالىسقا كەتكەن، شۋ شىعارتپاۋدى قاتىنى حيللاريگە تابىستاعان بولار بالكىم.
كونگرەسمەندەردىڭ سۇراۋ سالۋىنا فەدەرالدى رەزەرۆتىك جۇيە باسشىلارى وزدەرىندە ەشقانداي التىن جوق ەكەنىن، فرج 1934 جىلدان بەرى التىننىڭ ءبارىن قارجى مەكەمەسىنە وتكىزىپ، ورنىنا التىن سەرتيفيكات العاندارىن، سوندىقتان التىنعا قاتىستى الاياقتىققا قاتىستارى جوق ەكەنىن مالىمدەگەن.
سونىمەن الەم ەلدەرىنىڭ التىن قورى قايدا ساقتالادى دەسەك، ءار ەل ونى قۇپيا ۇستاۋعا تىرىسادى جانە مىقتى-مىقتى مەملەكەتتەرگە ءبولىپ-بولىپ ورنالاستىرادى. دەسەك تە، نەگىزىنەن الەم التىنىنىڭ ەڭ باسىم بولىگى اقش-تا، انگليا مەن فرانسيادا ساقتاۋلى. رەسەي دە ءقازىر وسال ەمەس، نەگىزگى التىن قورى ماسكەۋدىڭ وزىندە ساقتالادى دەسەدى.
اقش دوللارىنىڭ التىن قورمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. سوندىقتان «كوك قاعازدىڭ» ساتىپ الۋ قۇنى نولگە تەڭ. سول قۇنى نولگە تەڭ «كوك قاعازدى» اقش ستانوكتارى كۇنى-تۇنى توقتاۋسىز باسىپ، ونى الەم ەلدەرى جاپاتارماعاي ساتىپ الىپ جاتىر. ەشكىم كۇتپەگەن ءبىر كۇنى سول «كوك قاعازىڭىز» شىن مانىندە جاي قاعاز بولىپ شىعا كەلەرى ايدان انىق. ناعىز ساف التىن سول كەزدە كەرەك بولادى.
تورەعالي تاشەنوۆ
پىكىر قالدىرۋ