37 جاستاعى باعاشار مالىك ۇلى 2017 جىلى قاڭتاردا قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنەن قازاقستانعا قاشىپ كەلگەنىن ايتتى. ول جەلتوقساننىڭ 19-ى كۇنى الماتى وبلىسى كوشى-قون پوليسياسىنا بوسقىن مارتەبەسىن سۇراپ، ارىز جازعان. كوشى-قون پوليسياسىنىڭ وكىلى ەرلان رايىمبەكوۆ ازاتتىققا باعاشار مالىك ۇلىنىڭ ارىزى قابىلدانعانىن، 15 كۇننىڭ ىشىندە جاۋاپ بەرەتىندەرىن ايتتى.
باعاشاردىڭ سوزىنشە، ول 2015 جىلى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسى موڭعولكۇرە اۋدانىنان الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا قونىس اۋدارعان. وسى ەلدە "ورالمان كۋالىگى" مەن قازاقستاندا ۋاقىتشا تۇرۋعا ىقتيار حات العان. باعاشار ءۇش بالاسىنىڭ ەكەۋى قازاقستاندا دۇنيەگە كەلگەنىن ايتادى. ۇلكەنى 11 جاستا. كەنجەسى - ەكى ايلىق ءسابي.
شىڭجاڭ قازاعىنىڭ ايتۋىنشا، ول 2016 جىلى قاراشا ايىندا قىتايدا قالعان اكە-شەشەسىنە بارۋ ءۇشىن "قورعاس" كەدەن بەكەتىنەن وتكەن، سول كەزدە جۇڭگو پوليسياسى ۇستاپ، "قۇجاتتارىن الىپ قويعان".
- ءوزىم تۋىپ-وسكەن اۋىلعا جەتكەن سوڭ پوليسەيلەر ون كۇن بويى تەرگەۋگە الىپ، قىتايعا نە ءۇشىن كەلگەنىمدى، قازاقستاندا كىمدەردى بىلەتىنىمدى سۇرادى. كەيىن كەنجە ءىنىمدى كەپىلدىككە قويىپ، بوساتتى. ەكى اي وتكەننەن كەيىن قۇجاتتارىمدى سۇراپ باردىم. ولار قۇجاتىمنىڭ بەرىلمەيتىنىن ايتىپ، "ەگەر ءجيى كەلە بەرسەڭ سوتتالاسىڭ" دەپ قورقىتتى. سول كۇندەرى قازاقستاندا قالعان ۇي-ىشىممەن سويلەسكەن ەدىم. ايەلىم "ءۇي سۋىق، وتىن جوق، جاعدايىمىز وتە ناشار" دەدى. شىنىمدى ايتسام، قىتايعا اكە-شەشەمنەن اقشا سۇراۋعا بارعان بولاتىنمىن، - دەيدى ول.
باعاشار "2016 جىلى شىڭجاڭدا ۇيعىرلار مەن قازاقتارعا قىسىم كورسەتىلە باستاعان ەدى" دەپ ەسكە الادى. ول ءوزى تۇرىپ جاتقان اۋىلدان ەكى ايدا ون شاقتى ادامدى ۇستاپ اكەتكەنىنە كۋا بولعانىن، لاگەرگە قامالامىن با دەگەن قاۋىپپەن كەيىن "قازاقستانعا قاشۋ جولىن ىزدەي باستاعانىن" ايتادى.
"ەكى كۇنى دالاعا قونىپ، نارىنقولعا جەتتىم"
باعاشاردىڭ سوزىنشە، 2017 جىلى قاڭتار ايىنىڭ 17ء-سى كۇنى موڭعولكۇرە اۋدانىنان قازاقستانعا قاراي جاياۋ شىققان.
- دالاعا ەكى قونىپ، ءۇشىنشى كۇنى نارىنقول اۋدانىنا جەتتىم. كۇندىز دەمالىپ، تۇندە ءجۇرىپ وتىردىم. دەمالعان كەزدە ۇيىقتاماۋعا تىرىسىپ، قاراعايدى تەپكىلەپ، اياق-قولىمدى جىلىتامىن. شىققاندا ەكى بوتەلكە سۋ مەن ەكى نان العان ەدىم. ءبىراق اۋىلدان كوپ ۇزاماي جاتىپ سۋىم مۇز بولىپ قاتىپ قالدى. نان دا تاستاي بولدى. قارمەن قارنىمدى جۇباتىپ وتىردىم، - دەيدى ول.
"جولدا وكپەسىنە سۋىق تيگىزىپ، قول-اياعىن جارتىلاي ءۇسىتىپ العانىن" ايتقان باعاشار "قىتايدان كەلگەن سوڭ ۇيدەن شىعا الماي ءۇش اي ەمدەلىپ جاتتىم" دەيدى. جازىلعاننان كەيىن دە "ەلدىڭ كوزىنە تۇسۋگە قورىققانىن" ايتادى.
باعاشار قازاق-قىتاي شەكاراسىن زاڭسىز كەسىپ ءوتىپ، سوتقا تارتىلىپ، كەيىن شۆەسياعا كەتكەن سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ ءىسىن "ءجىتى قاداعالاعان". ول قازاقستاننىڭ ساۋىتبايعا بوسقىن مارتەبەسىن بەرمەي قويعانىنان سەكەم العانىن ايتادى.
باعاشاردىڭ سوزىنشە، 2019 جىلى قاراشادا بەلگىسىز ادامدار قوڭىراۋ شالىپ، اكىمدىككە شاقىرعان. ايتۋىنشا، سودان كەيىن ول جۇڭگو قازاقتارى ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن "اتاجۇرت ەرىكتىلەرى" ۇيىمىنىڭ الماتىداعى كەڭسەسىنە بارىپ، كومەك سۇراعان.
- كەيىن ۇقك شەكارا قىزمەتىنىڭ وكىلدەرى الماتى وبلىسى تالعار اۋدانىندا ۇستاپ تەرگەدى. جەلتوقساننىڭ 12ء-سى كۇنى الماتى وبلىسى نارىنقول اۋدانىنا اپارىپ، قازاق-قىتاي شەكاراسىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ وتكەن جولىمدى ۆيدەوعا ءتۇسىردى. "سوت بولا ما؟" دەپ سۇراپ ەدىم، "بولۋى دا مۇمكىن، بولماۋى دا مۇمكىن" دەدى. سوت بولماسا، وندا مەنى قىتايعا دەپورتاسيالاپ جىبەرەدى عوي دەپ قورىقتىم. سول سەبەپتەن اقپارات قۇرالدارىنا حابارلاسۋدى ۇيعاردىم، - دەيدى ول.
ۇقك شەكارا قىزمەتى باعاشار مالىك ۇلى ايتقان تەرگەۋ جايلى رەسمي حابار تاراتقان جوق.
باعاشار مالىك ۇلى وتباسىمەن ءقازىر الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا قاراستى قىزىلشارىق اۋىلىندا ءۇي جالداپ تۇرىپ جاتىر. سوزىنشە، ايەلى مەن بالالارى 2018 جىلى قازاقستان ازاماتتىعىن العان، ءوزى قۇجاتسىز ءجۇر.
- وسى كۇنگە دەيىن كۇنىنە ەكى مىڭ تەڭگەگە جالدانىپ ءارتۇرلى جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن، - دەيدى ول.
"قازاقستان حالىقارالىق زاڭ تالابىن ورىنداۋى كەرەك"
قۇقىق قورعاۋشى اينا شورمانبايەۆا "قازاقستان باعاشار مالىك ۇلىنىڭ وقيعاسىن جاي قالدىرمايدى" دەپ توپشىلايدى.
- ونى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە مىندەتتى تۇردە تارتادى، ويتكەنى شەكارانى زاڭسىز بۇزىپ وتكەن. سونىمەن بىرگە، قازاقستان پەكينمەن جاسالعان كەلىسىم بويىنشا، ەلدە زاڭسىز جۇرگەن جۇڭگو ازاماتتارىن كەرى قايتارۋعا مىندەتتى. ءبىراق ونداي جاعدايدا ولارعا ءولىم ءقاۋپى بار نەمەسە دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرۋ، وتباسىنان اجىراۋ ءقاۋپى بار. ال حالىقارالىق زاڭدار بويىنشا، ادامعا ءولىم ءقاۋپى تونسە، ونى كەرى جىبەرمەۋ كەرەك. قازاقستان – حالىقارالىق كونۆەنسيالارعا قول قويعان ەل. وسى حالىقارالىق زاڭ قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى ءوزارا كەلىسىمنەن جوعارى تۇرادى. قازاقستان ونى قىلمىستىق جازاعا تارتسا دا، قىتايعا قايتارماۋى كەرەك. سوندىقتان وعان بوسقىن مارتەبەسىن سۇراۋدان وزگە ەش شارا قالمادى، - دەيدى قۇقىق قورعاۋشى.
بۇعان دەيىن بىرنەشە ەتنيكالىق قازاق "شىڭجاڭداعى قىسىمنان قاشىپ، شەكارا بۇزعاندارىن" ايتقان.
قازاقستان سوتى "شىڭجاڭداعى قىسىمنان قاشىپ، قازاق-قىتاي شەكاراسىن بۇزعان" سايراگۇل ساۋىتبايدى ەلدە قالدىرعان، ءبىراق وعان بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋدەن باس تارتقان. ول كەيىن شۆەسيادان پانا تاپقان.
"شەكارا بۇزعان" تاعى ءبىر جۇڭگو قازاعى قايشا اقاننىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىس بويىنشا ءقازىر الماتى وبلىسىندا سوت ءوتىپ جاتىر.
ال "شىڭجاڭداعى قىسىمنان قاشىپ، شەكارا بۇزدىق" دەگەن قاستەر مۇساحان ۇلى مەن مەن مۇراگەر ءالىم ۇلىنىڭ ۇستىنەن تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتىر. ولار شىعىس قازاقستان وبلىسىندا قاماۋدا وتىر.
جۇڭگو شىڭجاڭدا لاگەرلەر اشىپ، وعان ۇيعىرلار، قازاقتار جانە باسقا دا مۇسىلمانداردى قاماپ جاتقانى جايلى اقپارات 2017 جىلى تاراي باستاعان.
پەكين باسىندا لاگەرلەردىڭ بارىن جوققا شىعارسا، كەيىن ولاردى "تەرروريزم مەن ەكسترەميزممەن كۇرەسەتىن جانە كاسىپ ۇيرەتەتىن ورتالىق" دەپ اتاعان. بىلتىر بۇۇ "شىڭجاڭداعى لاگەرلەردە ءبىر ميلليونعا جۋىق ۇيعىر، قازاق جانە باسقا دا مۇسىلمان وتىر" دەپ مالىمدەگەن.
بيىل جەلتوقساننىڭ 9-ى كۇنى پەكيندە شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ باسشىلارى جيىن وتكىزىپ، ايماقتاعى "قايتا تاربيەلەۋ ورتالىعىنداعى" كەي ادامدار "وقۋىن اياقتاعانىن" ايتىپ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ "لاگەرلەردە 1-2 ميلليون ۇيعىر، قازاق جانە مۇسىلماندار وتىر" دەگەن مالىمدەمەسىن جوققا شىعاردى.
قاراشانىڭ 24ء-ى كۇنى جۋرناليستەردىڭ حالىقارالىق زەرتتەۋ كونسورسيۋمى (ICIJ) "جۇڭگو بيلىگىنە تيەسىلى" قۇپيا قۇجاتتى جاريالاعان. "تەلەگرامما" دەپ اتالاتىن قۇجاتتا پەكيننىڭ شىڭجاڭداعى لاگەرلەرگە قامالاتىن ادامداردى انىقتاۋ جولى، ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىنىڭ قالاي باسقارىلاتىنى جازىلعان.
"قۇپيا" بەلگىسى سوعىلعان قۇجاتتا "لاگەردەگىلەر قاشىپ كەتپەۋى ءتيىس. سوندىقتان ولاردىڭ ءار قادامىن تاۋلىك بويى ۆيدەوكامەرامەن باقىلاۋ كەرەك. ولاردى جاتاتىن جەردە، ساباق وتەتىن سىنىپتا، ءتىپتى تۇسكى اس كەزىندە دە باقىلاۋدا ۇستاۋ قاجەت. جۇڭگو ءتىلىن مەڭگەرۋ – باستى تالاپ" دەپ جازىلعان.
قاراشانىڭ 16-سى كۇنى امەريكالىق New York Times باسىلىمى جۇڭگو بيلىگىنە تيەسىلى قۇجاتتاردى جاريالاعان. وندا مۇسىلماندار تۇراتىن اۋدانداردى ۇدايى تەكسەرۋ قاجەتتىگى ايتىلادى. قۇجاتتار اراسىندا وتباسى مەن تۋىستارى لاگەرلەرگە قامالعان، وزدەرى شەتەلدە جانە ىشكى قىتايدا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە شەنەۋنىكتەردىڭ نە دەپ جاۋاپ بەرۋ كەرەگى دە كورسەتىلگەن.
جۇڭگو بيلىگى بۇل ەكى قۇجاتتى دا "جالعان" دەپ اتادى.
پىكىر قالدىرۋ