ناق ءقازىر رەسەيدە قوسىمشا قۇن سالىعىن كوتەرىپ جىبەردى. بۇعان دەيىن رەسەيدە قوسىمشا قۇن سالىعى 18 پايىز بولىپ كەلسە، بيىلدان باستاپ كاسىپكەرلەردىڭ قوسىمشا قۇن سالىعىن تولەۋ كورسەتكىشى 20 پايىزعا ءوستى. ءقازىر رەسەيدە وسى ماسەلە وتە وزەكتى بولىپ وتىرعان تۇس. سانكسيالار سالقىنىنان ابدىراعان رەسەي ەندىگى كەزەكتە ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى تەجەلىپ، كىدىرىپ قالماۋى  ءۇشىن سالىق سالاسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت دەپ شەشتى.

وسىلايشا كورشى ەل رەسەي وزىنەن «قاشىپ» جاتقان كاپيتالداردىڭ ورنىن سالىقتى ءوسىرۋ ارقىلى تولتىرۋدى كوزدەپ وتىر. ال كورشىلەس جاتقان ەلدىڭ بۇلايشا سالىقتى ءوسىرۋى اسىرەسە قوسىمشا قۇن سالىعىن ءوسىرۋى رەسەيمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتىپ وتىرعان قازاقستانداعى كاسىپكەرلەرگە قالاي اسەر ەتەدى؟

رەسەي كاسىپكەرلەرىنىڭ قۇقىن قورعاۋشى بوريس تيتوۆ رەسەي وكىمەتىنىڭ بۇل مالىمدەمەسىنە قاتىستى «بۇل كاسىپكەرلىكتى تۇنشىقتىرۋ» دەپ باعا بەرىپ وتىر. تيتوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، ەگەر رەسەي قوسىمشا قۇن سالىعىن وسىرەتىن بولسا، بۇل تەك ءوز ىشىندەگى كاسىپ يەلەرىنە عانا اسەر ەتىپ قويمايدى. رەسەيدىڭ مۇنداي قادامى شەكارا ماڭىنداعى ينتەگراسيالانۋ ۇردىسىنە دە كەرى اسەر ەتەدى. اسىرەسە، قازاقستان، بەلارۋس ەلدەرى ءۇشىن ءونىم الماسۋ جاعىنا كەرى ىقپال ەتپەك. رەسەيلىك بيزنەس-ومبۋدسمەنىنىڭ بۇل پىكىرىن وتاندىق ساراپشىلارىمىز دا جوققا شىعارمايدى. 

ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى جاڭاباي الدابەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدىڭ سالىق ساياساتىن وزگەرتۋى قازاقستانعا ءوز اسەرىن بەرە باستايدى. بۇل ءۇردىس ءتىپتى ەلدەگى ينفلياسيانىڭ قوزدىرعىشىنا اينالعالى تۇر.  

«رەسەي بولاشاقتا قوسىمشا قۇن سالىعىن (ققس) 20 پايىزعا  ءوسىردى.  رەسەيدە ققس 20  پايىز، قازاقستاندا 12 پايىز، ال بەلارۋستە 20 پايىز. ەندى ويلاڭىز، وسى ارادا قوىسمشا قۇن سالىعى تومەن تەك قازاقستان عانا بولىپ تۇر.  بىلتىر بەلارۋس وكىمەتىنەن كاسىپكەرلەرى سالىقتى تومەندەتۋدى سۇرادى. سوندا بەلارۋستىڭ وكىمەتىندەگى جاۋاپتى تۇلعالار «سالىقتى تومەندەتسە، بيۋدجەت شىعىن كورەدى» دەپ ول ۇسىنىستى كەرى قايتاردى. قايتالاپ ايتامىن، ءقازىر بىزدە عانا قوسىمشا قۇنى سالىعى 12 پايىز. ال قالعان بىزبەن وداقتاس رەسەي مەن بەلارۋستە سالىق جوعارى. ءبىز بەلارۋستى قوسپاي-اق تاۋار الماساتىن كورشىمىز، وداقتاسىمىز رەسەي دەپ ەسەپتەگەننىڭ وزىندە بۇل ءۇردىس بىزدەگى كاسىپكەرلەرگە كەدەرگى بولايىن دەپ تۇر. مىسالى، ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر رەسەيگە ءونىم شىعارۋ ءۇشىن قازاقستاندا 12 پايىز، رەسەيدە 20 پايىز قوسىمشا قۇن سالىعىن تولەيدى. جالپى ەسەبى - 32 پايىز. وسى 30 پايىز سالىقتىڭ ءوزى كاسىپ يەلەرىنە قازىردە اۋىرلىق ەتۋدە. ال ەندى سالىق وسەتىن بولسا بۇل شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا اناعۇرلىم اسەر ەتەتىن دۇنيە. ەكى ەل اراسىنداعى الىس-بەرىس جاعىن ەسكەرسەك، بۇل كاسىپ يەلەرىنىڭ قالتالارىنا ايتارلىقتاي سالماق سالادى. بۇدان بارىپ كاسىپكەرلەر شىعارعان ونىمدەرىن ىشكى نارىققا جىبەرگەندە دە قىمباتتاتۋعا ءماجبۇر بولادى. ال مۇنىڭ ارتى ينفلياسيانىڭ بايلاپ-ماتاۋعا كونبەيتىنىن دالەلدەيدى. سوندىقتان بۇل ارادا ۇكىمەتكە سالىق ساياساتىنا قاتىستى كاسىپكەرلەرگە ءتيىمدى وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك بولادى. سەبەبى بىزدەگى نارىق رەسەيدەگى ءتارىزدى ۇلكەن ەمەس. سونداي-اق بىزدەگى بيزنەس تە رەسەيدەگى ءتارىزدى ءوزىن-وزى اسىراي الاتىنداي دەڭگەيگە ءالى جەتكەن جوق. كاسىپكەرلەر قولداۋدى قاجەت ەتەدى»، - دەيدى جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.

ماماننىڭ پايىمداۋىنشا، رەسەي ققس وسىرەر بولسا، بۇل ءونىمنىڭ باعاسىنا دا بىردەن-بىر اسەر ەتەدى. بۇل قازاقستانداعى كاسىپكەرلەردىڭ ءونىم شىعارۋىنا دا، ءونىمدى ساتۋىنا ىقپال ەتەتىن جايت. مۇنى ەسكەرگەن ماماندارىمىزدىڭ ءبىرازى «شيكىزاتتىق ەمەس سالانى  قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتىپ، ساتىلىم سالىعىن ەنگىزۋدى دۇرىس» دەپ سانايدى. 

«قوسىمشا قۇن سالىعىن ءوسىرۋ ىسكەرلىك بەلسەندىلىككە جانە ءوندىرۋشىنىڭ شىعىندارىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ءوندىرىستىڭ تومەندەۋىن تۋعىزادى. سوندىقتان ءوز باسىم ءبىز شيكىزاتتىق ەمەس سالانى ياعني ءونىم ءوندىرۋشى سەكتوردى ءوز ىشىمىزدە قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتۋعا ءتيىسپىز. سىرتقا تاۋار يمورتتايتىن جانە ءوز ىشىمىزدە ول تاۋارىن قوسا ساتىلىمعا شىعاراتىن وتاندىق ءوندىرىس ورىندارى ەڭ بولماسا ىشكى نارىعىمىزدا سالىقتان بوساتىلسا ءجون بولار ەدى. ولارعا ءوز نارىعىمىزدا ساتىلىم سالىعىن سالىعىن ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بىزدە قوسىمشا قۇن سالىعى 12 پايىز بولسا، ساتىلىم سالىعى 3-5 پايىزدى قۇرايدى. مىنە، وتاندىق وندىرۋشىلەردى ىشكى نارىقتا قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتىپ، وسى 3-5 پايىزدىق ساتىلىم سالىعىن ەنگىزەر بولساق، بۇل ولارعا ۇلكەن كومەك بولار ەدى. ال مۇنداي شارادان سوڭ جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەرگە «تاۋار باعاسىن وسىرۋگە بولمايدى» دەگەن ۇكىمەتتىڭ ءسوزى دە ءوتىمدى بولار ەدى. ال بۇلاي ەتپەسەك، بيىلعى جىلى سىرتتان اسەر ەتىپ وتىرعان فاكتورلار بار، كەدەندىك سالىق ءتۇرى بار، قوسىمشا قۇن سالىعى بار، ساتىلىم سالىعى بار، تاريف ساياساتى بار تۇگەلى جان-جاقتان قىسىپ كاسىپ يەلەرىنە ەرىكسىز تارۋارىنىڭ باعاسىن وسىرۋگە تۋرا كەلەدى. ال مۇنىڭ ارتى ينفلياسيانىڭ بوي بەرمەي كەتۋىنە بىردەن-بىر ىقپال ەتەدى. سوندىقتان بۇل ارادا سالىق ساياساتىندا ساۋاتتىلىق قاجەت»،-دەيدى ەكونوميست-ساراپشى مارال تورتەنوۆا.  

سونداي-اق ماماندار سالىق ءتۇرىن ءوسىرۋ ينۆەستورلاردى دا وزىنەن قاشىراتىنىن العا تارتىپ وتىر. «سوندىقتان بۇل ارادا ءار ەلدىڭ سالىق ساياساتى نىق بولعانى ابزال» دەيدى ماماندار.

«رەسەي 2012 جىلدان بەرى سالىق تۇرلەرىن جوعارلاتىپ كەلەدى. سول 2012 جىلدان بەرى رەسەيدەن ينۆەستيسيا قاشىپ جاتىر. ەلدە نەشە جىلدان بەرى ينۆەستورلار تۇراقتار ەمەس. ءقازىر رەسەيگە ءىرى-ىرى ينۆەستورلار اكەلىپ قارجىسىن سالا قويمايدى. سەبەبى سانكسياعا تۇسكەن، ەكونوميكاسى مالتىققان، سالىق ساياساتى ءالسىز ەلگە ينۆەستيسيا سالۋ دا ءتيىمسىز. ماسەلەن رەسەيدە، جىلجىمايتىن مۇملىككە سالىناتىن سالىق ءتۇرى دە ءوستى. وسىدان بارىپ، رەسەيدە الپاۋىت ۇيلەرى بارلارعا ءقازىر مۇنداي سالىق ءتۇرى دە ءتيىمسىز بولىپ قالدى. ينۆەستورلار كورشى ەلدىڭ قۇرىلىس سالاسىنا دا ارالاسقىسى كەلەمي وتىر.  ال قازاقستاندا قاتارىنان نەشە جىل ينۆەستورلار سالىقتان بوساتىلادى. ال ەندى ءبىز دە رەسەي ءتارىزدى سالىقتى كوتەرىپ، اۋقاتتىلارعا سالىقتى وسىرەتىن بولساق، ولار دەرەۋ ءوز كاپيتالدارىن قازاقستاننان الا قاشادى. سوندىقتان ءبىز ەكونوميكالىق الەۋەتىمىزدى نىقتاپ الماي، سالىقتى بىردەن جوعارلاتا المايمىز. بۇل ەلدەن كاپيتالدىڭ قاشۋىنا جول بەرەتىن نارسە. داعدارىس كەزىندە سالىقتى ءوسىرۋ، سول ارقىلى بيۋدجەتتى تولىقتىرۋ وتە ءتيىمسىز ءتاسىل. جالپى، رەسەيدىڭ سالىق جۇيەسىنە وزگەرىس ەنگىزۋى ەۋرووداق اياسىنا بىرىككەننەن كەيىن وزگە ەلدەرگە  اسەر ەتپەي قويمايدى. ءبىر عانا قوسىمشا قۇن سالىعىن سالىقتى وسىرەتىن بولسا، رەسەيدىڭ ءونىم شىعارۋ جانە ساتۋمەن اينالىساتىن اۋقاتتى كاسىپكەرلەرى وزىنەن-وزى تاۋارىنىڭ باعالارىن قوسا وسىرەدى. ال مۇنىڭ ارتىندا قانشاما پروبلەما جاتىر؟! بۇل ينفلياسيانىڭ بەلەڭ الۋىنا اسەر ەتەتىن بىردەن ءبىر كۇش»،-دەدى مارال تورتەنوۆا.

قارلىعاش زارىققان قىزى