قازاق ءتىلى – ازات ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە العانىنا، مىنە، 31 جىل تولىپتى. ءبىراق شىن مانىندە ەمەس، ويتكەنى ءتىلىمىزى ءالى ەسىكتەن سىعالاپ، تەرەزەدەن جاۋتەڭدەپ كەلەدى. كەز كەلگەن قالاعا بارىڭىز، ۇيلەردىڭ اۋلالارىندا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىن دالىزدەرىڭندە، بانكتەردە، دۇكەندەردە، ۇلكەن ساۋدا ورىندارىندا، اۋرۋحانا، ەمحانالاردا، كولىكتەردە، وتباسىلاردا ەلدىڭ 90 پايىزى ورىسشا شۇلدىرلەيدى دەسەك ارتىق ەمەس. نەلىكتەن؟
ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتە تاۋەلسىزدىك العانمەن وتارسىزدانۋ پروسەسى جۇرگىزىلگەن جوق. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قۇلدىق قامىتتى موينىمىزعا ارتىپ كەلەمىز. ابدەن ورىسقۇل بولدىق، ەندى قىتايقۇل بوپ بارامىز. سودان سوڭ ءبىز نامىس، ار، ۇيات دەگەننەن جۇردايمىز. ودان كەيىن ءتىل تۋرالى زاڭنامالىق اكتىلەر جۇرمەيدى. مىنە، وسى ءۇش فاكتور كەجەگەمىزدى كەرى تارتىپ وتىر.
وسى 31 جىل بويى ءتىل تۋرالى قاقساپ كەلەمىز، قاقساپ كەلەمىز. «ايتا ايتا التايدى جامال اپاي قارتايدى» دەمەكشى، ءتىلىمىز تۋرالى نەشەمە باسقوسۋلار، كونفەرەنسيالار، ءتىپتى سيمپوزيۋمدار وتكىزدىك، ءبىراق ناتيجە شامالى. باياعى جارتاس سول جارتاس.
ماسەلەن، استانا شاھارىندا 33 قازاق مەكتەبى بار، سونىڭ كەز كەلگەنىنە بارا قالساڭىىز، جەتكىنشەكتەرىمىز دالىزدە ورىسشا ءوزارا سويلەسەدى، سونى ۇستازدار نەگە قاداعالامايدى، انا شاكىرتتەرىنىڭ ميلارىنا نەگە دۇرىستاپ قۇيمايدى دەيمىن-اۋ! ارالاس مەكتەپتىڭ سانى 47، ورىستىكى – 8. ال 47 ارالاس مەكتەپ دەگەن ورىس مەكتەبى دەگەنىمىز، ويتكەنى ارالاس مەكتەپتەر جاي كوزبوياۋشىلىق. سوندا استانادا 55 ورىس مەكتەبى بار دەگەن ءسوز.
«قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن». بۇل فورمۋلا دا كوزبوياۋشىلىق.، مۇنى ەشكىم دە تالاپ ەتپەيدى، جۇرت ونى ءجۇردىم-باردىم قابىلدايدى. سودان سوڭ كەزىندە قالا كولىكتەرىندە ايالدامالاردى قازاقشا جاريالاي باستاپ ەدى، مىنە 3-4 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، ورىسشا جاريالاۋدى قوسارلاتىپ وتىر. ماسەلەن، «ابىلاي حان داڭعىلى» ايالداماسى، تۇسىنىكتى ەمەس پە، ونى نەمەنەسىن «پروسپەكت ابىلاي حانا» دەپ قايتالاتادى. بۇل ۇردىسپەن ەشقاشان قازاق ءتىلى جۇرمەيدى. اناۋ كەرەكۋدە جالعىز رۋزا بەيسەنبايتەگى شىرىلداپ ءتىل ءۇشىن زارلاپ كەلەدى، ال ونى قولداۋدىڭ ورنىنا اكىمشىلىك سوتقا كەپ سۇيرەيدى. وسى ما ولاردىڭ تىلگە دەگەن جاناشىرلىعى. ال، الماتى، پەتروپاۆل، قوستاناي قالالارىنداعى ءتىل احۋالى تىپتەن مۇشكىل.
ورىسشا شۇلدىرلەگەن شالا قازاقتارعا ەسكەرتۋ ايتساڭ، وزىڭە تارپا باس سالادى، اياق استىنان ۇلتشىل بوپ شىعا كەلەسىڭ. اتا-انالار ۇيدە بالالارىمەن ورىسشا سويلەسەدى، تەلەديداردىڭ كوبىسى ورىسشا. قازاقشا فيلمدەر بىرەن-ساران. باياعىدا ساعات اشىمبايەۆتىڭ «قارىز بەن پارىز» اتتى قويىلىمدارى بولۋشى ەدى، ولار جاستارعا تالىم-تاربيە بەرەتىن، ال ءقازىر قاباتوۆتىڭ جىنويناق شوۋلارىن كورەتىن بولدىق. نە جۇرەككە، نە ميعا جىلى تيمەيتىن سايقىمازاقتىقپەن اينالىساتىن شوۋلار.
ەل بولامىز دەسەك رەسەيلىك تەلەارنالاردى بارىنشا قىسقارتۋ كەرەك، ايتپەسە جەتكىنشەكتەرىمىزدى ابدەن ۋلاپ ءبىتتى. بەرىسى 30 جىلدان استام، ار جاعى 70 جىل بويى سوندا تۇتاس 100 جىل بويى ءبىزدى شۇلدىرمەكتەرمەن ۋلاپ كەلەدى ەكەن. ارينە، بۇلايشا ءتىلىمىز وركەندەمەيدى.
ال بارلىق ۇيىمداردا، كاسىپورىن، ينستيتۋتتاردا ءىس 90 پايىز ورىسشا جۇرگىزىلەدى. بۇعان دا باقىلاۋ، تالاپ جوق. سالا باسشىسى قازاقشا جەتىك، ءوزى پاتريوت بولماي ءىس العا باسپايدى.
ەڭ نەگىزى، كونستيتۋسياداعى 7-باپتىڭ 2ء-شى تارماعىن الىپ تاستاعان ءجون. وندا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭدەي قولدانىلادى دەلىنگەن. مىنە، وسىنى سارى ورىستار مەن قارا ورىستار الدىعا تارتىپ كەلەدى. ءاي، قاي مەملەكەتتە ءدال وسىلاي جازىلعان. تەك ءبىزدىڭ موجانتوپاي ەلىمىزدە عانا وسىلايشا بولىپ وتىر.
قىسقاسى، انا ءتىلىمىزدى تەزىرەك الدىعا قويماساق، ەرتەڭگى كۇندەرى اناۋ چۋكچالاردىڭ كەبىن كيىپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس...
دۇنيەدە جارلاۋىتتى كەز جامان،
شارشاتتى عوي كورلات پەنەن كوزقامان.
قوياسىن ءبىر اقتارايىن اداقتاپ،
بەرشى، اعا، ءسوز ماعان.
ايتا-ايتا سوزدەرىم دە ءسۇرىندى،
شىندىق دەسە الا تايداي ءبۇلىندى.
تارك ەتكەندەي الپەشتەگەن اناسىن،
تارك ەتەدى ءتىلىڭدى.
ساقتا قۇداي ماڭۇرتتەردەن-ماڭعىتتان،
تال تۇسىڭدە توبەڭە كەپ ساڭعىتقان.
اڭگۇدىكشە اۋمەسەرلى باتىستىق
جاراپازان جاڭعىرتقان.
ساقتا قۇداي كورباقتاردان جەتەسىز،
ومىر-مەزەت، قاس-قاعىمدا وتەسىز.
سەركە بار ما، كورەگەندى كوسباسشى،
قويلارىڭ دا اياق باسپاس تەكەسىز.
مەيلى ورگە ورمەلەيىن، ورلەيىن،
قايدا بارساڭ قورقىتتايىن كور دەيىن.
انا تىلدەن بەزىنگەندەر كوبەيىپ،
قوعامىمىز تارتقاندايىن كەر كەيىن.
سانامىزدى سارسىتتى عوي سارسىتتى،
ارامىزدان الۋان وي ارشىتتى.
مەنسىنبەيتىن ءتىلىڭ مەنەن ءدىنىڭدى
وليگارح دەگەن نار شىقتى.
بىلمەيمىن مەن قايسى ەرتە، قايسى كەش،
بيلەپ الدى بيشىگەش پەن بايشىگەش.
جۇمىرتقاداي شىرىگەن ءشىل سىمتىكتەر،
ال ءوزىڭ سەن ەل-جۇرتىڭا ساي تىلەس.
...قازاعىمنىڭ قاھارى بار جاۋارلى،
تەزىنە قويار تەكسىزدى، شاعىلتپايتىن تاۋاندى.
قارسى الايىق قاراشىم،
ارشىلايىق الاشىم، تاڭ كەلەدى راۋاندى!
***
ءتىلىم مەنىڭ،
عاجايىپ ءتىلىم مەنىڭ،
ءتىلىم باردا اسقاقتاپ كۇلىمدەدىم.
ءتىلىم، ءتىلىم – ايبارىم، ايبىنىم دا،
ءتىلىم باردا ەشبىردە سۇرىنبەدىم.
انا ءتىلىم ايدىنىم، ايباتىم دا،
ارقاسىندا قاجىماس قايراتىم دا.
تۋعان تىلدە سويلەسەم تەبىرەنەم،
تۋعان تىلدە جازىلار جاي حاتىم دا.
كۇرەسەمىن ءتىل ءۇشىن، ءتىل-مايدانىم،
سول كۇرەستە مىڭ قىزىپ، مىڭ قاينادىم.
سول كۇرەستە جەڭسەم مەن ءارۋاقتانىپ
تۋعان جەردىڭ توسىندە تىڭ جايلادىم.
كەدەرگى كۇش – ماڭگۇرتتەر، كوزقاماندار،
كەجە قالىپ جارىستا وزباعاندار.
قانشا ساتساڭ قازاقتىڭ بار بايلىعىن
جەر مەن ءتىلدى ەشقاشان قوزعاماڭدار.
ءتىلىم، ءتىلىم، ارداعىم، الداسپانىم،
سەنسىز كۇڭگىرت ارايلى تاڭعى اسپانىم.
ارنالادى سەن ءۇشىن كيە ءتىلىم
بار جىگەرىم، بار ويىم، بار داستانىم!
باقىتجان توباياقتان
نۇر-سۇلتان قالالىق «مەملەكەتتىك ءتىل قوزعالىسى» ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى،
ق ر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، ءا. بوكەيحان اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
پىكىر قالدىرۋ