10 تامىزدا ۇل­­تى­­مىزدىڭ ۇلى اقى­نى، ويشىل تۇل­­عاسى اباي قۇنان­­باي­­ۇلى­نىڭ تۋ­عا­نىنا 175 جىل تول­دى. بۇ­دان شي­رەك عا­سىر ۋاقىت بۇ­رىن تۇڭعىش پرەزي­دەنتىمىز – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ­تىڭ باستاماسىمەن ابايدىڭ 150 جىل­دىعى يۋنەسكو دەڭگەيىندە وتكى­ءزىل­گەن ەدى. بۇل تورقالى توي – سول تاما­شا ءداستۇردىڭ جالعاسى.

بيىلعى مەرەيتويعا وراي ءبىرقاتار ءىس-شارا جوسپارلانعان بولاتىن. ءبىراق الەمدى جايلاعان ىندەتكە بايلانىستى سو­نىڭ كوپشىلىگىن ونلاين فورماتقا اۋىس­تىردىق. ارينە سان سىناقتان ءسۇ­ءرىن­بەگەن حالقىمىز بۇل دەرتتى دە جەڭە­ءدى. قيىندىق  وتپەلى، ال اباي مۇراسى ءماڭ­گىلىك.

مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا ۇكىمەت ونىنشى تامىزدى «اباي كۇنى» دەپ بەل­گىلەپ، مەرەكەلەر تىزبەسىنە ەنگىزدى (ءبىراق جۇمىس كۇنى بولىپ قالا بەرەدى). ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن ۇلىقتاۋعا ارنالعان ءىس-شارالار جىل سايىن وتكى­ءزىلىپ تۇراتىن بولادى. ماسەلە مەرەيتويدا ەمەس – تۇعىرلى تۇلعانىڭ تۋىن­دى­لارىنان تەرەڭ ءتالىم الۋدا. اباي­دىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ – ونىڭ قاعي­داتىن ۇستانۋ، اماناتىنا ادال بولۋ. سوندا عانا جاس ۇرپاقتىڭ سانا­سىنا قاستەرلى قۇندىلىقتاردى ءسىڭى­رەمىز.

ءبىز ۇلى ويشىلدىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن تاعىلىمى تۋرالى ايتۋدان جا­لىق­­پايمىز. اسىرەسە قازىرگى قازاقستان قوعا­مىن ابايدىڭ رۋحاني ۇستانىمىنا ساي دامىتۋ اسا ماڭىزدى. مەن بۇل جونىندە «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالامدا كەڭىنەن ايتتىم.

بيىلعى جىل حالىقارالىق «اباي جىلىنا» اينالدى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ونىڭ شىعارماشىلىعىنا نازار اۋدارۋدا. قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن جانە يۋنەسكو-نىڭ قولداۋىمەن ۇلى اقىنىمىزدىڭ 175 جىلدىق مەرەي­تويى جاھاندىق دەڭگەيدە اتالىپ وتۋدە.

اقىننىڭ باعا جەتپەس مۇراسىن ۇعىن­دىرۋ جانە دارىپتەۋ – ازاماتتىق پارى­­زىمىز. ويتكەنى اباي – الەم­دىك دەڭ­گەي­دەگى كەمەڭگەر تۇلعا. اباي­تانۋ­دىڭ تۇ­عىر­نامالىق نەگىزى دە وسى بولۋعا ءتيىس.

ءقازىر اقىننىڭ ەڭبەكتەرىن حالىق­ارا­لىق عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ ءۇشىن ناقتى جانە ماقساتتى جۇمىس­تار قول­عا الىنۋدا. ونىڭ شىعارما­لا­رى الەم­ءنىڭ ون تىلىنە اۋدارىلىپ، باس­پاعا ازىرلەندى. بۇل كىتاپتار ءجۇز­دەن استام ەلدىڭ كىتاپحانالارى مەن مادە­ني ورتا­لىقتارىنا جىبەرىلەدى. ءبىرقا­تار شەتەل­دىك اۋدارماشىلارعا، اباي­دىڭ شىعار­ماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ­ءشى­لەر مەن ناسيحاتتاۋشىلارعا مەنىڭ جار­لىعىممەن مەملەكەتتىك ناگرادا بەرىلدى.

اباي رۋحىن ۇلىقتاۋ شارالا­رى جالعاسۋدا. شەتەلدەگى ەلشىلىك­تەرى­ءمىزدىڭ جانىنان اباي ورتالىقتارى اشىلا باس­تادى. اقىننىڭ شىعار­ما­شىلىعىن جۇيەلى زەرتتەۋ ءۇشىن ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان اباي اكادەميا­سى قۇرىلدى.

ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن اباي مۇراسىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سەبەبى ۇلت رەتىندەگى جاڭارۋ يدەيا­سى دا ونىڭ كوزقاراسىمەن ۇندەسىپ جات­قانى انىق.

كەلەسى جىلى قازاقستان تاۋەل­ءسىز­دىگى­ءنىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. ءبىراق كە­زىندە ۇلى ويشىلدى قاتتى تولعان­دىرعان كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەر قوعامدا ءالى دە كەزدەسەدى. وكىنىشكە قاراي اباي ايت­قان «بەس دۇشپاننان» تولىق ارىلىپ بولعان جوقپىز.

ازاماتتارىمىزدىڭ اراسىندا جال­قاۋلىق پەن ءسوزۋارلىق ءجيى كەزدەسەتىنى قىنجىلتادى. بۇلار بۇرىنعىشا توي­قۇمارلىقتان تارتىنباي، كۇندەلىكتى تىنىمسىز تىرلىكتى دارىپتەۋدىڭ ورنىنا، ءاربىر قوعامدىق وقيعادان ساياسي استار ىزدەيدى دە وتىرادى.

اباي حالىقتى توي تويلاۋعا ەمەس، ەڭبەك ەتۋگە، رۋحاني كەمەلدەنۋگە شاقىردى. ابايدىڭ ۇلاعاتى ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن دا، قۇندىلىعىن دا جوعالتقان جوق. سوندىقتان ءبىز ونىڭ تەرەڭ ويلارىنا، كەلەشەكتىڭ كەلبەتىنە ۇڭىلگەن كورەگەندىگىنە تاڭىرقاۋدان جالىققان ەمەسپىز. اباي ءىلىمى بۇگىنگى ءبىرقاتار باعىتتارعا ورايلاس كەلەدى.  

ەڭ الدىمەن، ءبىلىم يگەرۋ. ءبىز ءبۇ­كىل الەمدى اقىل-وي مەن پاراساتتى پايىم ارقىلى عانا مويىنداتا الامىز. زا­مان تالابىنا ساي ءبىلىم الۋ ينتەل­لەك­تۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋعا جول اشادى.

ەكىنشى، تاربيە ماسەلەسى. سون­دىقتان، وسكەلەڭ ۇرپاققا دۇرىس باعىت بەرگەن ءجون. اقىننىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا، تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە» دەگەن وسيەتىن ءاردايىم ساناعا ءسىڭىرۋ قاجەت.

ءۇشىنشى، جاڭا كاسىپ يگەرۋ. اقىن ءار قازاق ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولسا دەپ ار­­مان­دادى. اسىرەسە باسەكەلەستىككە تولى ال­ماعايىپ زاماندا مۇنىڭ ءمانى زور. اباي: «مال كەرەك بولسا، قول­ونەر ءۇي­رەنبەك كەرەك. مال جۇتاي­دى، ونەر جۇتا­مايدى» دەيدى. ءبىز ەڭ­بەككە، جاڭا ونەر يگە­رۋگە دەگەن كوزقا­راسىمىزدى تۇبە­گەيلى وزگەرتۋگە ءتيىسپىز. بايلىقتىڭ دا، باقىتتىڭ دا كىلتى – ءوزىڭ سۇيگەن كاسىپتە.

ءتورتىنشى، ىنتىماق ماسەلەسى. اباي ءاردايىم قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلى­گىن ارتتىرۋعا دەن قويدى. ول «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ – ءبارى بوس» دەپ، ەلدى تاتۋلىققا شاقىردى.

ءبىز اسا كۇردەلى كەزەڭدى باستان وتكەرۋ­دەمىز. وسىنداي ساتتە بىر-بىرىمىزگە قول ۇشىن بەرىپ، ءوزارا مامىلە مەن ىنتى­ماعىمىزدى ارتتىرا ءتۇسۋ اسا ماڭىزدى. كەمەڭگەردىڭ دە جان-جۇرە­گىمەن تىلەگەنى جۇرتىنىڭ اماندىعى مەن ۇلتىنىڭ تۇتاستىعى ەدى. سون­دىق­تان بۇگىنگىدەي قيىن شاقتا اباي مۇ­راسىنا جۇگىنۋ وتە وزەكتى  بولىپ وتىر.

اباي ونەگەسىنىڭ قۇنى ءداۋىر الماسقان سايىن ارتپاسا، كەمىمەيدى. ول بارشاعا تۇسىنىكتى ءارى كۇللى ادامزاتقا ورتاق. ونىڭ قارا ولەڭ بولىپ ورىلگەن جانە قارا ءسوز بولىپ توگىلگەن ورالىمدى ويلارى ءالى كۇنگە دەيىن ومىرلىك باعدار بولىپ كەلەدى.

ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قام جەگەن ۇلى ويشىل كۇللى جۇرتشىلىقتى دا ماحاببات پەن مەيىرىمگە ۇندەدى. اقىننىڭ وسىنداي ادامگەرشىلىك قاعيداتتارى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ءۇشىن دە اسا قاجەت.

مەملەكەت تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا ۇلتتىق سانانى قايتا جاڭعىرتۋعا جانە جاھاندانۋ وزگەرىستەرىنە بەيىمدەۋگە جالپىۇلتتىق  تۇرعىدان باسىمدىق بەرىپ وتىر.

ۇلى دانىشپان ەلدىك مۇددەنى ءاردايىم جوعارى قويۋعا، العان ءبىلىم مەن تاجىريبەنى حالىق يگىلىگىنە جۇمساۋعا شاقىردى. بۇكىل ادامزات ءۇشىن دامۋ ءۇردىسىن وسىنداي ۇستانىم ارقىلى ۇعىنۋ ءاردايىم ماڭىزدى بولماق.

اباي – ءبىزدىڭ ۇلتىمىز بەن جۇرتى­مىز­دى تانۋدىڭ توتە جولى. ۇلى اقىن بىزگە مازمۇندىق تۇرعىدان ولشەۋ­ءسىز، حا­­لىق­تىڭ رۋحاني ازىعىنا اينال­عان مۇرا قالدىردى. ءححى عاسىرعا قادام باس­ساق تا، ابايدىڭ كوزقاراسى زامان­اۋي ءىز­گى­لىك قاعيداتتارىنا جانە قا­زاق­ستان قو­عامىنىڭ باستى قۇندىلىق­تارىنا، ونىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىنە تولىقتاي ساي كە­لەتىندىگىنە تاعى دا ءبىر مارتە كوز جەتكى­زەمىز.

ۇلى دانىشپان ۇلتتىڭ رۋحاني ءما­دەني، ادامي بەت-بەينەسىن اسقان كورە­گەندىكپەن سيپاتتاعان. ونىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا.

ابايدىڭ دانالىق سوزدەرى قازاق حالقىنىڭ التىن تۇعىرى، ءتۇپ نەگىزىمىزگە ءۇڭىلىپ، ۇلتتىق ۇستىنىمىزدى ىزدەگەن كوپ­تەگەن ۇرپاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ءماڭ­گىلىك رۋحاني تىرەك بولىپ قالا بەرمەك.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ  «اباي ءسوزى – قازاقتىڭ بويتۇمارى» دەگەن بو­لاتىن. بۇل تۇجىرىم ءبىزدى اقىن الەمىنە تەرەڭ بويلاۋعا، جاڭاشا ويلاۋعا ءمىن­دەتتەيدى.

ءقازىر ەلىمىزدە ابايتانۋمەن اينا­لى­ساتىن بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى بار. وسىلاردىڭ جۇمى­سىن جۇيەلەپ، ەلوردامىزداعى اباي اكادە­مياسىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرعان ءجون. اكادەميا بارلىق زەرتتەۋ مەكە­مەلەرىنىڭ جۇمىسىن عىلىمي تۇرعىدان ۇيلەستىرۋشى مىندەتىن اتقارا الادى.

الداعى ۋاقىتتا گۋمانيتارلىق ءپان­دەر­ءدىڭ بولىنبەس بولشەگى رەتىندە «اباي­تانۋ» كۋرسىن وقىتۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك. جاڭا فيلوسوفيالىق جانە ساياسي ۇستانىم تۇرعىسىنان «اباي­تا­نۋ» وقۋلىعى مەن حرەستوماتياسىن ءازىر­لەۋ قاجەت. سونداي-اق ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى جان-جاقتى ءارى تەرەڭ زەرتتەلۋگە ءتيىس.

ءبىز ابايدى ءحىح عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ، ءححى عاسىردىڭ ءسوزىن سويلەگەن دانىشپان رەتىندە الەمگە تانىتۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار ونى ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋعا زور ىقپال ەتكەن رۋحاني رەفورماتور رەتىندە دارىپتەۋگە مىندەتتىمىز.

تۇپتەپ كەلگەندە، ءاربىر قازاق اباي­مەن ماقتانۋعا ءتيىس! حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ تورقالى تويى قۇتتى بولسىن!  

Egemen.kz