«دوستار، ارىپتەستەر جانە جاي عانا ادەكۆاتتى دۇرىس ويداعى ادامدار!
بىرنەشە اپتا بۇرىن ۋادە بەرگەنىمدەي مەن «دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن!» اتتى «بەيبىت جيىندار تۋرالى» زاڭ جوباسىنا قاتىستى جازبالارىمدى جاريالاۋدى جالعاستىرۋدامىن.
مەن ەقىۇ-نىڭ دەموكراتيا ينستيتۋتتارى جانە ادام قۇقىعى بيۋروسىنىڭ ديرەكتورى ينگيبەرگ سولرۋن گيسلادوتتيردىڭ 2020 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە ق ر سەناتىنىڭ ءتوراعاسىنا جىبەرگەن حاتىنداعى نەگىزگى تۇجىرىمدارى مەن ۇسىنىستارىن ۇسىنامىن. ءبىراق، بۇنىڭ الدىندا، سوڭعى اپتالاردا ءبىزدىڭ ۇيىمعا جانە جەكە ماعان جاسالعان شابۋىلداردان اينالىپ وتە المادىم. سىلبىر ءوتىپ جاتقان رەجيمدە بۇنداي شابۋىلدار 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى «سارى باسىلىم» مەن عالامتوردا بولىپ تۇراتىن ءۇردىس. بۇنداي جاعدايلار 90-شى جىلداردىڭ سوڭىندا، 2000 جىلداردىڭ باسى مەن اياعىندا شيەلەنىستى. سوڭعى 10 جىلدا ول ۇزدىكسىز بولىپ كەلەدى. ولار قوعام نازارىن وزىنە اۋدارمايتىن، شەكتەۋلى بولاتىن. ءبىز وعان قوعامدىق جۇمىستارىمىزدىڭ كەرى اسەرى دەپ قارايتىنبىز. بۇنداي شابۋىلدار بەلگىلى ورگانداردىڭ باقىلاۋى بويىنشا جۇزەگە اسسا، ول اۆتوريتارلىق مەملەكتتىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرىنىڭ كورىنىسى. مەن بۇل جارىق دۇنيەدە ۇزاق عۇمىر كەشتىم، 30 جىل كەڭەستەر وداعىندا ءومىر ءسۇردىم، سول ۋاقىتتا جانە كەيىن بۇنىڭ ديسسيدەنت دوستارىما قارسى قالاي قولدانىلعانىن، قارالاۋ وپەراسياسى قالاي جۇرگىزىلەتىنىن، ءالسىز تۇستاردى ىزدەۋ، قوعامدىق وي-پىكىردى باسقارۋ، وتىرىك پەن شىندى ارالاستىرۋ، پروپاگاندالىق ارەكەتتەردى جۇرگىزۋ نەمەسە ءبىر اقپاراتتى تاستاپ قويىپ، ونىڭ ماڭايىنا ەموسيالىق ديسكۋسسيا ۇيىمداستىرۋدىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنىن جاقسى بىلەمىن.
سوڭعىسى بىرنەشە اپتادان بەرى بولىپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى دايىنداعان زاڭ جوباسى بار. ول ءسوزسىز ەشقانداي حالىقارالىق ستاندارتتار مەن مەملەكەت مويىنىنا العان حالىقارالىق مىندەتتەرگە ساي كەلمەيدى. 2020 جىلدىڭ 10 اقپانىندا زاڭ جوباسى پايدا بولعان ۋاقىتتا حالىقارالىق ساراپشى رەتىندە مەن وسى جونىندە ايتتىم. كەيىننەن ونى بۇۇ-نىڭ ارنايى وكىلى جازدى. ەقىۇ-نىڭ دەموكراتيا ينستيتۋتتارى جانە ادام قۇقىعى بيۋروسىنىڭ ديرەكتورىنىڭ حاتىندا دا ءدال وسى ايتىلعان. مەنىڭ بىلۋىمشە، ءدال وسى ماسەلە كەلەسى اپتادا جاريالاناتىن بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ قۇجاتىندا دا جازىلعان. بۇل جەردە ەشقانداي ساياسي ماقساتتار جوق. بۇل جەردە جاي عانا حالىقارالىق قۇقىق، حالىقارالىق ستاندارت جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا جۇكتەلگەن حالىقارالىق مىندەتتەر.
زاڭ جوباسىنا كوپتەگەن شاعىمدار بار: بۇل ونىڭ بەيبىت جيىندار – قوعام مەن بيلىكتى بايلانىستىراتىن قالىپتى دۇنيە ەمەس، قوعامدىق ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىككە تونەتىن قاتەر نەگىزىندە قۇرىلعان تۇجىرىمداماسى. بەيبىت جيىندار مەن دەمونستاراسيالاردى رۇقسات سۇراۋ ارقىلى وتكىزۋ حالىقارالىق ستاندارتتارعا قايشى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ەسكەرتۋ ءتارتىبى بويىنشا وتكىزۋ جونىندە ايتقان. «ارنايى ورىن بەرۋ دە» حالىقارالىق تالاپتارعا ساي ەمەس. ول بەيبىت جيىننىڭ ءمان-ماعىناسىن جويادى. سەبەبى وعان وتەتىن ورىننان قاراعاندا، جيىننىڭ تاقىرىبى ماڭىزدى. بەيبىت جيىن وتكىزۋگە رۇقسات بەرمەۋگە سەبەپتەر كوپ جانە ۇيىمداستىرۋشىلار مەن قاتىسۋشىلارعا كوپتەگەن مىندەتتەمەلەر جۇكتەلگەن. ەگەر ادامدار 10 نەمەسە 5 جۇمىس كۇنىندە نە بولاتىنىن بىلە المايتىن بولسا، ستيحيالى بەيبىت جينالىستار قۇقىعى جوق. ولار ءوز پىكىرلەرىن بەيبىت جينالىس تۇرىندە بىردەن بىلدىرگىسى كەلەدى. بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن تىم قاتاڭ جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەنگەن. سونىمەن قاتار، زاڭ جوباسىندا «باسقا دا قوعامدىق ءىس-شارالارعا» قاتىستى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ماسەلەسى ساقتالعان. ول بويىنشا ءسىزدى شار ۇستاپ، كەپكا، مايكا كيىپ، فلەش-موب ۇيىمداستىرىپ، گۇل قويعانىڭىز ءۇشىن جازالاۋى مۇمكىن.
مىنە، وسىلاردىڭ اراسىنان ولار شەتەلدىكتەرگە، بوسقىندارعا، ازاماتتىعى جوق ادامدارعا بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋعا نەمەسە وعان قاتىسۋعا تىيىم سالۋ ماسەلەسىن تاڭدادى. وسىنىڭ توڭىرەگىندە تولىققاندى اقپاراتتىق «ارنايى وپەراسيا» ۇيىمداستىرىلدى. «جوۆتيس رەسەي، جۇڭگو نەمەسە تاعى ءبىر ەلدىڭ ازاماتتارىن الىپ كەلىپ، استانادا جيىن ۇيىمداستىرىپ، كونستيتۋسيالىق جۇيەنى قۇلاتپاق. ول «حالىق جاۋى»، ونىڭ ۇيىمى «ۇلتتىق مۇددەگە» قارسى جۇمىس ىستەيدى» دەگەنگە دەيىن باردى.
مەنىڭ اكەمدى، پروفەسسور الەكساندر ءجوۆتيستى ماعجان جۇمابايەۆ پەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتى اۋدارعانى ءۇشىن 70ء-شى جىلدارى «قازاق ۇلتشىلى» دەپ ايىپتادى. ەندى مەنى رەسەي، اقش جانە جۇڭگو مۇددەسىن ناسيحاتتادى دەپ ايىپتاۋدا. بۇل شاۋبىلدى قولداعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى مەنىڭ نە دەپ ايتقانىمدى دا بىلمەيدى.
بىرىنشىدەن، 1995 جىلعى ەسكى زاڭدى اشىڭىزدار. ول جەردە شەتەلدىكتەر تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. مىسالى، ول جەردە: «ميتينگ، جيىن، پيكەت، دەمونستراسيا وتكىزۋگە بايلانىستى ارىزدى جۇمىسشى توپ وكىلدەرى تاپسىرادى» دەلىنگەن. جۇمىسشى توپ وكىلى شەتەلدىك بولۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن. ءبىزدىڭ كاسىپورىنداردا جۇمىس ىستەيتىن شەتەلدىكتەر وتە كوپ... قولدانىستاعى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستە بەيبىت جيىن ۇيىمداستىرعان نەمەسە وعان قاتىسقان شەتەل ازاماتىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ماسەلەسى مۇلدە جوق. بۇل 1995 جىلدان بەرى كەلە جاتىر. سودان؟ وسى 25 جىل ىشىندە ءبىز شەتەلدىكتەردىڭ قاتىسۋىمەن بولعان قانشا ميتينگ كوردىك؟ بىزدە ءوز ازاماتتارىن «تاياقتاپ» جاتقانىن كورسەتكەن شەتەلدىك جۋرناليستەردەن باسقا مەنىڭ ەسىمدە ميتينگتە جۇرگەن شەتەلدىك جوق. شىندىعىن ايتۋ كەرەك، شەتەلدىكتەردىڭ قاتىسى بار بىرنەشە شارا ءوتتى. ول چەرنوبل اپاتىننىڭ الدىن العاندار شەرۋى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ەل ازاماتتارى بولۋى مۇمكىن. «ولمەس پولك»، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ شەرۋلەرىنە قاتىسقانداردىڭ اراسىندا شەتەل ازاماتتارى بار. قانداي پروبلەما؟ ءدال سول سياقتى پولشا، ۇلىبريتانيا، اقش، فرانسيا، گوللانديا، شۆەيساريادا تۇراتىن جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاقستان ازاماتتارى ءارتۇرلى ماسەلە بويىنشا بەيبىت دەمونستراسيالارعا شىعادى. مىسالى، تەرروريزمگە قارسى. وسى دۇنيەنى ۇيىمداستىرعان ادامداردىڭ ەستىگىسى كەلگەنى «شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوقتار ىشكى ساياساتقا قاتىسى بار، ياعني بيلىك ءۇشىن كۇرەس اكسيالارىنا قاتىسپايدى» دەگەن بولسا، وندا مەن بۇل جونىندە ناقتى ايتقانمىن. رەسەيلىك پە، قىتايلىق پا، امەريكالىق پا ەشكىم وعان قاتىسپايدى.
ەكىنشىدەن، بۇنىڭ بارلىعى مەنىڭ بالاما زاڭ جوبامدا باياعىدا جازىلعان. سول جەردەن وقىڭىزدار: شەتەلدىكتەر، ازاماتتىعى جوقتار مەن بوسقىندار سايلاۋ كومپانياسى نەمەسە ساياسي باسەكەلەستىككە قاتىستى بەيبىت جيىنداردى ۇيىمداستىرا المايدى. بۇل ءبىزدىڭ اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق زاڭنامامىزدا كورسەتىلگەن. مىسالى، شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ جانە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كانديداتتاردى، ساياسي پارتيالاردى ۇسىنۋى جانە سايلاۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن نەمەسە ىقپال ەتەتىن ىس-ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋى، سايلاۋدا بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە ارالاسۋى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. جانە ساياسي پارتيالاردى قارجىلاندىرۋعا تىيىم سالىنادى.
شىندىعىندا ماسەلەنىڭ نەدەن باستالعانىن انىقتاۋ ماقساتى بولعان جوق. كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەي بولدى، مەن وقىمادىم، ءبىراق ايىپتايمىن. نە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق قارسىمىن. كىنالايمىز، جالا جابامىز، ايداپ سالامىز.
بۇعان مەن سىيلايتىن ءبىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قاتىسقانى وكىنىشتى. ەندى سىيلاستىق جوق.
ەتنيكالىق كارتانى ويناتۋعا تالپىنىس جاسالعانى وكىنىشتى. نەگىزگى شابۋىل عالامتوردىڭ قازاق ءتىلدى بولىگىندە بولدى. انتيسەميتتىك پىكىرلەر مەن كسەنوفوبيالىق حابارلامالار پايدا بولدى.
مەنى قولداعاندارعا راقمەت! ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دامىعان، وركەنيەتتى، دەموكراتيالىق مەملەكەتتە تۇرىعىسى كەلەتىن ازاماتتار وتە كوپ. مەن جانە ءبىزدىڭ ۇيىم وسىعان دەيىن ىستەگەن جۇمىسىن الداعى ۋاقىتتا دا جالعاستىرادى. سەبەبى ءبىزدىڭ دە ءدال سونداي ەلدە ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى.»
ەۆگەنيي جوۆتيس
Facebook پاراقشاسىنان
پىكىر قالدىرۋ