العاش رەت قازاقستانعا الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ مىندەتىن تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2006 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا قويعان بولاتىن.

الەمدە ەلدەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن باعالايتىن بىرنەشە رەيتينگ بار، ءبىراق سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمال جانە اۋقىمدىسى – دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى (WEF GCI). باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋ جانە وسى ينديكاتور بويىنشا الدىڭعى قاتارلى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ مىندەتى قويىلعاننان كەيىن بۇل رەيتينگتەگى پروگرەسس ماقساتتى ينديكاتورلار رەتىندە ەكونوميكالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك جانە سالالىق باعدارلامالارىنا ەنگىزىلىپ، ءتيىستى ۆەدومستۆولاردىڭ باقىلاۋىمەن جۇزەگە اسىرىلا باستادى.

قازاقستان باسەكەگە قابىلەتتىلىك رەيتينگىندە (GCI) 2005 جىلدان بەرى بار. وسى كەزەڭدە ەلدىڭ وسى رەيتينگتەگى پوزيسياسىنىڭ وزگەرۋى ولاردىڭ جاقسارۋىمەن دە، ناشارلاۋىمەن دە سيپاتتالدى. رەيتينگكە شىققان جىلى قازاقستان 50-ورىندى يەلەندى، ەڭ ناشار پوزيسيا 72ء-شى (2010 جانە 2011 ج.ج.)، ال ەڭ ۇزدىگى – 2015 ج. 42ء-شى ورىندى يەلەندى.

سونىمەن بىرگە، قازاقستاننىڭ پوزيسيالارىنىڭ وزگەرۋىن باعالاۋدا اتالمىش يندەكستىڭ ەسەپتەۋ ءادىسى بىرنەشە رەت وزگەرگەنىن دە ەستە ۇستاعان ءجون (ءتىپتى يندەكستىڭ ءوزى قازاقستان وندا پايدا بولعان كەزدە باسقاشا اتالعان – باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ ءوسۋ يندەكسى).

ادىستەمەدەگى وزگەرىستەردەن كەيىن ەلدەردىڭ پوزيسيالارى كەرى كۇشپەن قايتا ەسەپتەلدى، بۇل ولاردىڭ ايتارلىقتاي وزگەرۋىنە اكەلدى – مىسالى، 2006 جىلى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم قازاقستاندى وسى رەيتينگكە العاش ەنگىزگەن كەزدە ەل 56-ورىنعا يە بولدى، ءبىراق ءادىسناماداعى كەزەكتى وزگەرىستەن كەيىن بۇل ورىن 51-ورىنعا وزگەردى. يندەكستىڭ قۇرامى مەن ونى ەسەپتەۋ ءادىسىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى پوزيسيالاردىڭ مۇنداي كۇرت وزگەرۋى كەيىنىرەك پايدا بولدى.

قازاقستاننىڭ وسى رەيتينگتەگى ىلگەرىلەۋىن باعالاي وتىرىپ، ونىڭ ەلدىڭ پوزيسياسىنىڭ وزگەرۋىمەن عانا ەمەس، باسقا اسپەكتىلەرىمەن دە انىقتالاتىنىن ەسكەرۋ قاجەت.

بىرىنشىدەن، GCI دامىعان سايىن زەرتتەلگەن ەلدەردىڭ قامتىلۋى دا ارتا ءتۇستى. 2005 جىلعى رەيتينگتە 117 ەل ۇسىنىلعان بولسا، 2019 جىلدىڭ سوڭعى رەيتينگى 141 ەلدى تەكسەرىپ ۇلگەرگەن. رەيتينگتە مەملەكەتتەردىڭ سانى نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم ۇلكەن ىرىكتەۋدەگى پوزيسيالار ءۇشىن باسەكەلەستىك سوعۇرلىم جوعارى بولاتىنى انىق. دەمەك، 140 باسەكەلەسىمەن سالىستىرمالى باعالاۋ كەزىندە الىنعان 2019 جىلعى رەيتينگتەگى قازاقستاننىڭ 55ء-شى ورنى 116 باسەكەلەس بولعان 2005 جىلعى رەيتينگتەگى 50-ورىنعا قاراعاندا باعالانعان باعىتتاردىڭ جاقسى جاعدايىن كورسەتە الادى.

ەكىنشىدەن، بۇل ورىندى تەك پوزيسيا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جينالعان ۇپايلار دا انىقتايدى. ۇپايلار تۇرعىسىنان العاندا، قازاقستاننىڭ 2005 جىلدان بۇگىنگە دەيىنگى ىلگەرىلەۋى پوزيسيالارعا قاراعاندا اناعۇرلىم ايقىن. 2005 جىلى قازاقستان 4،2 ۇپاي جيناپ، 50-ورىنعا يە بولدى، ال 2017 جىلى تومەن 57-ورىندا تۇرعان كەزدە 4،41 ۇپايعا يە بولدى، ياعني زەرتتەلگەن سالالاردا بىرنەشە پوزيسيالار جوعالعانىنا قاراماستان ايتارلىقتاي ىلگەرىلەۋشىلىكتەر بولدى. 2018 جىلى GCI ەسەپتەۋ ادىستەمەسىندە تاعى ءبىر وزگەرىس ورىن الىپ، سوڭعى ەكى جىلدا باللدار باسقاشا ەسەپتەلدى، بۇل ولاردى بۇرىن قولدانىلعان كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. جاڭا باللدىق جۇيە شەڭبەرىندە قازاقستان دا العا جىلجۋدى كورسەتتى – ەگەر 2018 جىلى ەلدە 61،8 ۇپاي بولسا، 2019 جىلى – 62،9.

ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ پروگرەسى، دەف ادىستەمەسىنە سايكەس، تەك سول نەمەسە باسقا ەلدىڭ پوزيسياسىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءتيىستى ەكونوميكانىڭ ءتۇرىن دە دامۋ ساتىسىندا سيپاتتايدى. دەف مىناداي بەس كەزەڭدى انىقتايدى – ءۇش نەگىزگى («فاكتورلارمەن جىلجيتىن»، «تيىمدىلىكپەن جىلجيتىن» جانە «يننوۆاسيامەن جىلجيتىن») جانە ەكى وتپەلى – ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تيپتەگى ەكونوميكالار اراسىندا، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كەزەڭدەر اراسىندا. GCI رەيتينگىسىنە ەنە باستاعان كەزدە، قازاقستان بىرىنشىدەن ەكىنشى تيپكە ءوتۋ ۇستىندەگى ەكونوميكا ءرولىن وينادى، ءبىراق 2013-14 جىلداردان باستاپ ەل ەكىنشىدەن ءۇشىنشى ساتىعا ترانزيتتىك كۇيدەگى مەملەكەت رەتىندە سيپاتتالدى. وسىلايشا، بىرنەشە جىل ىشىندە دەف قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىندە ونىڭ ءتۇرىن ەكى دەڭگەيگە كوتەرىپ، ساپالى ىلگەرىلەۋىن اتاپ ءوتتى.

جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىنىڭ سوڭعى رەيتينگىسىندە قازاقستان 141 ەلدىڭ ىشىندە 55-ورىنعا يە بولدى. بۇل پوزيسيا تمد ەلدەرى اراسىندا رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندا (43-ورىن). تمد-نىڭ باسقا ەلدەرى 2019 جىلعى رەيتينگتە كەلەسى پوزيسيالاردى يەلەنەدى: ءازىربايجان – 58 ورىن، ارمەنيا – 69 ورىن، گرۋزيا – 74 ورىن، ۋكراينا – 85 ورىن، مولدوۆا – 86 ورىن، قىرعىز رەسپۋبليكاسى – 96 ورىن، تاجىكستان – 104 ورىن. 55-ورىندا تۇرعان قازاقستان يران (99)، ارگەنتينا (83)، برازيليا (71)، ءۇندىستان (68)، فيليپپين (64)، حورۆاتيا (63)، تۇركيا (61)، وڭتۇستىك افريكا (60)، گرەسيا (59)، برۋنەي (56) سىندى ەلدەردىڭ الدىنا شىعىپ تۇر.

رەيتينگتىڭ قازىرگى نۇسقاسى جالپى جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىن قۇرايتىن سۋب-يندەكستەردىڭ ۇقساس سانىنا نەگىزدەلگەن ون ەكى باعىتتاعى جاعدايدى باعالايدى. وسى وبلىستاردىڭ كەيبىرىندە قازاقستان جوعارى ورىندا، ال كەيبىرىندە، كەرىسىنشە، ارتتا قالعان. دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم قازاقستاننىڭ ەڭبەك نارىعى (ءتيىستى كىشى يندەكستەگى 25-ورىن)، بيزنەستىڭ سەرپىندىلىگى (35)، اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ دەڭگەيى (44)، سونداي-اق نارىقتىڭ كولەمى (45) سياقتى سالالارىن وڭ باعالايدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ، يننوۆاسيا (ەكى جاعدايدا دا 95 ورىن) جانە قارجى جۇيەسى (104 ورىن) سىندى سالالاردا يندەكستەرى تومەن. قالعان بەس قوسالقى يندەكستە ەل 57-دەن 67-گە دەيىن ورتاشا پوزيسيالاردا ورنالاسقان.

ون ەكى كىشى يندەكس باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋدىڭ ەڭ پروبلەمالى جانە ءساتتى باعىتتارىن بەينەلەيتىن ءتورت پوزيسيالارعا بولىنگەن. وسى ءتورت يندەكستەر توبى بويىنشا قازاقستاننىڭ پوزيسيالارى كەلەسىدەي:

• «قولايلى جاعدايلار» توبى («ينستيتۋتتار»، «ينفراقۇرىلىم»، «اكت»، «ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق» سياقتى كىشى يندەكستەردەن تۇرادى) – 51 ورىن.
• «ادام كاپيتالى» توبى («دەنساۋلىق»، «داعدىلار») – 80 ورىن.
• «نارىق» توبى («تاۋار نارىعى»، «ەڭبەك نارىعى»، «قارجى جۇيەسى»، «نارىق مولشەرى») – 50 ورىن.
• يننوۆاسيالاردىڭ ەكوجۇيەسى توبى (ىسكەرلىك ديناميزم، يننوۆاسيالىق قابىلەت) – 71 ورىن.

سونىمەن، ءبىز قازاقستاننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن باعالايتىن دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، ەلدەگى ەڭ قولايلى جاعداي نارىقتاردىڭ مولشەرى مەن ساپاسى (قارجى جۇيەسىن قوسپاعاندا) جانە باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى قالىپتاستىراتىن جاعدايلار تۇرعىسىنان بايقالادى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋداعى پروبلەمالىق جانە كەدەرگى بولاتىن پروگرەسسيا يننوۆاسيالار مەن ادامي كاپيتالعا قاتىستى باعىتتار بولىپ تابىلادى.

جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى رەيتينگىندەگى قازاقستاننىڭ ىلگەرىلەۋىنە شولۋ جاساساق، ەلگە ەڭ باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ مىندەتىن ءبىرىنشى پرەزيدەنت ن.ءا. نازاربايەۆ 2006 جىلى ناۋرىزدا كوتەرىپ، وسى مىندەتكە 2013 جىلى قول جەتكىزگەنىن، ءۇش جىل قاتارىنان قازاقستان ۇزدىك 50ء-دىڭ قاتارىندا قالعانىن كورەمىز. سونىمەن قاتار، رەيتينگتەگى وسى ماكسيمالدى پوزيسيالارعا قول جەتكىزۋ وتە قولايلى سىرتقى ورتا جاعدايىندا بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون (2011-2013 جج. باررەلىنە 100 دوللاردان اساتىن مۇناي باعاسى)، بۇل نەگىزىنەن سول كەزەڭدەگى دەف ساۋالنامالارىنا قاتىسقان قازاقستاندىق رەسپوندەنتتەردىڭ وڭ ەكونوميكالىق ستاتيستيكاسى مەن جاعدايدى باعالاۋىن قالىپتاستىردى. 2015-2016 جىلدارى سىرتقى ەكونوميكالىق احۋال ناشارلاعاننان كەيىن، جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىندەگى قازاقستاننىڭ پوزيسيالارىندا رەگرەسسيا بولدى، بۇل ونىڭ كورسەتكىشتەرىنىڭ الەمدىك مۇناي باعاسىنا تاۋەلدىلىگىن كورسەتەدى.

وسىعان بايلانىستى قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ مىندەتى وزەكتىلىگىن جوعالتپايدى. كەرىسىنشە، بۇل وزەكتىلىك جاڭا مانگە يە – جاڭا كەزەڭدە العا جىلجۋ جانە شيكىزات سەكتورىنا ەمەس، جاڭا درايۆەرلەرگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جوعارى ساپاسى، ونىڭ ىشىندە دەف رەيتينگىندە ۇلكەن پروگرەسسيۆتى قورى بار اۋداندارعا دەن قويۋ. يننوۆاسيالار، قارجى نارىعى، ادام كاپيتالى باعىتتارىن دامىتۋ – باسەكەگە قابىلەتتىلىك رەيتينگىندەگى پروگرەسس پروبلەمالارىن شەشۋگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاڭا كەزەڭدە قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن ناقتى جاڭعىرتۋعا باعىتتالۋى كەرەك.

ەركەجان ارىن