ءقازىر حالىقارالىق رەيتينگتى باعالاۋ اگەنتتىكتەرى الداعى ءۇش جىلدا ءبىرقاتار ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى اۋىرلاي تۇسەتىنىن اشىپ ايتىپ وتىر. ولاردىڭ تاراپىندا كورشى رەسەي ەلى كوش باستاپ تۇر. مىسالى، Standard & Poor's جانە Moody's ءتارىزدى ەكونوميكالىق رەيتينگتى باعالاۋ اگەنتتىكتەرى جۋىردا رەسەي ەكونوميكاسىز الدەقاشان «ۆۆۆ-»دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەپ «قوقىسقا مالتىقتى» دەپ ءمالىم ەتكەن بولاتىن.

جالپى، بولجام بويىنشا 2012-2018 جىلدار ارالىعىندا داعدارىس بولعان كۇننىڭ وزىندە رەسەيدە ەكونوميكالىق ءوسىم 2 پايىزدى قۇراۋى كەرەك بولاتىن. ال ءقازىر رەسەي ساراپشىلارى «رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى 2012-2018 جىلدار ارالىعىندا 1،5 پايىزدان دا اسپادى» دەپ وتىر. 
وسىعان وراي كورىش ەل ەكونوميكالىق جاعدايىن قايتادان بارىنشا سۇزگىدەن ءوتىپ، بيۋدجەتىن ءتۇزىپ، ءۇش جىلدىق بيۋدجەتتەن بولەك قوسالقى ءبىر جىلدىق بيۋدجەت جوباسىنا قايتا كوشىپ الدى. بۇعان قاتىستى وتاندىق ساراپشىلارىمىز رەسەيدىڭ بۇل قادامىنىڭ دۇرىس شەشىم ەكەنىن ايتىپ وتىر. «بولاشاقتا قازاقستان ءۇشىن دە ءبىر جىلدىق بيۋدجەتكە  قايتا كوشۋدى ويلاستىرعان ءجون»،-دەدى ماماندار.

«الەمدىك ەكونوميكانى باعدارلاساق، قيىن كۇندەر ءالى الدا. سوندىقتان ەڭ الدىمەن بىزگە بيۋدجەتتى ساۋاتتى جوسپارلاۋعا، قارجىنى ۇنەمدەۋگە باستى نازار اۋدارۋ قاجەت. مىسالى، ءبىز ءۇش جىلدىق بيۋدجەتتىڭ تيىمدىلىگىن ءالى كۇنگە دەيىن سەزىنە الماي وتىرمىز. وسى جۇيەگە ەنەردە بەلگىلى ازاماتتار «ءۇش جىلدىق بيۋدجەت جايباسارلىققا جول بەرمەيدى، قايتا، ول دۇرىس جوسپارلانسا، تۇرلەنۋگە دە بەيىم تۇرادى» دەگەن بولاتىن. ءبىراق قازىرگى جاعدايدا ءبىز ونىڭ مۇمكىندىكتەرىن ەش كورە الماي كەلەمىز. مىسالى، قازىنا قارجىسى جىل سايىن ناقتىلانىپ، ونىڭ پارامەترلەرى ءبىر جىلعا بەكىتىلەدى دە، قالعانىن حالىق قالاۋلىلارى تەك ينديكاتيۆتىك ياعني ۇلگى نوباي تۇرىندە قابىلدايدى. بۇدان بارىپ كەلەر جىلدىڭ بيۋدجەتى بىر-بىرىنە سايكەس كەلمەي جاتادى. كەيبىر باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋىنا قاتىستى كۇتپەگەن ورىنسىز، جايسىز جاعدايلار ورىن الىپ جاتادى. بۇل باعدارلامانىڭ ساپالى شەگىنە جەتۋىنە كەرى اسەر ەتەدى. رەسەيدەگى احۋالدى، الەمدىك مۇناي باعاسىنىڭ ءتۇسىپ جاتقانىن، جالپى الەمدىك ەكونوميكانىڭ قۇبىلىپ تۇرعانىن ەسكەرسەك، بىزگە ءبىر جىلدىق بيۋدجەت جوباسىن قايتا قاراستىرۋ قاجەت. مىناداي قۇبىلمالى زاماندا ءۇش جىلدىق ەكونوميكانى بولجاۋدىڭ ءوزى وتە قيىن. وتكەندە مۇناي باعاسى تۇسكەندە اتقارۋشى بيلىكتەگىلەردىڭ ءبىرازى «ءبىز توعىز ايدىڭ قورتىندىسى شىققاننان كەيىن عانا ەسەپتەپ، مۇنايدى ساتقان تۇسىمنەن قانشا پايدا، قانشا شىعىن كورەتىنىمىزدى ناقتى ايتا الامىز. ءبىر ايدىڭ ەسەبىمەن بولجام جاساۋ قيىن» دەدى. قازىرگى احۋالمەن سالىستىرعاندا ينديكاتيۆتىك ياعني ۇلگى نوباي رەتىندە ءۇش جىلعا جوسپار جاساۋعا بولمايدى. سەبەبى رەسەي ەكونوميكاسى تومەندەپ بارادى. مۇناي باعاسى ءتۇسىپ كەتتى.  ءبىر عانا رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ قۇزعا قۇلاۋى رەسەيمەن ەڭ ءىرى ساۋدا-ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتىپ ەل رەتىندە بىزگە ءقاۋىپ. مۇنى جاسىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. سوندىقتان بولاشاقتا بيۋدجەتتى جوسپارلاۋدى قىسقا مەرزىمگە باعىتتاعان ءجون»،-دەدى ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.

ەكونوميست-عالىم جاڭاباي الدابەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا،  ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى وسى ماسەلەگە نازار اۋدارۋى كەرەك. جەرگىلىكتى اكىمدەردەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ بولجامى تالاپ ەتىلۋى ءتيىس. اۋدان-ايماق اكىمدەرى ءار توقسان سايىن ستراتەگيالىق جوسپارمەن جۇمىس ىستەپ بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋى ناقتى باقىلاۋعا الىنۋى كەرەك.

«بيۋدجەتتەن ءار سالاعا  قارجى سالۋ دەگەن بار. مىنە، سول قارجىنى ءۇش جىلعا ەمەس، جەكە-جەكە ءبىر جىلعا ەسەپتەپ بەرىپ وتىرۋ كەرەك. ءقازىر الەمدىك ەكونوميكادا قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايعا بايلانىستى كوپتەگەن ەلدەر بيۋدجەتىن قايتا تۇزۋدە. بىزدە بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگىنە ۇنەمى وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى. ءۇش جىلعا ەسەپتەپ الامىز دا ول بولىنگەن قارجى دىتتەگەن جەرىنە جەتپەي قالادى، نەمەسە، ورتا جولدا «جەلىنىپ» كەتەدى. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن قوسىمشا شىعىنداردى كوبەيتپەۋ قاجەت. ول ءۇشىن  ناق ءقازىر ءتيىمدىسى ءبىر جىلدىق بيۋدجەت جوباسىن قايتا قاراستىرعان ءجون»،-دەدى جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.

جالپى، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ءقازىردىڭ وزىندە ءبىر جىلدا بيۋدجەت ەكى، ءۇش رەت ناقتىلانىپ وتىر.  ال ءۇش جىلدا قانشاما وزگەرىس بولاتىنى ءوز الدىنا، بولىنگەن قارجىنى يگەرە الماۋ كورسەتكىشى دە ءوسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل رەتتە ەكونوميست-ساراپشى داۋرەن ارىننىڭ ايتۋىنشا، بولاشاقتا «بيۋدجەت قارجىسىن يگەرە الماعانى ءۇشىن كىنالايدى،  قارجىنى يگەرسەك بولدى» دەپ ورىنسىز ۇستاپ جىبەرەتىن سالالار دا  ءجيى كەزدەسۋى مۇمكىن.  سوندىقتان بىزگە وسى ماسەلەنى شەشىپ العان ءجون.

«وتكەن جىلى 47،1 ملرد. تەڭگە بيۋدجەت قاراجاتى  يگەرىلمەي قالدى. مەنىڭ بىلەتىنىم، ءوزىم ءبىلىم العان جاپونيا بيۋدجەتى ارقىلى بولىنگەن قاراجات جىلدىڭ اياعىنا دەيىن 25 پايىزعا عانا جۇمسالادى. ال جۇمىستىڭ ورىندالۋى 95 پايىز ناتيجە كورسەتەدى. سوندا بيۋدجەتتەن قارجى ارتىعىمەن بولىنەتىن بولىپ تۇر عوي. بۇل ارادا مينيسترلىكتەرگە قارجى يگەرىلمەگەنى ءۇشىن مەنى كىنالايدى» دەپ قاراجاتتى جۇمساپ جىبەرۋگە بولمايدى. بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋىندا بىزدە كەمشىلىكتەر بار. سوندىقتان بىزگە ءبىرجىلدىق بيۋدجەت جوسپارى ءتيىمدى دەر ەدىم. قاراجاتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ۇكىمەتتەن دە، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتەن دە سۇراۋعا ىڭعايلى. كورشى رەسەي ەلى ءۇشجىلدىق بيۋدجەتتى قابىلداپ كوردى، ءبىر جىلدان كەيىن مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. قايتادان ءبىرجىلدىق بيۋدجەتكە كوشتى. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا قارجى داعدارىسى جەدەل شەشىم قابىلداۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن، مۇنايدىڭ باعاسى ءبىر وسەدى، ءبىر تۇسەدى. ءقازىر ءتۇسىپ كەتتى. ءبىرجىلدىق بيۋدجەت ەسەپ كوميتەتىنە دە تەكسەرگەن كەزدە وڭايعا تيەدى. ءقازىر ەسەپ كوميتەتى ءۇش جىلعا تالداۋ جاساعان. ونىڭ بارلىعىن قامتۋ، تەرەڭ زەردەلەۋ وتە قيىن. بىزدە رەتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تاعى ءبىر جاعداي بار. ماسەلەن، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەرگە الەۋمەتتىك ماڭىزدى نىساندار سالۋ ءۇشىن مينيسترلىكتەر ارقىلى بەرىلگەن قاراجاتتار بار. مىسالى، ءۇش اۋرۋحانا سالۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەن  8،5 ملرد تەڭگە ءبولىندى دەلىك.  ول اۋرۋحانالار ءۇش جىلدا سالىنىپ بىتپەسە، «نىساندى سالۋ قۇنى قىمباتتاپ كەتسە مەردىگەر قالعان قاراجاتتى ءوزى تابۋى كەرەك.  ويتكەنى بيۋدجەت كودەكسىندە سولاي جازىلعان» دەپ جەرگىلىكتى جەرگە يتەرە سالعان. قىمباتتاپ كەتەتىن سەبەبى نە؟ سول جىلى قاراجات رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ۋاقىتىندا بەرىلمەيدى. ءسويتىپ، ول ينفلياسياعا ۇشىرايدى دا، ءۇش جىلدا ينفلياسيا 7 پايىزدان 21 پايىز بولادى دەلىك.. اتالعان 8،5 ملرد. تەڭگە 21 پايىزعا قۇنسىزدانعاندا، 1،5 ملرد. تەڭگەگە كەمىمەي مە؟! وسىنداي مىسالدار از ەمەس. وسىدان بارىپ بىزدە سالىنعان  عيماراتتىڭ ساپاسى تومەن بولادى. ساقالدى قۇرىلىستار كوبەيەدى.  الەمدىك دەڭگەيدە قارجىنىڭ تۇراقسىز جاعدايىندا ءبىرجىلدىق بيۋدجەت ءتيىمدى بولماق.  ويتكەنى بيۋدجەتتىڭ ءاربىر تەڭگەسىن ۇنەمدى ءارى ءتيىمدى پايدالانۋ - باستى ماقسات»،-دەدى داۋرەن ارىن.

قارلىعاش زارىققان قىزى