قىزاي انا جانە ونىڭ كۇمبەزى تۋرالى

قاسيەتتى قىزاي انانىڭ جەرلەنگەن جەرىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇزاق جىلدار زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. ورىس تاريحشىسى، كاپيتان ي.گ.اندرەيەۆتىڭ «ورتا وردا (ءجۇز) قىرعىز-قايساقتارىن بايانداۋ» اتتى ەڭبەگىن (ورىسشا) - قىزايلار تۋرالى جازىلعان قۇندى دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى ءارى دەپ قاراۋعا بولادى [1]. ول 1782 جىلى قازاق دالاسىنا رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قۇپيا تاپسىرماسىمەن كەلىپ، بارعان جەرىندەگى مەكەندەپ وتىرعان قازاقتىڭ رۋ-تايپالارىن تاپتىشتەپ حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان. سول كىتاپتا قىزاي جولبولدى،تورعاي رۋلارى تارباعاتاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىك القابىن ياعني توقتا-بارلىق تاۋلارى ءوڭىرىن مەكەن ەتەدى دەپ كورسەتكەن. ءۇش بولىس قىزاي ەلىنەن تەك قىزاي جولبولدى، تورعاي بولىسى عانا حاتقا تۇسكەن. بولىسى اتانباي (دۇرىسى امانباي بولۋى كەرەك، ورىستىڭ جازباشاسىندا ت ءارىپى مەن م ءارىپى قارايلاس جازىلادى - اۆتور) دەپ كورسەتىلەدى. بولىسقا قاراستى جۇرت 700 ءتۇتىن. جىلقى مەن باسقا دا مالى مىڭعىرىپ جاتىر دەپ كورسەتىلگەن. مەنىڭ ويىمشا قالعان ەكى بولىس ەل زايسان وڭىرىندە نەمەسە زايساننىڭ جۇڭگو جاق تەرريتوريادا (قابا، جەمەنەي) بولىپ حاتقا تۇسپەي قالعان كورىنەدى. سەبەبى كاپيتان ي.گ.اندرەيەۆتەن كەيىن قىزايعا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەردى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ 5 تومدىق ەڭبەگىنەن (ورىسشا) كەزدەستىرۋگە بولادى. وندا قىزايلاردىڭ توقتا جانە بارلىق تاۋلارىن مەكەن ەتىپ وتىرعاندىعى (1850-1860 جىلدارى)، سول ارادان ىلەگە مال ايداپ كەلىپ، ساۋدا جاساعاندىعى ايتىلادى. بۇل ەڭبەكتەن بوتەكە تورە، ونىڭ ءىنىسى ابەتاي تورە، بوتەكەنىڭ ۇلى قۇدايمەندە تورە، بوقاش بي، ەسكەندىر قاتارلى قىزايدى بيلەگەن تورەلەر مەن بيلەر جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەردى تابۋعا بولادى [2، 3].

قىزاي تاريحىن زەرتتەۋ سالاسىندا پروفەسسور جاقىپ ءجۇنىس ۇلى اعامىز ايانباي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ال، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلى اعامىز قىتاي-قازاق قارىم-قاتىناستارى زەرتتەۋ تۇرعىسىنان، XVIII-XX عاسىرداعى قىتايداعى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن زەرتتەۋدە جەمىستى جۇمىستار جاساپ كەلەدى. سونداي-اق بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋگە اقىل-كەڭەستەرىن اياعان ەمەس. جاقىپ ءجۇنىس ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى[4-8] ياعني «قىزاي انا»، «قىزاي تانۋدىڭ كەي ماسەلەلەرى-پايدالانۋ ماتەريالى»، «دەرەكتەردىڭ ايتارى ەرەك-پايدالانۋ ماتەريالى»، «ىلەنىڭ تاريح شەجىرەسى»، «قىزاي-انداس تاريح شەجىرەسى» قاتارلى ەڭبەكتەرى مەن ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى [9-15] ياعني «چيڭ پاتشالىعى كەزىندەگى قازاق حالقى»، «حVIII-XIX عاسىرداعى قىتاي-قازاق قارىم-قاتىستارى»، «قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى»، «ديپلوماتيالىق قاتىناستار جانە قىتايتانۋ ماسەلەلەرى»، «XX عاسىرداعى قىتايدىڭ تاريحي ۇردىسىندەگى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك دامۋى»، «ىزدەنىس:تاريح جانە زامانا»، «بالاپان اۋليە تۋرالى اڭىز بەن اقيقات» سياقتى ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. اتالعان ەڭبەكتەردە قىزاي ەلىنىڭ شىعۋ تەگى، وسۋ-وركەندەۋى مەن مەكەن ەتكەن جەرلەرى تۋرالى مول مالىمەتتەر، دالەل-دايەكتەر كەلتىرىلەدى. وسى قاتارىنا «كولگە تامعان تامشىداي» بولسا دا  اۆتوردىڭ (رايىس اريپجان ۇلىنىڭ) «قىزايلاردىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى جانە قىزاي تاۋى تۋرالى ىزدەنىستەر» اتتى ماقالاسىن جاتقىزۋعا بولادى.  قىزاي انانىڭ زيراتىن ىزدەۋ جانە تۇراقتاندىرۋ جۇمىستارىنا راقىم ايىپ ۇلى، ءومارالى ادىلبەك ۇلى، ءابدىعاني ءبازىلجان ۇلى، جاڭاتاي حابدىكارىم ۇلى، ءشايمۇرات شايمەردەن ۇلى، تالعات ساۋىت ۇلى، مارحۇم مۇرات ءنۇسىپحان ۇلى قاتارلى ازاماتتاردىڭ ات سالىسقانىن ايتا كەتكەننىڭ ارتىعى بولماس دەپ ويلايمىن.

قىزاي تاريحى تۋرالى جان-جاقتى زەرتتەۋلەر ورىستەپ كەلەدى. ەرتەرەكتە شىققان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە قىزاي انانىڭ تۋىلعان جىلى مەن قايتىس بولعان جىلى تۋرالى ازداپ اعاتتىقتار كەتكەنىن بايقايمىز. ونى قىزاي تاريحىنا قالام تەربەپ جۇرگەن ءبىراز قاۋىم باس قوسىپ، تاريحي دالەلدەر نەگىزىندە ورتاق تۇجىرىمعا توقتادىق. ناقتالاپ ايتقاندا، قىزاي انا 1402 جىلى تۋىلىپ، 1472 جىلى قايتىس بولدى دەگەنگە كەلدىك. الايدا قىزاي انانىڭ جەرەنگەن جەرىن انىقتاۋ ۇزاققا سوزىلدى. كوپ رەت ساپارعا شىعىپ، ىزدەنىستەر جاساۋىمىزعا تۋرا كەلدى. اۆتوردىڭ «قىزاي انا قايدا جەرلەنگەن؟ ساپار ەستەلىكتەرى، ءبىرىنشى ءبولىم»، «قىزاي انا قايدا جەرلەنگەن؟ ساپار ەستەلىكتەرى، ەكىنشى ءبولىم» اتتى ماقالالارىمىزدا ول ءجايلى تاپتىشتەپ جازعان بولاتىن. بىزگە قىزاي انانىڭ كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن مەكەن ەتكەن جەرىن تابۋىمىز كەرەك بولدى. باسقاشا ايتقاندا، قىزاي انا 1419 جىلى نايمان ەلىنە كەلىن بولىپ تۇسسە، 1472 جىلى سول كەلگەن وڭىردە دۇنيەدەن وتكەن دەلىنەدى. قاسيەتتى انا مەكەندەگەن تاۋ كەيىننەن «قىزاي تاۋى» اتانىپتى دەلىنەدى تاريحي دەرەكتەردە. ونداي بولسا 1419 جىلى قىزاي انانىڭ كەلىنبولىپ تۇسكەن جەرى قاي – جەر؟ انامىز قايتىس بولعاننان سوڭ «قىزاي تاۋى» اتالعان تاۋ قاي تاۋ؟ 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىنا دەيىن قىزايلار قاي جەرلەردى مەكەن ەتتى؟ مىنە، مۇنداي كۇردەلى دە كۇرمەۋلى سۇراقتارعا بىر-بىرلەپ جاۋاپ بەرۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. بۇلاي بولۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار ەدى. اۆتور «قىزايدىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى جانە قىزاي تاۋى» اتتى ماقالاسىندا قازىرگى بارلىق تاۋىنىڭ بۇرىنعى اتىنىڭ «قىزاي تاۋى» بولعانىن، قىزايدىڭ بايىرعى اتا-مەكەنىنىڭ توقتا (قاپتاعاي) جانە بارلىق (قىزاي) تاۋلارىنىڭ القابى بولعانىن جان-جاقتى دالەلدەگەن.

قىزاي ەلى ءوزىنىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى توقتا جانە بارلىق تاۋلارى باۋرايىنان  ەكى رەت ايرىلۋعا ءماجبۇر بولعان: العاشقى اتا-قونىستان ايرىلۋ 1723 جىلى بولعان. جوڭعاردىڭ جويقىن شاقىنشىلىعىنا تاپ بولعان ماتاي ەلى (قىزايلار) «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» ۇشىراپ، ماتاي تاۋى، قاپتاعاي تاۋى جانە قىزاي تاۋى وڭىرىلەرىنەن اۋىپ سىر وزەنى بويىنا، يتىشپەس كولىنىڭ ماڭىنا بارعان. قازاق قولىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى 1726 جىلعى يتىشپەس كولى ماڭىنداعى، بۇلانتى-بىلەۋتى وزەندەرى جاعاسىنداعى زور جەڭىستەرىنەن كەيىن، ماتاي ەلى سىر بويىنان ارقا دالاسىنا قاراي جىلجىعان. سارىسۋ وزەنى بويىنداعى سۇراپىل شايقاستا ماتاي ەلى ءبورىباي اتتى باتىرىنان ايرىلادى. جاۋدى وكشەلەي قۋعان قازاق قولىمەن بىرگە ماتاي ەلى قاراعاندى، ەسىل-نۇرا وزەندەرىن باسىپ ءوتىپ، شىڭعىس تاۋىن ءبىراز جىل مەكەندەيدى. ودان شىعىسقا جىلجىپ، اياگوزگە جەتەدى. 1782 جىلى قىزايدىڭ جولبولدى، تورعاي بولىسى بايىرعى اتا-مەكەنى توقتا جانە بارلىق تاۋلانىنا قايتىپ ورالادى. كەيىنگى تاريح كورسەتكەندەي قىزايدىڭ باسقا رۋلارى دا بىرتە-بىرتە وسىندا كەلە بەرەدى. ال ەكىنشى رەت اتا-مەكەنىن 1860-جىلدارى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار: قىتايلار وسىپ-ونگەندىكتەن كەڭ جايىلىم جەر ىزدەدى؛ لەپسىدەن شىققان رەسەي كازاكتارىنىڭ قىزايدىڭ رۋ باسىلارىن جاپپاي تۇتقىنداۋى؛ قازاقتىڭ رۋارالىق كيكىلجىڭدەرى  قىزايلاردىڭ توقتا-بارلىقتى تاستاپ ىلەگە ايماعىنا كوشۋىنە سەبەپ بولدى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن سەبەپتەرگە بايلانىتى قىزايلار جاڭى قونىس جايلى اۋماق – ىلەگە اۋىپ كەتتى. ارادا «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەگەندەي تالاي اۋمالى-توكپەلى زامان ءوتتى. ۋاقىت وتە كەلە ۇرپاق جاڭالانىپ وتىرعاندىقتان قىزايلار وزدەرىنىڭ بايىرعى اتامەكەنىن ۇمىتا باستايدى.

ءبىراق قىزايلاردا «قايران بارلىق»، «الاكول اسىعىمنان كەلمەيتىن» دەيتىن ءسوز تىركەستەرىنىڭ قازىرگە دەيىن ايتىلۋى جايدان جاي ەمەس، ارينە. قىزايلاردىڭ اتا-قونىسىنان اۋىپ كەتكەىنە شاماسى160 جىلداي بولدى.  «ەلۋ جىلدا ەل، ءجۇز جىلدا قازان» دەمەي مە اتام قازاق. ال وسىدان 400-500 جىل بۇرىنعى تاريحتى تۇگەندەۋ قيىننىڭ-قيىنى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنسە كەرەك. سول سەبەپتى دە قىزايدىڭ بايىرعى اتا-مەكەنىن تابۋ، سوندا جەرلەندى دەلىنگەن قىزاي انانىڭ بەيىتىن تابۋ وڭايعا تۇسپەدى. قىزاي انا جەرلەندى دەلىنگەن جەرلەردىڭ (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى دومالاق انا كەسەنەسىنىڭ ماڭى، قىزىلوردا وبلىسىنداعى سىر وزەنىنىڭ  بويى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانى ءوڭىرى، الماتى وبلىسى قىزىلاعاش اۋلىنىڭ توڭىرەگى، الماتى وبلىسى سارقان قالاسىنىڭ وڭتۇستىك القابى، الماتى وبلىسى الاكول اۋدانى الاكول كولىنىڭ جاعالاۋى) بارلىعىن زەتتەپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. تاريحي دەرەكتەر كورسەتكەندەي [16-19]، قىزاي انا مەكەن ەتكەن تاۋ كەيىن كەلە «قىزاي تاۋى» اتانعان.  ال ونىڭ جانىندا «بوتامويناق» اتتى تاۋ بار.  قۇداينازار باتىر جانە ونىڭ قىزى كۇلايىم باستاعان 100 سارباز «قىزاي انام جاتقان جەردى جاۋعا تاپتاتپايمىن» دەپ «قىزىلجار» اسۋىنداعى قايقاستا مەرت بولادى. ەرتە زاماندا قالىپتاسقان ءۇردىس بويىنشا بەيىتكە «تاس كۇمبەز» تۇرعىزىلعان. وسى 4 ءتۇرلى دەرەك كوزىن زەرتتەۋ ءبىزدىڭ باستى نىسانىمىز بولدى. وسى دالەلدىڭ كەمىندە ەكەۋى، ءتىپتى بولماعاندا بىرەۋى تابىلسا، وندا قىزاي انانىڭ بەيىتىن سول ماڭنان ىزدەيمىز دەپ جاقىپ ءجۇنىس ۇلى اعامەن كەلىسكەنبىز. بۇل ءجايىت اۆتوردىڭ «قىزاي انا قايدا جەرلەنگەن؟ ساپار ەستەلىكتەرى، ءبىرىنشى ءبولىم» جانە «قىزاي انا قايدا جەرلەنگەن؟ ساپار ەستەلىكتەرى، ەكىنشى ءبولىم» اتتى ماقالارىندا جان-جاقتى تالقىلانعان. تومەندە جوعارىداعى 4 ءتۇرلى دالەلگە بىر-بىردەن توقتالايىق:

1. قىزاي تاۋى. اۆتور ۇزاق جىلعى زەرتتەۋى نەگىزىندە «قىزايدىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى جانە قىزاي تاۋى تۋرالى ىزدەنىستەر» اتتى ماقالاسىن ءجاريالادى [20، 21]. وندا 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» وقيعادان دەيىن قىزايلاردىڭ توقتا (قاپتاعاي) جانە بارلىق (قىزاي) تاۋلارىنان مەكەن ەتكەنىن، بارلىق تاۋىنىڭ بايىرعى اتىنىڭ «قىزاي تاۋى»، توقتا تاۋىنىڭ بايىرعى اتىنىڭ «قاپتاعاي تاۋى» بولعاندىعى جان-جاقتى دالەلدەنگەن.
2. قۇرباعالي ءحاليديدىڭ «تاۋاريح حامسا» اتتى ەڭبەگىندە [22] قحر ش ۇ ا ر ءدوربىلجىن اۋدانىڭ شىعىسىنداعى تاۋدى «بوتامويناق» دەپ كورسەتەدى. بوتامويناق تاۋى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز اتىمەن سولاي اتالىپ كەلەدى.
3. ال، «قىزىلجار اسۋىنا» كەلەر بولساق، قازاقستاندا جارىق كورگەن جەر-اتتارى» [23] اتتى ەڭبەكتە، الاكول اۋدانى مەن اياگوز اۋدانىنىڭ قيلىسىنداعى تاۋ بوكتەرىن «قىزىلجال» دەپ كورسەتەدى. «قىزىلجار» مەن «قىزىلجالدىڭ» ايىرماسى تەك ءبىر عانا ءارىپ ءبولىپ تۇىر.
4. «تاس كۇمبەزگە» كەلەر بولساق، ول كۇمبەزدى ءبىز الاكولدىڭ سولتۇستىگىندەگى «قىزىلجال ساۋىنان» تاپتىق. قىزاي انانىڭ بەيىتى دەپ بىزگە ايتىلسادا ءبىز ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ ەل اۋزىنداعى اتالۋى بويىنشا ياعني بۇركەمە اتپەن «قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى» دەپ ءجاريالان بولاتىنبىز [24]. ول كەزدە ءبىزدىڭ قولىمىدا جوعارىداعى 4 دالەلدىڭ بىردە-بىرى بولعان جوق ەدى.

ءبىز ۇزاق جىلعا سوزىلعان زەرتتەۋلەرىمىز ارقىلى قىزاي انانىڭ بەيىتىن تۇراقتاندىرۋعا قاجەتتى بولعان بارلىق دالەلدەردى تولىق تاپتىق. الاكول اۋدانى كوكتۋما اۋىلىندا تۇراتىن جاناحمەت بەگاتار ۇلى اعامىز، 2009 جىلى كوكتۋما اۋلىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋ باۋراينداعى قوستاس كۇمبەزدىڭ ۇلكەنىن قىزاي انانىڭ كۇمبەزى، كىشىسىن قىزاي انانىڭ قىزىنىڭ كۇمبەزى دەگەن بولاتىن. ءبىز جوعارىدا كەلتىرىلگەن 4 دالەلدىڭ بىرەۋىنەن (تاس كۇمبەزدەن) باسقا دالەلدەردى ياعني قالعان 3 دالەلدى سول كەزدە سول ماڭنان تاپپاعاندىعىمىز ءۇشىن باسپا بەتىندە جاريالاعان ماقالامىزدا [25] ەل اۋزىنداعى ايتىلۋى بويىنشا «قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى» دەگەن اتىن قولدانعان بولاتىنبىز. ءبىز جوعارىدا قاجەتتى دەلىنگەن 4 دالەلدى تولىق كەلتىردىك. اتاپ ايتار بولساق، قوس تاس كۇمبەزدىڭ ۇلكەنى قىزاي انانىڭ كۇمبەزى دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى. ال ونداعى كىشى كۇمبەزگە كەلەر بولساق، جاناحمەت اعانىڭ ايتۋى بويىنشا ول قىزاي انانىڭ باتىر قىزىنا ارناپ تۇرعىزىلعان كۇمبەز ەكەن. شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ ەشبىرىندە قىزاي انادا قىز بولدى دەپ ايتىلمايدى. ءبىز قىزاي انا تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردەن [26،27] قىزاي انانىڭ باتىرلىعى جانە مەرگەندىگىن، سونداي-اق قۇداينازاردىڭ قىزى كۇلايىمنىڭ باتىر ءارى مەرگەن بولعاندىعىن، سوعىستا اكەسى قۇداينازار باتىرمەن بىرگە شەيىت بولعانىن بىلەمىز. ولاي بولسا «قىزايدىڭ قوس باتىر قىزىنىڭ» ءبىرى قىزاي انانىڭ ءوزى بولسا، ەكىنشىسى قۇداينازار باتىردىڭ قىزى-كۇلايىم بولىپ شىعادى.

جوعارىداعىلاردان باسقا تومەندەگى دالەلدەردى دە ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك. اتاقتى تاريحشى، ەتنوگراف شوقان ۋاليحانوۆ ءوز كۇندەلىگىندە [28] قىزاي تورەسى بوتەكەنىڭ (بوتەكە ابىلپەيىستىڭ ۇلى كەيدە الپەيىس ۇلى، ساما تورەنىڭ نەمەرەسى دەپ ايتىلادى. - اۆتور) 1854 جىلى اياگوزدىڭ گەنارالىمەن كەزىكەنىن، وندا ءوزىنىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلداعىىس كەلەتىنىن جازادى. سونىمەن بىرگە وزدەرى تۇرىپ جاتقان جەرلەرىندە (توقتا-بارلىق تاۋىنىڭ القابى) اتا-بابالارىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزعى كەلەتىنىن، سوعان گەنارالدىڭ رۇحسات ەتۋىن سۇرايدى. اتالمىش ەڭبەكتە رۇحسات ەتىلگەن-ەتىلمەگەنى جازىلمايدى. بۇگىنگى جەتكەن الاكول ماڭىنداعى جۇزدەگەن قىزاي كۇمبەزدەرى(كۇمبەزدەر قىزايلاردىكى بولعانىمەن،  كوبىنىڭ اقى يەسى بەلگىسىز. بەلگىلىلەرى بىرنەشەۋ عانا ياعني: شاعىراي اۋليەنىڭ تاس كۇمبەزى، سىبانباي ءبيدىڭ كۇمبەزى، توقپان نەمەسە توقپانبەت باتىردىڭ كۇمبەزى، بالاپان اۋليەنىڭ كۇمبەزى، ەسكەندىردىڭ كۇمبەزى. ەسكەندىردىڭ اتى بەلگىلى بولعانىمەن قىزايدىڭ باتىرى ما الدە ءبيى مە، قىزايدىڭ قايسى رۋىنان تارايتىنى ءالى بەلگىسىز قالىپ وتىر. ەسكەندىر دەگەن تورە بولعان ەكەن.  مۇمكىن سول كىس بولار. قورتىندا جاساۋعا ءالى ەرتە) ورىس گەنارالىنىڭ رۇحسات ەتكەنىن ايعاقتايدى. مەنىڭ ويىمشا، ءدال وسى جىلى نەمەسە 1855 جىلى سول وڭىردەگى بارشا نايماندى اسقا شاقىرىپ قىزاي اناعا سالىنعان بۇرىڭعى كۇمبەز جاڭارتىلسا كەرەك. 5-6 مىڭ كىسى قول جالعاپ، قولدان-قولعا وتكەرمەلەۋ ارقىلى 5كم جەردىڭ تاسىن تاسىپ، قىزاي انانىڭ جانە كۇلايىمنىڭ كۇمبەزىن جاڭعىرتقان. 5-6 مىڭ كىسى تاس تاسۋعا قاتىسقانىنا قاراعاندا، اسقا شاماسى 10 مىڭ كىسى قاتىسقان دەپ بولجاۋعا بولادى. مۇنداي ۇلكەن استىڭ قىزاي ىشىندە  قىزاي انادان باسقا بىرەۋگە بەرىلۋى مۇمكىن ەمەس.

قورىتا ايتار بولساق، جوعارىدا كەلتىرىلگەن دالەل-دايەكتەردىڭ بارلىعى ەل اۋزىندا «قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى» اتانعان، تاستان ورىلگەن قوس كۇمبەزدىڭ ءبىرىنىڭ (ۇلكەنىنىڭ) قىزاي انانىكى، ال تاعى ءبىرىنىڭ (شاعىنىنىڭ) كۇلايىم قۇداينازارقىزىنىكى ەكەنىن دالەلدەيدى.

ارداقتى اعايىن، قادىرمەندى جاماعات!  ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ، ورتاق كۇش بىرىكتىرىپ، قىزاي انا مەن كۇلايىمنىڭ باسىنا  تۇرعىزىلعان وسى ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋعا الايىق. قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جاساپ، كۇمبەز تۇرعان ايماقتى قورشاپ، اباتتاندىرساق، تاريحي مادەني ورىنعا اينالار ەدى. قىزاي انامىز الدىنداعى ءبىر بورىشىمىزدى ورىنداعان بولار ەدىك. قوعامعا قوسقان ءبىر ۇلەسىمىز بولار ەدى دەپ ويلايمىن.

رايىس قاجى اريپجان ۇلى