وتاندىق ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىز ءۇشىن ناق ءقازىر الاڭداۋعا ءتيىس ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن تاپقان تابىسىنىڭ اراسىن قابىستىرۋ، ياعني حالىقتىڭ تۇرمىسقا ساي تابىس تابۋىنا، سول تابىسىن مامىراجاي تىرشىلىك كەشۋگە جۇمساۋىنا جاعداي جاساۋ بولۋى كەرەك. ال بىزدەگى قازىرگى نارىقتىڭ بولمىسىندا باز بىرەۋلەر «قىمباتشىلىق اتاۋلى جەكە باسىما اناعۇرلىم اۋىر ءتيىپ جاتقان جوق» دەسە، ەندى ءبىر قاۋىمنىڭ ايلىعى شايپۇلىنا جەتپەي، «شاقشاداي باسى شاراداي» بولۋدا. بىرەۋلەر كەدەيلەنىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەرگە قىمباتشىلىق مايداي جاعىپ، ەسەلەنىپ بايىپ جاتىر. بۇل ءۇردىستى ساراپشىلار «حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ ارتۇرلىلىگىنەن، تۇرمىس پەن تىرشىلىك اراسىنىڭ قابىسپاۋىنان» دەپ تۇسىندىرەدى. ال سوندا ارتۇرلىلىك دەگەنىمىز نە؟ ءبىز بۇگىن وسىنى ساراپتاپ كورەلىك.

الەۋمەتتىك جۇيەنى جونگە سالۋ كەرەك

"رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە باي-ماناپتاردىڭ كورسەتكىشى شامامەن 15 پايىزدى مولشەرلەيدى. ال ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايى وتە تومەن تاپتىڭ كورسەتكىشى 30 پايىزدى قۇرايدى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ قالعان 45 پايىزى ايلىعىن شايپۇلىنا عانا جەتكىزە الاتىن ورتا شارۋالار بولسا، ەندىگى ءبىر 10 پايىزدىق مەجە كۇنكورىس جاعدايى تىپتەن تومەن ادامداردىڭ ەنشىسىنە بۇيىرىپتى. مىنە، وتاندىق ساراپشىلاردىڭ ارتۇرلىلىك دەپ وتىرعانى وسى كورسەتكىشتەر تىزبەگى. ەگەر ساراپشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، بۇل كورسەتكىشتەردىڭ ءوزى ەلدە الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ دۇرىس قالىپتاسپاعاندىعىن ايقىندايدى. سوندىقتان بىزگە ناق ءقازىر وسى الەۋمەتتىك جۇيەنى دۇرىستاپ الۋ قاجەت"، - دەيدى الەۋمەتتانۋشى ايمارا تىلەۋكينا.

«ءبىراز ەلدەرمەن سالىستىرا قاراساق، قازاقستانداعى جاعدايدىڭ وزگەشەلىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس. مىسالعا، بۇل رەتتە، ءبىز شۆەسيانىڭ الەۋمەتتىك باعدارلاماسىن ءسوز ەتسەك بولادى. ماسەلەن، شۆەدتەردىڭ الەۋمەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ەسەبى بويىنشا، شۆەسيا حالقىنىڭ 5 پايىزى بايلار بولسا، 10 پايىزدايى – كەدەيلەر، قالعانى – ورتا تاپتاعى ادامدار. دەرەك كوزدەرى شۆەسيادا ورتاشا ءومىر سۇرەتىن ادامدار سانى كوپ، ال جارلىلار مەن بايلار سانى از ەكەنىن كورسەتەدى. وسىدان بولار، ولاردىڭ حالقىنىڭ جاعدايى جاقسى، تىرلىكتەرى مامىراجاي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شۆەسيا – حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن تەڭەستىرە بىلگەن ەل»، - دەدى الەۋمەتتانۋشى.

قازىردە كوپتەگەن ەل «ەلدەگى باي-ماناپتارىنىڭ قالاي بايىعاندىعىنا، شىنىمەن دە ادال ەڭبەك ماڭداي تەرىمەن داۋلەتكە قول جەتكىزدى مە، بولماسا تاعى باسقا جايتتار اسەر ەتتى مە؟» دەگەن ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارۋدا. سوندىقتان ماماننىڭ پايىمداۋىنشا  مۇنداي جۇيەنى بىزگە دە قالىپتاستىرۋ كەرەك. نەگىزىندە، بىزدە ءبىرازدان بەرى تابىس دەكلاراسياسىن جاريا ەتۋ، ورتاشا جالاقى دەڭگەيىن كوتەرۋ، جاعدايى تومەن وتباسىلارعا مەملەكەتتىك كومەكتى ۇلعايتۋ جايى قوزعالىپ-اق كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىك كەدەي كەپشىكتىڭ جاعدايىن جاساۋ جولىندا ءبىرشاما رەفورمالارعا رەڭك بەرگەندەي بولدى. ءبىراق ءبىزدىڭ قوعامدا ساۋاتتى الەۋمەتتىك تەڭدىكتىڭ قالىپتاسپاي وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

جالعان كۇرەسكەرلىكتى تىيۋ قاجەت

جالپى، الەۋمەتتىك تەڭدىك تۋراسىندا ءسوز ەتكەندە مامانداردىڭ دەنى «كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا وبلىستىق باسىلىمداردا ءبىر اۋداننىڭ باسشىسى جايلى، ونىڭ شالقىعان ءال-اۋقاتى جايلى جازىلاتىن بولسا، ونى دەرەۋ تەكسەرۋدىڭ استىنا الاتىن. ەگەر جازىلعان جايت شىندىققا ساياتىن بولسا، الگى باسشى دەرەۋ ورنىنان الىنىپ، پارتيادان قۋىلاتىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىر جاقسى جەرى، ولار باي-ماناپتارعا باقىلاۋ قويا ءبىلدى» دەيدى.

ال ءقازىر ەلىمىزدە مۇنداي جۇيەنى دامىتۋعا جەتكىلىكتى ءمان بەرىلمەي جاتقانىن؛ ناق ءقازىر بىزگە قاراپايىم، تويىمدى كوزقاراسپەن بايۋدى ۇيرەنۋ كەرەكتىگىن العا تارتقان ماماندار «الدىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە باقىلاۋدى كۇشەيتكەن ءجون» دەسەدى.

«ەگەر ءبىز ەلدەگى جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ كورسەتكىشى مەن باي-ماناپتاردىڭ سانىن ازايتامىز دەسەك، وندا ءبىرىنشى كەزەكتە ورىنسىز جەردە قازاقشىلىق تانىتۋدى، ياعني كوپ ماسەلەدە جاۋىردى جابا توقي سالاتىن ادەتىمىزدى قويۋىمىز كەرەك. وسى ورىنسىز قازاقى قالىپ تانىتۋ جەم قورلىققا يتەرمەلەۋدە. ەلدىڭ جاعدايىن تۇزەۋ ءۇشىن الدىمەن الەۋمەتتىك ساياساتتا جۇيەلى تۇردە وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ باعىتىن ۇستانۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن، ارينە، الدىمەن ەلدەگى اۋقاتتىلاردىڭ كورسەتكىشىن ازايتىپ، ورتا شارۋالاردىڭ لەگىن كوبەيتۋگە تىرىسقان ءجون. ءبىراق بايلاردىڭ سانىن ازايتۋ دەگەنىمىز – ريەۆوليۋسيا جاساۋ، باياعىداي «باي-قۇلاقتى جويۋ» ەمەس، بارىنشا وركەنيەتتى جولمەن جۇرۋگە ءتيىسپىز»، - دەيدى ايمارا تىلەۋكينا.

ماماننىڭ پايىمداۋىنشا، ەگەر ەلدەگى 30 پايىزدىق تۇرمىسى تومەن تاپتىڭ كورسەتكىشىن سوڭعى ەكى جىلدا كەم دەگەندە 22 پايىزعا تومەن تۇسىرسەك، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا جان بىتەر ەدى.

«بىزدەگى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ ءوز بيزنەسى بار. ولار كەيدە سول ءوز بيزنەسىنە كەسىرى ءتيىپ كەتەتىن زاڭ جوبالارىن قابىلداماي، ورىنداماي دا قويادى. سول بيزنەسى بار مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ كوپشىلىگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن مىنبەدەن سويلەپ كورىنىپ كەتەدى دە، مىنبەدەن تۇسكەننەن كەيىن ءوز بيزنەسىن دوڭگەلەتۋدى عانا ويلايدى. دەمەك، بۇل جەردە قازاقتىڭ تۇرمىسى مەن تابىسى اراسىنىڭ قابىسپاي جاتۋىنىڭ ءبىر شارتى – ناق وسى جالعان كۇرەسكەرلىك. جالعان جوسپاردى ورىنداۋ. جالعان ستاتيستيكاعا جۇگىنۋ. جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن تومەندەتىپ كورسەتۋ. مىنە، وسى جايتتارعا ەرەكشە سالماقپەن قارايتىن كەز جەتتى»،- الەۋمەتتانۋشى مامان.

 ۇسىنىستاردى ەسكەرۋ كەرەك

ءسويتىپ، ماماندار ناق ءقازىر ەلدە تۇرمىسى تومەن وتباسىلاردىڭ كورسەتكىشىن ازايتىپ، ورتا تاپتاعى شارۋالار لەگىن كوبەيتۋ ماسەلەسى وزەكتى ەكەنىن العا تارتۋدا. بۇل تۇرعىدا ساراپشىلار كوشتى تۇزەيتىن مىناداي باعىتتاردى ۇسىنىپ وتىر:

 ا) حالىقتىڭ تۇرمىسىن تەڭەستىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن باي-ماناپتاردى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى باقىلاۋ قاجەت. وسى ارقىلى مونوپوليستىك ۇستەمدىكتەرگە يە سۋبەكتىلەر تاراپىنان قوعامنىڭ ورىنسىز قانالۋىنا جول بەرمەگەن ءجون؛

ءا) قولايسىز، وركەندەۋى تومەن ايماقتا تۇرىپ جاتقان حالىققا مەملەكەت تاراپىنان ارنايى جاردەماقى بەرىلۋى كەرەك. ماسەلەن، اقش-تا، كانادادا، باسقانى قويعاندا، وڭتۇستىك افريكادا قۇنارسىز، سۋى تاپشى، ءنارسىز جەرلەردە تۇراتىن جاندارعا جالاقىسىنا قوسا ۇستەمە تولەماقى تولەنىپ تۇرادى. بۇل ءۇردىس جاعدايى تومەن دەڭگەيدەگى ءۇندىستاننىڭ وزىندە جۇزەگە اسىپ وتىر؛

ب) ۇكىمەتتىڭ دامۋى كەمشىن قالالاردى دامىتۋ، ءبىرسالالى قالالاردى جانداندىرۋ، مونوقالالاردى، ءبىرسالالى قالالاردى جانداندىرۋ، مونوقالالاردى وركەندەتۋ ىسپەتتى باعدارلامالارى ساۋاتتى ورىندالمادى. ال بۇل  ورتا شارۋالاردىڭ كوبەيۋىنە وزىندىك ۇلەس قوسىپ، قولايسىز ايماقتا تۇرىپ جاتقان شارۋالارعا قولايلى جاعداي تۋعىزاتىن دۇنيە ەدى. مۇنى قايتا قولعا الۋ كەرەك؛

 ۆ) جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنە ءمان بەرىلۋى قاجەت. جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن جالعان سيفرلارمەن كورسەتپەي، كەرىسىنشە، اشىپ ايتقان ابزال. ۇلتتىق جۇمىسشى تابىن قالىپتاستىرۋعا تىرىسقانىمىز ءجون. بۇرىنعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنىڭ ءىسىن قايتا جانداندىرۋ قاجەت؛

گ) ساياسات سالاسىنداعى ۇزدىك الەمدىك تاجىريبەلەرگە نازار اۋدارىپ، ونى ءوزىمىزدىڭ تابيعي تىنىمىزبەن ۇشتاستىرا ءبىلۋ كەرەك.

قارلىعاش زارىققان قىزى