ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ «ابىلاي اڭساعان ازاتتىق» دەگەن تولعامدى ماقالاسىنداعى «ابىلاي كەرەي مەن جانىبەك حاندار تىككەن قازاق ورداسىن ەڭسەلى ەل ەتۋ ىسىنە سانالى عۇمىرىن ارنادى. قازاق حاندىعى دەگەن ۇلان-عايىر جەرىمىزدى جاۋدان ازات ەتىپ، ەلىمىزدىڭ ەتەك-جەڭىن بۇتىندەدى. ونىڭ قازاق حال­قىنىڭ تۇعىرى بەرىك، جۇلدىزى جارىق ەل بولۋىن اڭساپ، وسى قاسيەتتى ماق­سات­قا جەتۋ جولىندا نايزانىڭ ۇشىن عانا ەمەس، ديپلوماتيانىڭ كۇشىن دە جۇمساعان زامانىنىڭ اسا كورنەكتى حانى بولعانىنا تاريح كۋا»، – دەگەن تول­عامدارى ءاربىر زەردەلى ازاماتقا ۇلكەن وي سالارى انىق. بۇدان قازاق حان­دىعىنىڭ تاريحى تۋرالى ءسوز قوزعا­عاندا مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالىپ­تا­سۋىنا، دامۋىنا ۇشان-تەڭىز ۇلەس قوس­قان ابىلاي حان سەكىلدى تۇلعانى ات­تاپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن وي تۇيۋگە بولادى.

ابىلاي حان تۋرالى ەل جادىندا ساقتالعان ماعلۇماتتار كوپ. حالقىمىز ەكى عاسىر بويى ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ايتۋلى قوعام قايراتكەرى جايلى كوپتەگەن اڭىزدار تۋدىردى، جىر-داستاندار ارنادى. قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن تاعدىرلى وقيعالار تۋرالى ءسوز قوزعاساق، XVIII عاسىرداعى اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسقاق كەيىپكەرى، حالىقتىڭ شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى مەن قۇرمەتىنە بولەنگەن ابىلايدىڭ عاجايىپ كىسىلىك تۇلعاسى جارقىراي كورىنەدى. ۋاقىت كوشى ىلگەرىلەگەن سايىن جاڭعىرىپ، جاڭارىپ كەلە جاتقان حالىق مۇراسىندا ادال ۇل، ەرجۇرەك باتىر، كورەگەن قولباسشىنىڭ بەينەسى وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن يدەال بولىپ قالا بەرەرى ءسوزسىز. كەزىندە قازاق حاندىعى تۋرالى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان قۇجات ماتىندەرىنىڭ قازاقستان تاريحى بويىنشا ارنايى دايىندالعان عىلىمي جيناقتارعا ەنگەندەرى بار. ءبىراق ولاردىڭ باسىم بولىگى كەڭەس زامانىندا ساياسات مۇددەسىنە لايىقتالىپ قانا باسىلدى. ونىڭ وزىندە قالىپتاسقان ۇستانىمدى دەرەك كوزدەرى ارقىلى ورەسكەل بۇرمالانىپ وتىردى.

پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن ءازىر­لە­ءنىپ، قابىلدانعان «مادەني مۇرا»­ باعدارلاماسى ۇلت مۇراسىن ساق­تاۋ، كوبەيتۋ، زەردەلەۋ ارقىلى قازاق حال­قىنىڭ قايتا ورلەۋىنە كەڭ جول اشتى. ۇلى حاننىڭ ءومىرى، مەملەكەتتىك قىز­مەتى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، سوناۋ قيىن زاماندا حالىقتى بىرىكتىرىپ، ەل تۇتاستىعىن ساقتاعان كەمەڭگەر كوسەم­ءنىڭ تاريحي ورنى ەرەكشە اتاپ ءوتىل­ءدى. اسىرەسە، سول تاريحي ءداۋىر­ءدىڭ قۇندى قۇجاتتارىنا ەش باعا جەت­پەيدى. ولاردى جۇيەلى تۇردە ءىز­دەپ، انىقتاپ، جيناقتاۋ ەلىمىزدىڭ تاۋەل­ءسىز­دىك الۋ كەزەڭىنەن باستالعانىن ەش­كىم جوققا شىعارا المايدى. مۇراعاتشىلار مەن عالىمداردىڭ تىنىمسىز ەڭبەكتەنۋىنىڭ ناتيجەسىندە ابىلايعا بايلانىستى مۇراعات دەرەك­تەرى­ءنىڭ تابىلۋى وسى ويىمىزدى اي­عاقتاسا كەرەك. بۇگىندە سولتۇستىك قا­زاقستان مەملەكەتتىك مۇراعاتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ساياسات، رەسەيدىڭ كونە قۇجاتتار، مەملەكەتتىك تاريحي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك، ومبى، ورىنبور وبلىستىق تاريح مۇراعاتتارى قور­لارى­نان تابىلعان ەلۋگە جۋىق جادىگەرلەردى تۇڭعىش رەت عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، جۇرتشىلىققا ۇسىندى. پەتروپاۆل قالاسىندا ورىن تەپكەن «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» اقيقاتقا اينالىپ، تالاي جىل­دارعا سوزىلىپ كەلگەن ونبەس داۋ­عا نۇكتە قويىلدى. ەلباسىنىڭ قا­تىسۋىمەن «ابىلاي حان رەزيدەنسيا­سى» كەشەنى اشىلىپ، ەسكەرتكىش ورناتىلدى. وبلىستىق مۇراعاتتىڭ وقۋ زالىندا ۇلى بابامىزدىڭ ومىرىنەن، جورىق جىلدارىنان سىر شەرتەتىن كورمە ۇيىمداستىرۋ داستۇرگە اينالدى. ونداعى ماقسات – ابىلاي حاننىڭ ونەگەسىندە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ كە­لەشەك ۇرپاعىن ويلاندىرارلىق ءتا­جىريبە مول ەكەنىنە، سان عاسىر ار­مانداعان تاۋەلسىزدىگىمىزدى بايان­دى ەتۋ ءۇشىن بەرەكە-بىرلىگىمىزدى كوز­ءدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا، الەم ەل­دە­ءرىنىڭ سان سۇرلەۋىن ۇنەمى ەسەپكە الىپ وتىرۋعا باۋلۋ. بەلگىلى تاريحشى-عا­لىم ە.بەكماحانوۆ: «شيەلەنىسكەن حا­لىقارالىق جاعدايدا ابىلاي بىتى­راڭ­قى قازاق جەرلەرىن ءوز قول استىنا بىرىكتىرۋگە تىرىستى. قازاقستاندى با­سىپ الۋعا ۇمتىلعان كورشىلەرى – رەسەي، جۇڭگو، جوڭعار مۇددەلەرىنىڭ قاي­­شىلىقتارىن دۇرىس پايدالانا وتىرىپ، ءىس جۇزىندە ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالا الدى»، دەگەن تۇجىرىمى ومىرشەڭدىگىن جوعالتقان ەمەس.

ابىلاي «جەتى جارعى» زاڭدار­ جيناعىن نەگىزگە الا وتىرىپ،­ مەم­لەكەت­ءتىڭ ىشكى جاعدايىن كۇشەيتۋگە باعىتتادى. قازاقتىڭ تايپا، رۋ باسىلارىن جىلىنا ءبىر رەت جيناپ، حان­دىقتىڭ سىرتقى جانە ىشكى جاع­دايى­نا قاتىستى ىرگەلى ماسەلەلەردى تالقىعا سالدى. ىشكى ساياساتتا حاندىق بيلىكتى نىعايتۋ باعىتىن ۇستانىپ، شارۋاشىلىق پەن ساۋدانى دامىتتى، تۇرعىنداردان سالىق جيناۋدىڭ جاڭا تۇرلەرى مەن مولشەرىن ەنگىزدى. مەملەكەتتى ورتالىقتاندىرىلعان باسقارۋ قاعيداتى بويىنشا ۇلىستاردى جەرگىلىكتى جەرلەردە ورتالىق بيلىككە باعىناتىن سۇلتاندار ارقىلى باس­قار­دى. ءبىر ورتالىققا باعىنعان قازاق مەملەكەتىن ورناتۋدا ىشكى تارتىستاردى جويۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن تابا ءبىلدى. حان بيلىگىن نىعايتىپ، بيلەر مەن باتىرلاردىڭ مەملەكەتتىڭ باس­قارۋ جۇيەسىنە بەلسەندى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتتى. وسى ارادا ەلباسىنىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا بەلگىلەنگەن تۇجىرىمدامالىق شە­ءشىم­دەرى اتا-بابالارىمىزدىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ، تۋرا جولدان اداس­پاۋ جونىندەگى سان عاسىرلىق ارمان-مۇددەلەرىنىڭ قيسىندى جالعا­سى بولىپ تابىلاتىنىن ايتا كەتۋ ارتىق بولماس. «ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىستا» قازاق جۇرتىنىڭ ارعى­ ءتۇبى عۇنداردان باستالىپ، كوك تۇرىك­تەر­گە جالعاساتىنى، اق وردانىڭ ور­نىعىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاساتىنى، كەيىن تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەتىنى وتان دەگەن ۇلى ۇعىممەن جان-جاقتى بايلانىستىرىلعان. وتاندى قورعاۋ اركىمنىڭ ءوز شاڭىراعىن، تۋعان-تۋىستارىن ويلاۋ، قورعاۋ تىلەگىنەن باستاۋ الاتىنىن ەسكەرسەك، وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىزدىڭ جاستار ءۇشىن تالىم-تاربيەسى وتە زور. بۇگىنگى قازاق حالقى عايىپتان پايدا بولماعانىنا بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟ ال، تاريحىن ۇمىتقان ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. سول سەبەپتى قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋدىڭ استارىندا قازاقستاندىقتار بويىندا ەل مەن جەردى ءسۇيۋ قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ نيەتى جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. جانىبەك پەن كەرەي حانداردان باستاپ كەنەسارىعا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرگەن حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدىڭ قاي-قايسىسىن الساق تا، سىرتقى ساياساتتا قازاققا ىڭعايلى ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىپ، ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكالىق قاتىناستى نىعايتۋعا ۇمتىلىپ وتىردى. قان توگىپ، سوعىسۋدى ەمەس، دەربەس مەملەكەت ورناتۋدى، ەل تۇتاستىعىن ساقتاۋدى، حالىقتىڭ جايلى ءومىر كەشۋىن ارمان-مۇرات ەتتى.

ماسەلەن، قازاق-قىتاي اراسىنداعى رەسمي ساۋدانى ابىلايدىڭ تاپسىر­ماسىمەن قابانباي باتىر ات­قا­رىپ وتىرعانى جايلى دەرەكتەر ءجيى كەز­دەسەدى. رەسەي مەملەكەتىمەن ارا­قا­تى­ناستى دا ديپلوماتيالىق جولمەن شە­ءشىپ وتىرعان.

ابىلاي ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، بىرىككەن كۇشتى قازاق حاندىعىن قۇرۋعا، قازاقتىڭ «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا ايىرىلعان جەرلەرىن قايتارىپ الۋعا زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ورتا ازيا حاندىقتارىمەن سوعىستار ءساتتى اياقتالىپ، تۇركىستان، سايرام، شىمكەنت، تاعى باسقا قالالار قايتادان قازاقتاردىڭ يەلىگىنە ءوتتى. اكادەميك م.قوزىبايەۆتىڭ «قازاقتىڭ بولمىسىن ساقتاپ، بولاشاققا ۇمىت-سەنىم وتىن جاندىرعان، قىتايدىڭ جىمىسقى وسپاعىنا، ورىستىڭ سودىر توقپاعىنا قارسى تۇرىپ، بىردە ايلامەن، بىردە نايزامەن ونەرىن اسىرىپ، ەكى ۇلى يمپەريانى ەستەرىنەن تاندىرعان، قازاقتى تىرىدەي ءۇيىتىپ جەگىسى كەلگەن جالماۋىز وتارشىلاردىڭ باعىن اقىلىمەن، ايبىنىمەن تايدىرعان حVءىىى عاسىردىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى الىپ تۇلعاسى، عاجايىپ ديپلوماتى – ابىلاي حان»، دەۋىندە ۇلكەن ءمان-ماعىنا جاتىر.

دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان