لوندونداعى دۇنيەجۇزىلىك يادرولىق قاۋىمداستىقتىڭ مالىمەتىنشە، 2020 جىلعا قاراي الەمدە جۇمىس ىستەپ تۇرعان 463 اتوم ەلەكتور ستانسالارىنان بولەك، 184 قوسىمشا اەس سالىنادى. وسىعان بايلانىستى الداعى ەكى-ۇش جىلدا الەم بويىنشا ۋرانعا سۇرانىس ارتىپ، ءتىپتى كەيبىر ەلدەردە ۋران تاپشىلىعى دا تۋىنداماق. مۇندايدا كوپشىلىك ەلدىڭ نازارى ارينە قازاقستانعا تۇسەتىنى داۋسىز. سەبەبى ءبىزدىڭ ەلىمىز ۋران وندىرۋدە ءقازىر الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. الەمدە 2017 جىلى 62 مىڭ توننا ۋران وندىرىلسە، سونىڭ 24،5 مىڭ تونناسىن قازاقستان ءوندىرىپتى.

ءبىز نەگىزىنەن ۋراندى جۇڭگو، وڭتۇستىك كورەيا، اقش تاعى باسقا ەۋروپا ەلدەرىنە  يمپورتتايمىز. سالا ماماندارى بولاشاقتا شيكى ۋراندى شەتەل اسىرا بەرۋدىڭ ورنىنا وزىمىزدە ۇقساتۋدى قولعا الۋ كەرەكتىگىن العا تارتىپ وتىر. «بۇل سالادا قازاقستانمەن شەتەلدىكتەر اراسىندا بىرىككەن كاسىپورىنداردىڭ كوپتىگى، مامان بىلىكتىلىگىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، ۋران وڭدەۋدى تولىق مەڭگەرە الماۋىمىز بولاشاق ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى» دەيدى ماماندار.

ماسەلەن، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جانعابىل ابىلدايەۆتىڭ ايتۋىنشا،  سوڭعى جىلداعى «قازاتومپروم» ۇلتتىق اكسيونەرلىك قوعامى رەسەي، كانادا، جاپونيا ەلدەرىمىن بىرلەسىپ قازاق دالاسىنداعى ۋراندى وندىرۋگە كىرىسكەن.

رەسەيدىڭ «روساتوم» مەملەكەتتىك كورپوراسياسىنىڭ قاراماعىنداعى «اتومرەدمەتزولوتو» كومپانياسى بىزدەگى «Energy» كومپانياسىنىڭ يلەلىگىندەگى «قاراتاۋ» كاسىپورىنىنىڭ  50 پايىزدىق، ال «اقباستاۋدىڭ» 25 پايىزدىق اكسياسىن ساتىپ الىپ وتىر. ۋرانعا قاتىستى قازاق-جاپون كەلىسىمى بار ەكەنىن دە ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بۇل رەتتە  ەلدەگى  «اپپاق»  بارلاۋ كەن ورىنىنىڭ اكسيالىق ۇلەسىنىڭ 65 پايىزى «قازاتومپرومعا» تيەسىلى بولسا، قالعان اكسيالارىنىڭ 25 پايىزىن جاپونيانىڭ «Sumitomo Corporation» كومپانياسى، 10 پايىزىن «Kansai Electric Rower»  كومپانياسى ءوز ۇلەستەرىنە ساتىپ العان. ەلدەگى  «حوراسان – 1» جانە حوراسان – 2» دەپ اتالاتىن ۋران كەنىشتەرىندە دە جاپونداردىڭ ۇلەسى بار. كانادانىڭ «Cameco» كومپانياسىمەن بىرىگىپ قۇرعان «ۋلبا كونۆەرسيا» جوباسىنداعى «قازاتومپرومنىڭ» ۇلەسى – 51 پايىز، ال Camecoنىڭ ۇلەسى – 49 پايىزدى قۇرايدى. سونداي-اق، «ينكاي» ۋران كەنىشىنىڭ اكسياسىنىڭ 60 پايىزى «قازاتومپرومعا» تيەسىلى بولسا، 40 پايىزى تاعى سول كانادالىقتاردىڭ ۇلەسىندە. قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، بىزدەگى بىرىككەن كاسىپورىنداردىڭ سانى تىم كوپ. سوندىقتان بۇل ارادا الدىمەن بىرىككەن كاسىپورىندار ماسەلەسىن شەشىپ العان ءجون ءتارىزدى. سەبەبى كۇنى ەرتەڭ وسى شەتەلدىك ينۆەستورلار بىزدە الارىن الادى دا، تويىنعان سوڭ كەتە بارادى. شەتەلدىكتەر ءبىزدى جارىلقايدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنە قويمايمىن»-، - دەيدى عالىم جانعابىل ابىلدايەۆ.

سونداي-اق جانعابىل ابىلدايەۆتىڭ ايتۋىنشا،  فرانسيانىڭ يادرولىق وتىن جاسايتىن كومپانيالارى دا بىزدەگى ۋران وندىرەتىن كاسىپورىندارمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋدە. فرانسۋزدار وسكەمەندەگى ءۇلبى مەتاللۋرگيا كومپانياسىندا قۋاتى جىلىنا 1 200 توننالىق اتوم ەلەكترستانسالارىنا ارناپ يادرولىق وتىندىق جيناق تابلەتكالارىن ءوندىرۋدى جوسپارلاۋدا. «وزگەلەر ەلەكترستانسالارىنا يادرولىق وتىن دايارلاۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ۋرانىمىزدى پايدالانىپ قارق بولۋدا. ال ءبىز "ولار ۋران ءوندىرىسىمىزدى العا سۇيرەيدى،  ولاردان كوپ نارسە ۇيرەنەمىز" دەيمىز. شىندىعىندا ولار بىزگە ۇيرەتۋگە ەمەس، وزدەرىنىڭ پايداسىن ەسەلەۋگە كەلەدى.  سوندىقتان بۇل ءبىزدى الاڭداتۋى ءتيىس. ەلدەگى ۋراننىڭ ءار گرامىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك،- دەيدى جانعابىل ابىلدايەۆ.

ەكونوميست عالىمداردىڭ ءبىرازى دا ماماننىڭ بۇل ءسوزىن قۋاتتاپ وتىر. ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، بىزگە بولاشاقتا شيكى ۋراندى شەتەل اسىرا بەرۋ ەمەس، ول ۋران كوزىنەن ەنەرگيا الۋدى ۇيرەنۋ ءتيىمدى.

-قازاق ءقازىر ءوزىنىڭ تابيعات بەرگەن بايلىعىن شيكىدەي ساتۋدى عانا مەڭگەرىپ وتىر. الەم بويىنشا ۋراننىڭ ەڭ كوپ قورى ءبىزدىڭ ەلدە. ءقازىر ءبىز الەمدىك نارىققا ۋراننىڭ 35-40 پايىزىن جەتكىزىپ وتىرمىز. بىزدەگى ۋران قورى 80-100 جىلعا جەتەدى. ال ەندى سونى شيكىدەي ساتا بەرگەننەن ونى ۇقساتىپ ەنەرگيا كوزىن الساق، ول بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ءتيىمدى ەدى. ارزان ەنەرگيا، ارزان جىلۋ مەن جارىق، ارزان گاز وسىنىڭ بارلىعىن ۋراننان الۋعا بولاتىن ەدى. كوگىلدىر وتىن بەر، ەنەرگيا بەر دەپ كورشىلەرىمىزگە تەلمىرمەيتىن ەدىك. قازاقستاننىڭ اتوم ونەركاسىبى الەمدىك برەندكە اينالۋعا مۇمكىندىگى زور. اتتەگەن-ايى، بۇل سالادا بىلىكتى ماماندار جەتىسپەيدى. جىل سايىن ءبىز «مىنانشا ۋران وندىردىك" دەپ اتتاندايمىز. ونى شيكى كۇيىنشە ەكسپورتتايمىز. مەنىڭشە، ەلدەگى كەن بايلىقتارىن قوسىمشا قور رەتىندە بولاشاققا ساقتاپ وتىرۋ كەرەك. ونى ءوزىمىز ۇقساتۋدى، ەنەرگيا كوزىن ءوندىرۋدى مەڭگەرۋ قاجەت. سوندا عانا ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز قامسىز بولادى»-،-دەيدى ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.

ءبىز قازاقستاننىڭ ۋران وندىرىسىنە قاتىستى دەرەكتەردى ارنايى سىزباعا سالىپ كورسەتتىك. سىزبادا ەلىمىزدە وندىرىلەتىن ۋراننىڭ كولەمى قانشا ەكەندىگى، ونى قانداي ەلدەر يمپورتتايتىنى ناقتى كورسەتىلگەن.

ءسويتىپ، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستان ءۇشىن بولاشاقتا ۋراندى وزگەلەردىڭ ۇراسىنا سالىپ بەرۋ ءتيىمدى ەمەس. ۋران ونىدىرىسىندە شەتەلدىكتەرگە اكسيا پاكەتىن بەرىپ قويۋ دا اسا وڭتايلى ءادىس ەمەس. بۇل ارادا قازاقستان مەن شەتەلدىكتەر بىرىككەن كاسىپورىندارعا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتقان ابزال. سونداي-اق الداعى ۋاقىتتا ءبىز ءۇشىن وسى سالاعا بىلىكتى ماماندار لەگىن جاساقتاپ، ءوز ۋرانىمىزدى ءوزىمىز ۇقساتۋدى قولعا العانىمىز ءجون.

-ارينە، بۇل ارادا «ەشكىممەن ارالاسپايمىز» دەپ بۇركەنىپ، جان-جاعىمىزدى قورشاپ الايىق دەپ تۇرعان ەشكىم جوق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، شيكى دۇنيەنى ساتا بەرگەننەن گورى، ەڭ سوڭعى ساپالى ونىمىنە دەيىن ۇقساتۋدى مەڭگەرۋدىڭ پايداسى زور ەكەندىگى. «جەتى رەت ويلاپ، ءبىر رەت كەس» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر. ءبىز دە قاي سالادا بولسىن، ناقتى ويلانىپ بارىپ شەشىم قابىلداساق ۇتىلمايمىز»-،-دەيدى ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.

قارلىعاش زارىققان قىزى