الداعى بەس جىلدا قازاقستان سۋ تاپشىلىعىن انىق سەزىنە باستايدى.
حالىقارالىق نارىقتاعى ەڭ ءىرى ينۆەستيسيالىق بانك سانالاتىن «Goldman Sachs» بانكىنىڭ ساراپشىلارى الداعى بەس جىلدىڭ ىشىندە ورتا ازيادا سۋ ءۇشىن تارتىس ءورشي تۇسەتىنىن العا تارتىپ وتىر. اتالمىش قارجى ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى ولەگ دميترييەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2025 جىلدان باستاپ ورتا ازيا ەلدەرىنە سۋ داعدارىسى تونە تۇسەدى. ءبىرقاتار ەلدەردە سۋ تاپشىلىعى ورىن الىپ، اسىرەسە اۋىز سۋ ماسەلەسىن شەشۋ قيىندايدى. 2025 جىلعا قاراي ورتا ازيا ەلدەرى بويىنشا ءوندىرىس ورىندارىنىڭ سانى ارتاتىنىن، ول ءوندىرىس ورىندارىندا سۋدى پايدالانۋ دەڭگەيى دە وسە تۇسەتىنىن، وسىدان بارىپ سۋدى ۇنەمدەپ پايدالانۋ ءۇردىسى تۋىندايتىنىن العا تارتقان مامان، ەندىگى كەزەكتە ازيا ەلدەرى «سۋدىڭ دا سۇراۋى بارىن» مىقتاپ ۇعىناتىنىن اشىپ ايتىپ وتىر.
حالىقارالىق ساراپشىنىڭ بۇل پىكىرىن ءبىزدىڭ ماماندار دا قۋاتتايدى. وتاندىق مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، حالىقارالىق ءىرى ينۆەستيسيالىق بانك ساراپشىلارىنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. گيدروگەولوگ مامان عازيزا تۇسىپبەكوۆانىڭ پايىمداۋىنشا، الداعى بەس جىلدا راسىمەن دە قازاقستاندا سۋ تاپشىلىعى انىق سەزىلە باستايدى. ءقازىردىڭ وزىندە ەلدە سۋ تاپشىلىعىن سەزىنىپ وتىرعان اۋىل-ايماقتاردىڭ كولەمى ارتپاسا، كەمىگەن جوق.
«ءقازىر بىزدە اۋىز سۋ ماسەلەسى قاتتى ءورشىپ تۇر. قىتىمىر قىس كەلسە دە، جادىراپ جاز شىقسا دا، قازاقستانداعى اۋىز سۋ ماسەلەسى ءبىر تولاستاعان ەمەس. ءبىز اۋىز سۋ ماسەلەسىن شەشۋدى 2002 جىلى قولعا الا باستادىق. وسى جىلدارى ەلدەگى سۋ تاپشىلىعىن شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىلدانا باستادى. الدىمەن ءبىز «حالىقتى تازا اۋىز سۋمەن قامتيدى» دەپ «اۋىز سۋ» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بويىنشا جۇمىس ىستەدىك. 2002 جىلدان 2010 جىلعا دەيىن سوزىلعان باعدارلاما بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلۋى كەرەك ەدى. ءبىراق بۇل باعدارلامانىڭ ناتيجەسى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي بولمادى. باعدارلاما اياسىندا 350 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى ءبولىندى. بۇدان سوڭ «اق بۇلاق» باعدارلاماسى قولعا الىندى. بۇل باعدارلاما بويىنشا 2020 جىلعا دەيىن بيۋدجەتتەن سۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن جىل سايىن 90 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى بولىنەتىن بولدى. ءبىراق وسى باعدارلاما دا ايتارلىقتاي جەتىستىك بەرە قويمادى. بىزدەگى اۋىز سۋ ماسەلەسى ءالى باسى اشىق كۇيىندە ساقتالىپ وتىر. تازا سۋ ورنىنا باقا-شايان ارالاسقان وزەن سۋىن تۇندىرىپ ءىشىپ وتىرعان ەلدىمەكەندەر جايى كوپ ايتىلدى. ءقايسىبىر دەرەكتەر قازاقستاندا 150-دەن استام اۋىل سۋسىز وتىرعانىن كورسەتەدى. اقمولا، سولتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا، شىعىس قازاقستان ايماقتارىندا قانشاما ەلدىمەكەن سۋسىز وتىر. ءتىپتى قەيبىر اۋىلداردا 50-100 ادام عانا تۇراتىن ايماقتار بار. بۇل اۋىلدى ايماقتاردىڭ ينفراقۇرىلىمى جايلى ءتىپتى ءسوز قوزعاماي-اق قويسا دا بولادى»، – دەدى عازيزا تۇسىپبەكوۆا.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ سۋ داعدارىسى جايلى ايتا باستاۋىندا نەگىز بار. ءقازىر مۇنى ەسكەرگەن كوپتەگەن ەلدەر اۋىز سۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ساۋاتتى شەشىمدەر قابىلداپ جاتىر. مىسالى، جۇڭگو ەلى جۋىردا اۋىز سۋ ماسەلەسىن ورنىقتى ەتىپ الۋ ءۇشىن بىلتىرعى جىلى عانا «سۋىق سۋ» دەپ اتالاتىن ۇلكەن باعدارلاما قابىلدادى. «وسى باعدارلاماعا سايكەس جۇڭگو تاراپى ەندى ەرتىستىڭ سۋىن پايدالانۋعا قاتىستى وتە ۇنەمشىل ءارى ۇساق-تۇيەكتىڭ بارلىعىنا ءمان بەرگىش بولا تۇسەدى»، – دەيدى گيدروگەولوگ مامان.
«سۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاقستاننىڭ تارنسشەكارالىق ايماقتا جاتقانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مىسالى، ەرتىستىڭ سۋى قىتايمەن شەكارالاسىپ جاتىر. ءقازىر ەرتىستىڭ سۋىنىڭ تىم ازايىپ بارا جاتقانىن قىتايدىڭ ساياساتىمەن دە بايلانىستىرىپ جاتاتىندار بار. كەلەشەكتە قىتايدا ءوندىرىس ورىندارىنىڭ كولەمى ارتىپ حالقىنىڭ سۋدى تۇتىنۋ كورسەتكىشى دە ارتا باستايدى. سول كەزدە ەرتىس سۋىنىڭ جۇڭگو جاق بولىگىنىڭ ودان ءارى ازايا تۇسەتىنى داۋسىز. ورال وڭىرىندەگى سۋ كوزدەرى رەسەي ارقىلى كەلسە، ارال وڭىرىنە سۋ سىرداريا ارقىلى كەلەدى. بۇل ارادا ءبىز وزبەكتەردىڭ قاس-قاباعىن باعامىز. تالاس وڭىرىنە كەلگەن سۋ كوزدەرى قىرعىزداردىڭ شەكارالاس ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. مىنە، بىزدەگى سۋ ماسەلەسى ترانسشەكارالىق ايماقتاردا جاتقاننان كەيىن بۇل ارادا اسقان ساۋاتتىلىق كەرەك. ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءبىرقاتار ىستەردى تىندىرار. ءبىراق بۇل ارادا قوسىمشا ساۋاتتى باعىتتاردى دا قاراستىرعان ءجون»، – دەيدى مامان.
ال ول قانداي ساۋاتتى باعىتتار؟ بولاشاقتا قازاقستان اۋىز-سۋ تاپشىلىعىن شەشۋگە قالاي تالپىنعانى ءجون؟
بۇل رەتتە، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى ارداق تولەۋوۆ قازاقستان ءۇشىن كەلەشەكتە جەر-استى سۋلارىن شىعارۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن العا تارتتى.
«ەلىمىزدە سۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن جەراستى سۋلارىنىڭ كوزدەرىن تاۋىپ، ونى ءتيىمدى يگەرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ قاجەت. بۇل ماسەلەدە ارينە عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە دە نازار اۋدارعان دۇرىس. مىسالى، ەلىمىزدىڭ گيدروگەولوگيا جانە گەوەكولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى 2009 جىلى قىزىلوردا وبلىسى جالاعاش اۋدانىنداعى سۋ تاپشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىر ۇلكەن ءىستى زەرتتەۋگە كىرىسىپ كەتتى. زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قىزىلوردا وبلىسىندا 420-450 مەترلىك تەرەڭدىكتە جەراستى سۋلارى بار ەكەنىنە عالىمدار كوز جەتكىزدى. اتالمىش زەرتتەۋ جۇمىستارى ەلىمىز بويىنشا تۇڭعىش رەت جاسالىپ تۇر. بىلەسىز، بۇعان دەيىن قىزىلوردا وبلىسى سىردىڭ سۋىن ءىشىپ وتىردى. ال سىردىڭ سۋىنىڭ لاس ەكەنى، ونىڭ بۇكىل ازيالىق اۋماقتى ارالاپ بارىپ قىزىلورداعا ەنەتىنى بىزگە بەلگىلى. ول سۋدىڭ ىشىندە قوقىس قالدىقتارى دا، باكتەريالىق زاتتار دا بار. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، بۇل – ادامنىڭ اعزاسىنا وراسان زيان كەلتىرەتىن ۋ. عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى «سۋ شىقپايدى» دەگەن ەلدى مەكەننىڭ ءوزىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولاتىنىن دالەلدەپ وتىر. سوندىقتان ءوز باسىم «قاندايدا ءبىر رەفورمالىق باعدارلاماعا عالىمداردىڭ ۇسىنىستارى ەنگىزىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن»، – دەيدى ارداق تولەۋوۆ.
ماماننىڭ بايىپتاۋىنشا، بولاشاقتا اۋىز سۋ ماسەلەسىن شەشەتىن ەڭ ءبىرىنشى باعىت بۇل جەر استى سۋلارىن شىعارۋ ءۇشىن كانالدار قازۋ كەرەك. سول كەزدە عانا قازاقستانداعى اۋىز سۋ ماسەلەسى ساۋاتتى شەشىلەدى.
«ەگەر 2025 جىلعا دەيىن جەر استى سۋلارىن الۋ ماسەلەسى وڭتايلى شەشىلەتىن بولسا، بىزگە اۋىز-سۋ داعدارىسى تونبەيدى. سوندىقتان وسى ءبىر ۇسىنىستار ەسكەرلۋى ءتيىس. قازىردەن باستاپ جەر استى سۋلارىن زەرتتەۋگە، ولاردى كوبەيتۋگە باسا نازار اۋدارساق، سۋ داعدارىسى ءبىزدى اينالىپ وتەتىن بولادى»،– دەيدى مامان.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ