جالعاسى. باسى مىنا جەردە

ءتىل بىلىمىندەگى «لەكسيكا» – گرەكشە «لەكسيكوس» – «ءسوز» دەگەندى بىلدىرەتىن، «تىلدەگى سوزدەردىڭ جالپى جيىنتىعى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. لەكسيكa دەگەنىمىز كەي جاعدايدا جەكەلەگەن تىلدىك تۇلعالاردىڭ، كوركەم شىعارمالاردا دا ءسوز ساپتاۋ مانەرىندە قولدانىلاتىن سوزدەر رەتىندە قولدانىستا بولۋى زاڭدى قۇبىلىس.

ءۇشبۋ

    ءۇشبۋ – «وسى، وسىناۋ» ماعىناسىنا يە

ورازا تۇت، ءۇشبۋ ايدا وقىپ قۇران، قاراڭعى كەردە شامىڭ جاعىپ تۇرعان («جاراپازان»)؛ تىرلىكتە ءۇشبۋ حاتتى تامام قىلعان، ءسوز ايتتىم ىقىلاسپەن بۇرىنعىدان («مىسال-اڭىز ۇلگىلەرى»)؛ ابىراھا مەكەرلىكتى كوڭىلىنە الىپ، ءبىلدىرىپ ءۇشبۋ ءسوزدى (از ھار) ىزعار ەتتى («ابىراھا مەن مۇعىلاب»)؛ وزىڭە ءۇشبۋ جۇمىس الاشاق پا ەدى، مەككەلىك قۇرايىشتىڭ كەتاسى ەدىڭ («ابىراھا مەن مۇعىلاب»). بۋ، شول، ءۇشبۋ، تونا ءۇشبۋ يەردە بارچامىز قىرالى دەبزار قىلدىلار (ءابىلعازى ءباھادۇر تۇركى شەجىرەسى). ءۇشبۋ كەچەنىڭ ىچىندە كەلىب مەڭعا جاۋاب بەر تەدىلەر (ءابىلعازى ءباھادۇر تۇركى شەجىرەسى). ءۇشبۋ ۋاقىتدا كورەلنىڭ پادشاھلارى ششيبان حان ءناسىلىندىن ەمەش ءبىراق يىرىق يەر تۇرۇر انىڭ راستىن يالعاننىن ءتاڭرى ياحشى ءبىلۇر (ءابىلعازى ءباھادۇر تۇركى شەجىرەسى) مىسالى: ءۇشبۋ پالە، ءۇشبۋ ەر، ءۇشبۋ كۇن، ءۇشبۋ ءسوز، ءۇشبۋ ءتۇنى، ءۇشبۋ زامان، ءۇشبۋ ءىس، ءۇشبۋ يەر، ءۇشبۋ جاي، ءۇشبۋ جول، ءۇشبۋ ۋاقىت، ءۇشبۋ قيسسا، ءۇشبۋ ءپاني، ت.ب.

      ءۇشبۋدۇر. ءبىلالعا راسۋل ايتتى قىلىپ ءپارمان: - حابار قىپ حالىقتىڭ ءبارىن كەلتىرىپ سان. اقىرعى وسيەتىم ءۇشبۋدۇر، - دەپ، بۇل كۇندە سان وسيەت ايتا – ءدۇرمان (ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى «پايعامباردىڭ سوڭعى تىلەگى»).

       ءدۇر

      ءدۇر/ءدۇررى اراب ءسوزى، «تەڭىز تۇبىنەن الىناتىن قىمبات باعالى اسىل تاستىڭ ءبىر ءتۇرى، ءىنجۋ، مارجان؛ كەرەمەت، زور، اتاقتى» دەگەن ماعىنالارعا يە. مىسالى: قالدىرعان سۋ تۇبىندە ءدۇردىڭ تاسىن، تۇسپەيدى كوزگە ءار نارسە، بولسا اسىل («ادام ەكى ءتۇرلى»)؛ ادەتىڭ: ءدۇر ولەڭگە ايات جازباق، تىمشىم قىپ (تاماسىن قور عىپ) بىرەۋدىڭ عايىبىن قازباق («ءماشھۇر-جۇسىپ پەن عالى كۇزەمباي ۇلى ايتىسقانى») . ءدۇر سوزىنە قاتىستى تىلدىك بىرلىكتەر كوپ: ءدۇر ولەڭ، ءدۇر ورىن، ءدۇر قۇنى، ءدۇر تاسى، ءدۇر گازەت، ءدۇرمان،  ءباھادۇر، ءۇشبۋدۇر

      «ءدۇر» قوسىمشاسى ارقىلى جاسالادى:

سۇرادى ساۋال ەتىپ مۇتىلابتان: - ماعلۇم ەت: نە جۇمىسقا كەلە ءدۇر سەن (سان) (م-ج. ابىراھا مەن مۇعىلاب)؛ اركىم-اق عيبرات قىلىپ ويلاۋ كەرەك، اللانىڭ بولعان ءدۇر دەپ ءبىراداسى (م-ج. «قاجىلارعا»)؛ مۇتىلاب پاتشاعا ايتتى قىلىپ ازھار (ىزعار)، ەكى ءجۇز تۇيەلەرىم كەلىپ ءدۇرلار (م-ج. ابىراھا مەن مۇعىلاب).

• شارپى

 شارپى ءسوزى «جارتى» دەگەن ماعىناعا يە بولعان: ءراسۋلدىڭ جاسى شارپى قىرىققا كەلىپ، ايتايىن پايعامبارلىق كەلگەنلەرىن («ابىراھا مەن مۇعىلاب»). «شالا-شارپى» دەگەن قازاقتا ءسوز بار. مۇنداعى شالا ءسوزىنىڭ ماعىناسى بەلگىلى، ءبىراق شارپى ءسوزىنىڭ ماعىناسى بۇلىڭعىر. شارپى ءسوزى تۋۆا تىلىندە ««جارتى» ۇعىمىن بىلدىرەدى، سوندا «شالا-شارپى» قوس ءسوزىنىڭ ماعىناسى «شالا-جارتى» بولماق. شالا، شارپى سوزدەرى وتقا بايلانىستى ايتىلادى. «ءسوزدىڭ الاسى – جامان، وتتىڭ شالاسى – جامان» دەگەن قازاقتا ماقال دا بار. جالپى العاندا، «شارپى» ءسوزى «تولىق ەمەس، جارتىلاي» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

الەۋمەتتىك-قوعامدىق، ساياسي اتاۋلاردى بىلدىرەتىن سوزدەر بويىنشا:

      باسالقا – اقىل (كەڭەس)، باسۋ ءسوز ايتۋشى. قىزىقتى باستاۋ ءۇشىن باسالقالار، توي سوڭىن اتقا اۋداردى تىم ۇزاتپاي («قۇماش قوڭىر حيكاياسى». بابالار ءسوزى).

     زاڭگى، ۇكىرداي – شەن، بيلىك اتاۋى. جيىلعان زاڭگى، ۇكىرداي، باي-باعلانعا، ءبىر تويدا توتاي كەپتى انتالاتىپ («توتاي سال». بابالار ءسوزى).

      كەرەشى – كەلىستىرۋشى، اراعا ءجۇرۋشى، ءبىتىستىرۋشى

      ءسارۋار/ءسارۋار – باسشى، كوسەم (مۇحاممەد پايعامباردىڭ اتىنا بايلانىستى قولدانىلادى)، باستىق، جەتەكشى.  «مەن ەندi سول ءسارۋاردi iزدەيiن»، - دەپ،امانداسىپ ولارمەن كەتiپ قالدى(«شاھماران». بابالار ءسوزى))

       ىلگىداي  – لاۋازىم يەسى، ۇكىردايدىڭ ورىنباسارى. مانساپتى: ءبىرى ۇكىرداي، ءبىرى ىلگىداي، ءار ءتۇرلى قۇرمەتتەلدى تاعاممەنەن («قۇماش قوڭىر حيكاياسى». بابالار ءسوزى).

تۋىستىق اتاۋلار

       جاناپ – جاقىن، جاماعايىن، تۋىس. عالىم تاعى سۇراعىن ساباقتادى، تىڭداپ وتىر حاليفا جاناپتارى («عالىم قىز بۋادات». بابالار ءسوزى).

        ءبىر تۋما – ءبىر تۋعان تۋىس، تۋىسقان. ءبايبورى اكەسى ءھام قۇلتاي، ءھام شىنىباي دەگەن ۇشەۋى ءبىر تۋما ەكەن («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى).

        تۇرمىستىق زات اتاۋلارىنا بايلانىستى ەسكى سوزدەرگە كەلسەك:

     شاناش – ەشكى تەرىسىنەن جاساعان اس قۇياتىن ىدىس. سەن ءيتتىڭ جانىڭ ىرزا، جولداسىڭ سول.

ىشپەي، جەمەي، شاناشقا قويسا سالىپ («يت دۇنيە»).

      پارشا/بارشا – التىن مەن كۇمىستى ارالاستىرا وتىرىپ تىعىز توقىعان جىلتىراق جىبەك ماتا جانە سول ماتادان تىگىلگەن قىمبات باعالى كيىم. پارشا مەنەن ءماۋلىمدى، بوز بوياقتاي جۇمساعان، جورعا مەنەن جۇيرىكتى، تاي، قۇنانداي جۇمساعان («ءتاتيدىجوقتاۋ»).

       ءماۋلىم – ماتا-كەزدەمە اتاۋى. پارشا مەنەن ءماۋلىمدى، بوز بوياقتاي جۇمساعان، جورعا مەنەن جۇيرىكتى، تاي، قۇنانداي جۇمساعان («ءتاتيدى جوقتاۋ»).

        ءبوز – ارزانقول ماتا.

        بارشا – التىن مەن كۇمىستەن بەزەلگەن ماتا. بارشانى بوزدەي جىرتتىرعان، جىبەكتى جۇندەي تۇتتىرگەن («جوقتاۋ»).

        قاۋعا – قۇدىقتان سۋ   تارتاتىن تەرىدەن ىستەلگەن ىدىس. شىڭىراۋدان الىپ، سۋ ىشكەن، شىنجىرلى قاۋعا تاقتىرعان («جوقتاۋ»).

         قامقا – زەرلى جىپتەن توقىلعان جىبەك ماتا. استىنا جورعا مىنگىزىپ، ۇستىنە قامقا كيگىزىپ! («سايىن باتىر»).

         كونەك – تەرىدەن تىگىلگەن شەلەك. كونەكتە تۇرعان قىمىزىڭ بار ما؟! – دەپ ۇرسادى ەكەن (قالماق سارىارقادان اۋعاندا، تاماق سۇراپ جىلاعان بالالارىنا ايتقانى).

         ساركە – iشiمدiك.بiرiندە ءسۇت، بiرiندە ساركە ەكەن، ادام ۇعلى بiلەدi جاماندىقتى (شاھماران).

          كەرمە – كىلەم سياقتى توقىلىپ كوبىنە ساندىك ءۇشىن كەرەگەگە ىلىنەتىن، ىشىنە كيىم-كەشەك، ۇساق-تۇيەك زاتتار سالىناتىن قالتا؛ شىمىلدىقتىڭ جەلبىر شەگى؛ ات بايلايتىن جەر. جۇرەگىڭ مەن دەپ سوعىپ ەلجىرەپتى، بەبەۋلەپ كەرمە اسىلىپ تۇرساڭىز دا («قاراتورعاي». بابالار ءسوزى).

         ادالباقان – كيىم ىلەتىن اشالى قادا اعاش. اسادال – ىدىس-اياق سالىپ قوياتىن بيiك كەڭ شكاف؛ بۋفەت. ايەلدەر جۇرمەسىن دەپ مەنى قارعاپ، اسادال، ادالباقان شاپتى ارناپ («التىن بالتا». بابالار ءسوزى). 

         كورىك – تاندىر قاقپاعى، كەسەك قاقپاق؛ ساماۋرىننىڭ وت سالاتىن جەرى. قول ارا، اينەك كەسكىش، تەمىر تەسكىش، كورىك، ءتوس، بالعا، قىسقىش، تەمىر ساشاۋ («التىن بالتا». بابالار ءسوزى).

        كەبەجە – تۇيەمەن كوشىپ-قونۋ كەزىندە بالا وتىرعىزاتىن اعاش جاشىك ءتارىزدى بۇيىم. جۇكاياق، كەبەجە مەن توسەك اعاش، جاسادى ناق قايىڭنان كەسەك اعاش («التىن بالتا». بابالار ءسوزى.)

        قىمقاپ – التىن نەمەسە كۇمiس جiپ اpالاستىpىپ

توقىلعان قالىڭ جiبەك ماتا. كەلبەتىنە قاراسام، قىمقاپتى تاڭلاپ كيگەندەي («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى).

       مويىنتۇرىق – اpبا، شانا، سوقا تاpتاتىن وگiزدەpدiڭ موينىنا سالاتىن اpناۋلى اعاش قۇpال. ءتىس اعاش، مويىنتۇرىق جاتاق ەلگە، ءۇي اعاش كوشپەلى ەلگە پانا كەرەك («التىن بالتا». بابالار ءسوزى).

       سىرىق. كيiز ءۇيدiڭ كيiزiن جوندەۋگە، ءتۇندiكتi كوتەpiپ اشۋعا اpنالعان ۇزىن تاياق؛ باقان. جاسادى قۇرىق، سىرىق، توقپاق، قازىق، جول جۇرگەن جولاۋشىعا تارتىپ سىيىن («التىن بالتا». بابالار ءسوزى).

       تەگىلدىرىك – ەp-تۇpمان جابدىعى. اتقا سالدىم تەگىلدىرىك تەرلىكتى، قاراتاۋدا مەن كوپ ءسۇردىم بەكلىكتى («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى)

       توعاناق – تۇيەگە ارتقان جۇك. جاتتى ولار توعاناعىن باسقا قويىپ، سۋسىنداپ شولىركەسە، اسقا تويىپ («نۇرعازارىن». بابالار ءسوزى)

       ءتوس – ءۇستiنە  تەمip قويىپ سوعاتىن ۇستانىڭ قۇpالى. قول ارا، اينەك كەسكىش، تەمىر تەسكىش، كورىك، ءتوس، بالعا، قىسقىش، تەمىر ساشاۋ («التىن بالتا». بابالار ءسوزى).

        شاڭگەك – مالدى سويعاندا ءىلىپ قوياتىن اسپا iلمەك اعاش.  سان ەتتى شانشا سالار اسىقسا دەپ، باسىنا ءىلىپ قويدى شاڭگەك قارماق («التىن بالتا». بابالار ءسوزى.

        شىلدىرمان – سىبىزعى ءتۇرى.الپامىس سەركەنىڭ سۇيەكتەرىنەن «شىلدىرمان» دەگەن سىبىزعى جاسادى («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى: ءجۇز تومدىق.

         كۇلا – ديۋانانىڭ باس كيىمى. وندا قىز، ايتقانىنداي، پەردەمەن بەتىن جاسىرىپ، حانعا امالىن اسىرىپ، باسىنا كۇلا كيىپ، استىنا ەسەك ءمىنىپ، قورجىن سالىپ، قولىنا اسا الىپ، حاننىڭ ورداسىنا اقتاپ كەلدى («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى).

         موسى – باسى بipiكتipiلگەن ءۇش تەمip تاياقتى iلگەككە شاۋگiم شەلەك iلiپ، شاي قايناتىپ، اس پiسipەتiن قۇpال. جانە بۇ جاعىنا شالا-پۇلا ءپىسىرىپ، موسىدان الىپ ءتۇسىرىپ، قوڭ ەتىن كەسىپ بەرىپتى («الپامىس باتىر قيسساسى». بابالار ءسوزى:

         كىرەۋكە – وقتان، نايزادان ساقتانۋ ءۇشiن جوpىققا كيەتiن تەمip ساۋىت. جىگىتتىكتە ءجۇرۋشى ەڭ كىرەۋكە توندى جامىلىپ («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى).

         مۇرىندىق – تۇيەنiڭ يا وگiزدiڭ ەكi تاناۋىنىڭ اpاسىنداعى شەمipشەگiن تەسiپ وتكiزەتiن iستiك اعاش. مۇرىندىق، نوقتا تيمەگەن، تۇيەشىلەر مىنبەگەن توقسان ناردى قۇلاتتى («الپامىس باتىر قيسساسى». بابالار ءسوزى)

         وقشانتاي - بىلعاpىدان تiگiلiپ، بەلدiككە تاعىپ ءوق-داpi، قۇpال سالىپ ءجۇpەتiن قالتا؛ كiسە. وقشانتايىن بايلانىپ، موينىنا مىلتىق سالادى-اي («الپامىس باتىر قيسساسى». بابالار ءسوزى)

          تەرلىك – توقىمنىڭ استىنا سالاتىن، قويدىڭ جاباعى جۇنىنەن تەر ءسىڭىرۋ ءۇشىن جاسالاتىن كيىزدىڭ ءبىر ءتۇرى؛ تەرشىك.  اتقا سالدىم تەرلىكتى، دۇشپانعا قىلدىم ەرلىكتى («الپامىس باتىر قيسساسى». بابالار ءسوزى).

          كەرسەڭ – ۇلكەن شارا، تەگەش، تەگەنە. ۇلكەنگە كەرسەڭ قالدى دا، اس قۇيىلدى تەگەشكە («قارا ولەڭ». م.ج.).

          مالما – تەرى يلەيتىن اشىتقى، يگە سالاتىن تەرىنى استى-ۇستىنە شىعارىپ، ارالاستىرۋ. قىمىزعا قارا سابا اڭسامايدى، مالمانىڭ بولعان ءۇيىر شەلەگىنە («ءبىر ۇيگە». م.ج.)

          مانات – قىمبات، تۇكتى ماتا. جەتكىزگەن ۇشقان قۇستاي قاناتىم-اي! كۇن جاۋسا، سۋ بولمايتىن ماناتىم-اي! («ىشقىش باپ ساپارى». م.ج.)

          مور – كيىز ءۇيدىڭ اعاشىن (سۇيەگىن) بالقىتاتىن ورىن. مور باسقان ۇزىن ۇزاق قاعازىم بار، وقيتىن مەزگىل-مەزگىل نامازىم بار («جادىگويدىڭ جىرى». م.ج.).

          ساپتياق، ساپتىاياق – قىمىز قۇياتىن ىدىس. ءبىر ساپتياق (ساپتىاياق) بايلانىپ باردىق، كەلدىك، كەلگەن سوڭ امان-ەسەن، جۇرتتى كوردىك («ءىزباس قاجى». م.ج.)

ءتۇر، ءتۇس، سىن، ساپا اتاۋلارىنا بايلانىستى سوزدەرگە كەلسەك:

          باران – جىلقىنىڭ ءتۇسi؛ قاpا قوڭىp، قاpا كەp. ارتىنان ءبىر ات شىقتى بۋرىل دەدى، كوك تە ەمەس، باران دا ەمەس، كۇلگىن دەدى («قۇماش قوڭىر حيكاياسى». بابالار ءسوزى).

           بۇلا – ءقادىرلى، سىيلى.  زارشىلىق شىن بولدى ما، جاسىمنان بۇلا وسكەنىم. جاسىمدا وسكەنىم بۇلاڭداپ، ارعىماق اتتاي سىلاڭداپ («نۇرعازارىن». بابالار ءسوزى).

           بورتە – بوز اpالاسقان كوكشىل، قىزىل-كۇpەڭ ءتۇس مىنگەن اتى بورتە-دى، وتاۋدى ەندى ورتەدى («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى).

           ىرعىن – قىpۋاp، كوپ، مول. كوك ورمان، ءىشى تولعان شالعىن ەكەن، جەل-جەمىس، گۇل-بايشەشەك ىرعىن ەكەن («ءجۇنىس جەتىم». بابالار ءسوزى.

          ساقى – قولى اشىق، مىرزا، جومارت. ساقىنىڭ قىلعان قايىرى سەل بولادى،
رەشەتكە – بىزگە قورعان – قايدان بولسىن؟! («كۇيەۋ ماعزۇم مەن ارۋاقتار». م.ج.).

وسى تۇستا ەرەكشە لينگۆومادەني بىرلىكتەردى اتاپ وتۋگە بولادى:

            باسىرە – بالالارعا مەنشىكتەگەن، ارنايى ەن سالىنعان مال.  باسىرەڭ دەپ ءجۇز سەركە ءبولىپ بەردى وزىنە («الپامىس باتىر قيسساسى». بابالار ءسوزى:

           كەرنەي-سىرناي – قازاقتىڭ ۇرمەلى مۋزىكالىق اسپابى.  كەرنەي-سىرناي تارتتىرىپ، داعىرا دابىل قاقتىرىپ، قىرىق قاقپالى قالاعا تەگىس حابار بەردى ەندى («الپامىس باتىر قيسساسى». بابالار ءسوزى).

          شىرعا – قۇستى قولعا، اڭعا تۇسۋگە باۋلىعانعا قولدانىلاتىن اڭنىڭ جاساندى بەينەسى. "بىلاي قىل" دەپ ۇيرەتىپ، شىرعاداي قىلىپ سۇيرەتىپ، سالتاناتتىڭ ءراسىمىن ەل جۇرتىنا كورگىزگەن («مۇسا شورمان ۇلى». م.ج.).

          شۇلەن – مىpزا، داpقان، جوماpت كiسi. وندا الپامىس ايتتى: – ساعان ولاي بولسا مەن ءبىر اقىل ۇيرەتەيىن، ەرتەڭ «حاننىڭ شۇلەن بەرەتۇعىن تويى بار» دەپ توي قىلىپ، ەلدى شاقىرىپ جيىڭىز («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار ءسوزى)

         ءسىرى – ادامدى تۇلىپ جاساپ، جاس تەرىگە سالۋ. بەلگى جوق، بەيىتى جوق نۇرلانعاننىڭ، سىرىدە ءشىرىدى مە قايدا كەتتى؟! («اققان سىناپ». بابالار ءسوزى).

         ساۋىن ايتۋ – ءبىر اۋىلدا، ەلدە ۇلكەن اس، ۇلكەن توي بولاتىن بولسا، الدىن-الا (بىرنەشە اي، ءتىپتى ءبىر جىل بۇرىن) جان-جاققا حابار جىبەرىلۋى، ادامداردى سوعان شاقىرىلۋى. Ac بەردىەكى وبلىسقا، ساۋىن ايتىپ، تىك تۇرىپ ەكى ويازناي، ون بەس بولىس («مۇسا شورمان ۇلىنىڭ اسى». م.ج.)

          توتيا – كوزگە جاعاتىن ءدارى، سۇرمەلەيتىن بوياۋ. تابىلماس كوزگە توتيا – ەم دارىدەي، قولىنان ءار جاقسىلىق كەلگەن كىسى («ادام ەكى ءتۇرلى».م.ج.)

          سۇرمە – كىرپىك، قاستى بويايتىن قىنادان جاسالعان بوياۋ. سۇرمە تارتىپ كوزىنە، ورناتقان گاۋھار تىسىنە («الپامىس باتىر قيسساسى». بابالار ءسوزى).

           كۇيەك بايلاۋ. قىركۇيەك  ايىندا قوي مەن ەشكىنىڭ تولدەۋ ۋاقىتىن كوكتەم ايىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قوشقار مەن تەكەگە كۇيەك بايلايدى. بۇل شارۋا قىردا، ءورىس باسىندا وتكىزىلەدى («كوشپەلى بولعان جۇرتتىڭ شارۋاسى» م.ج.).

ەسكى قازاق جازبا لەكسيكاسىنىڭ قۇرامىندا شەت سوزدەر بار:

         اراب سوزدەرى: حايلا (ايلا)، مينات (ىزەت، قايىر؛ شۇكىرلىك؛ مىندەت، بورىش)، عاسى، اسى (كۇناھار، شاريعاتقا قايشى ىستەر جاساعان كىسى)، دالەلەت (جول كورسەتۋ، دالەلدىك، بەلگى)، ءناۋي/ءنابي  (اۋليە، قۇدىرەت، جاراتۋشى، ەلشى)، حاسىل (ناتيجە).

        پارسى سوزدەرى: ءماسدار  (باستاۋ، قاينار كوز)، پۇشايمان (بەيشارا، سورلى، قايعى، وكىنىش)، ناما (حات، جازۋ)، لاشكەر (اسكەر، قوسىن)، بارھام (الاساپىران، ارالاس)، حار (قور)، عار/قار (جامان)، بيناكاھ (جازىقسىز)  

         يران سوزدەرى: ءسارۋار (باسشى، كوسەم)، اۋان (اعىم، ىڭعاي، يكەم)، باھرا (پايدا، ولجا، ناتيجە)، زادا (پەرزەنت، بالا)، نياز (ءوتىنىش، تىلەك)، شاھباز

(ەر، ازامات، باتىل)

          موڭعول  سوزدەرى: ىلاۋ، boġdا  (قاسيەتتى)، ەzەn (يەم)، الباتى، ۇتىق (رۋ)، ۇتاعات، تارباعاتاي، شاۋەشەك، burھan (بۋددا)، ԛulaԛay  (ۇرى)، ԛudal (ۇرى)، مörgü (باس يۋ).

          جۇڭگو  سوزدەرى: han (حان)، waŋ (ۋاڭ)، ϳaŋϳuŋ (گەنەرال)، guŋ (گۇڭ)، saŋla (قايراندا)، tayϳi (ءتايجى)، مolon (گۇلدى تورقا)، uluw (ايداھار)، darïn (ۇلىق)، diŋsä (شەن مارجان)

          مانجۋ سوزدەرى: زاڭگى (شەن، بيلىك)، ۇكىرداي  (بولىس دارەجەلى لاۋازىم)، ىلگىداي (لاۋازىم يەسى، ۇكىردايدىڭ ورىنباسارى)

          ورىس  سوزدەرى: پورما (فورما)، سوتكە (سۋتكا)، زاپوسكە (زاپاس)، ۇيەز (ۋەزد)، سيپىر (سيفر)، سبات (سۆەت)، ءمىنوت (مينۋت)، پانار (فونار)، ميكايل (ميحايل)، ىسقاد /سىبحات (سحود)، تەبەتەي (تيۋبەتەيكا).

وسى تۇستا ءتىل عىلىمىنىڭ ناعىز مايتالماندارىنىڭ ءبىرى، عالىم بەرىكباي ساعىندىق ۇلىنىڭ:      «تۇركى حالىقتارىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇعىمدار مەن زات اتاۋلارى ەسكەرتكىشتەردە اراب-پارسى سوزدەرىمەن بەرىلەدى. مۇنداي سوزدەردىڭ كوپشىلىگى ءدىني ۇعىمدار، ەل باسقارۋ ىستەرىنە، ەكونوميكاعا، عىلىم مەن مادەنيەتكە، قوعامدىق ءومىردىڭ باسقا دا سالالارىنا بايلانىستى تەرميندەر. ارينە، مۇنداي سوزدەر اۋدارۋعا كەلمەيدى. اۋدارعان كۇندە دە نەگىزگى ماعىناسى بۇزىلىپ كەتەر ەدى» دەگەن ويىن دالەلدەي تۇسەمىز [ساعىندىقوۆ ب. XIV عاسىرداعى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەگى اراب، پارسى ەلەمەنتتەرىنىڭ لەكسيكالوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى // قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارلارى. تىل-ادەبيەت سەرياسى.1976 1 (9)). لەكسيكا كونەنىڭ كوزى بولعاندىقتان، ونىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنەن ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ سان ءتۇرلى تاريحي دامۋ جولدارىن تانۋعا بولادى. مىسالى، قازىرگى قازاق تىلىندە قولدانىلمايتىن اراب جانە پارسى سوزدەرى. لاشكەر –مەنىم لاشكەرىم ەكىگە ءبولىندى (ءابىلعازى ءباھادۇر تۇركى شەجىرەسى). ءۋالايات – ءۋالايات شىڭعىس حاننىڭ حىتاي ۋا قارا حىتاي ۋا ءچۇرچىت ءۋالاياتلارىنى العان زىكىرى – قازىرگى مەملەكەت ورنىندا قولدانىلعان. حاجىمۇحامەد قولىندا حوراساندىن وزگە ءۋالايات قالمادى (ءابىلعازى ءباھادۇر تۇركى شەجىرەسى).

ماعىناسى بەيمالىم، كومەسكى سوزدەر بار، ارينە، ول بولاشاق تەرەڭ تالداۋلاردى كۇتىپ تۇرعانى انىق. ولار: اتيھام، مانحيكۇم، مارجامقا، ءبىرھام، تامكۇن، ھارما، حامىلا، لاحسىزادا، عال، ماعباس، حىسىرىيار، اقىراعى، ميللاد، ميكام، جىكىر، ۇمقالا، جىنت، عىدىرىم، ءمادىعا، زاررا كاپات، ۇشال، سوبۋ قاجيليت، ايىسلاعىل، ءدۇريسات، مايشاق، مۇكىم، اكىرام، اقتىش، تاقىرار، عيززا، ميليات، ءاني، ءمۇني، جاكىر، نايارمانلىق، ءراحفيبى، ءماۋىل، كىنار، كىنارسى، فىقاتاۋحيد، بيوپا، ناۋە، ءپىرۋاي، ھۇممات، عىندابا، شيديدا، سايلىق، ساۋان، ساحاباۋىل، سەڭگى، ابراحىمات، ھۋراگان، ىستىعانات، تورتا، ماحيك، ماساۋاللا، شايناللا، مۋفتالا، كاۋىپ، حىلىم، شيا، ماحبوپ، گانجۋ، عاراز، ساداپ،زابباني، ءمىلامات، عۇزدام،شار، ۋمىن، تۋمىن، عادالاتلى، الحىر، ءجانناتىل، ءماۋپىن، پارھام، ماسنا، ءشاجارات، حۇمايىن، حايىر-ىقسان، لابۇد، ءشاني، زاررا، قىترە، مۇعىزى، زىنجىبا، فىرايىز، جاڭ-جادال، ميقان، عاقايات، ءپىلپىلا حاتىرشاۋ، تافىق، ءراسۇر، مۇجاۋھار، زايىع، زايعى، حايىف، اعىراب، جاھىل، ھۇسۋ، حاميساق، ءامىر-زيبال، ساقىر، تاجا، ءزامابىرير، اجدار، اسحاپ ت.ب.

سونىمەن قاتار وسى تۇستا، وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەر ءدال سول قالپىندا الىنباي، ءتىل زاڭدىلىعىنا ساي يگەرىلىپ جۇمسالعان سوزدەردى  كورسەتۋگە بولادى: فورمى (فورما)، زاپوسكە (سۆەت)، ءمىنوت (مينۋت). مىسالى: ارابتا ول سەكىلدى قۇس بولماعان، اياعى شەگىرتكەنىڭ فورمىندا ەدى (ابىراھا مەن مۇعىلاب)؛ سارىارقانىڭ كودە مەن بەتەگەسى ءشوبىڭ بولعان (زاپوسكە) زاپاسقا، سۋىڭ – سىرا؛ («ءيمانجۇسىپ اتىنان شىعارعانى»)؛ انا جىل ەتكەن سايلاۋدا جاپەك، يسا، ۋەزگە (ۇيەزگە) دە ستابالوۆ بولماپ ەدى. ۇيەزدىڭ قورقىتۋى جەتىپ ەدى، قورىقپاي-اق ەندى بۇلار ءوتىپ ەدى («بايدالىنىڭ يساسىنا»)؛ ساماۋىر، قايتا-قايتا قويدى، شايدى، جەي الماي ازىققا الدىق اپپاق مايدى؛ ساماۋىرىن – قايتا-قايتا قويدى شايىن، اتقا جەم نەشە مەزگىل بەردى دايىن («ىشقىش باپ ساپارى»)؛ بالاسىنا عالىنىڭ تيگەنى ءۇشىن، قىزعا سەگىز ۇجماقتىڭ ەسىگى اشىق («شاھاربان مەن حۇسايىن»)؛ كوكتەگى پەرىشتەلەر قارا كيگەن، ۇجماقتاعى قورلار كورىپ، زار ەڭىرەگەن («ءابۋشاقىما»)؛ ۇجماققا ءابۋشاقىما كەتتى جانى، جۇك بولعان ول كاپىرگە ەردىڭ قانى («ءابۋشاقىما»)؛ سيپىرىن بەس تيىننىڭ بەس تەڭگە دەپ، كەدەيلەر حات بىلمەگەن سورى قاينار («كوشپەلى بولعان جۇرتتىڭ شارۋاسى»)؛ حىرىستىڭ سبادى (سۆەتى) بولىپ تابىلعان سوڭ، بىزدەردە قۇمارپازدىق قالدى ءبىر ات («ءبىر ۇيگە»)؛ بارۋعا مەن وسىنشا وي ويلاندىم، وقتانىپ نەشە ءمىنوت (مينۋت) ىڭعايلاندىم («اباقتىداعى يشانعا»). بارلىق سوزدەردى تالداي كەلە، كوشپەلى ءومىردىڭ تاعدىر تاريحى، حالىقتىڭ رۋحاني ەرەكشەلىكتەرى كونە لەكسيكادان كورىنىس تاباتىندىعىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. قازاقتىڭ ەسكى جaزبا لەكسيكاسى حالىق دۇنيەتانىمىن، مادەنيەتىن سول ءداۋىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن تەرەڭدەتىپ كورسەتەدى.

جالپى العاندا، ەسكى قaزاق جازبا ءتىلى – قازىرگى ادەبي ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا جول اشقان ۇلكەن ارنالاردىڭ ءبىرى. ءبىز ەستىمەگەن قازاقتىڭ كونە سوزدەرى وتە كوپ، سوندىقتان ولاردى ىندەتە زەرتتەپ، ماعىنالىق مازمۇنىن اشۋ aرقىلى قازاقتىڭ  مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن، تانىمدىق قىرلارىن كورسەتۋگە بولادى.

ابيتجانوۆا جانار التىنبەكوۆنا

ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ

اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف. ع.كانديداتى

ەشمەتوۆا بالجان باتىرحانوۆنا

ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ

عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD دوكتورانت