بەيبىتشىلىك جولىنداعى بەرەكەلى ىستەر
ۆيكتور كيانسكيي،
ءماجىلىس دەپۋتاتى.
بىرىككەن ۇلتتان ۇيىمىنىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان باس اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىنداعى سوزىندە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الەمدەگى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جولىندا ناقتى ۇسىنىستار جاسادى. سونىڭ ىشىندە ءححى عاسىردى يادروسىز الەم تۇجىرىمداماسىن جاساۋ تۋرالى ۇسىنىسى ەڭ ماڭىزدىسى بولدى عوي دەپ ويلايمىن. قازاقستاننىڭ يادرولىق جارىلىستارعا تىيىم سالعان ەل رەتىندە جانە يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان ەل رەتىندە مۇنداي باستاما كوتەرۋگە تولىق قۇقى بار.
سونىمەن بىرگە، پرەزيدەنت اتومدى بەيبىت ماقساتقا پايدالانۋدىڭ ماگاتە شەڭبەرىندەگى «ويىن ەرەجەسىن» جاساۋدى دا ۇسىندى. بۇل ماسەلەدە ەكولوگيالىق اسپەكتىلەر دە ۇمىت قالدىرىلماۋىن اتاپ كورسەتتى.
ەلباسى ءوزىنىڭ ەكسپو-2017-گە قاتىستى سوزدەرىندە بارلىق مەملەكەتتەردىڭ كوشباسشىلارىن وعان بەلسەندىلىكپەن قاتىسۋعا شاقىردى. وسى قاتاردا ول ەكسپو-2017 الاڭىن جاسىل تەحنولوگيانىڭ ورتالىعىنا اينالدىرايىق دەگەن دە ۇسىنىس ءتۇسىردى. قازاقستان مۇنداي تەحنولوگيالاردى ۇلكەن تيراجبەن شىعارۋعا دايىن ەكەندىگى دە ايتىلدى. ءبىز مۇنداي كلاستەرلەردى «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەت»، «ەكسپو-2017» الاڭدارىنىڭ نەگىزىندە قۇرۋعا دايىن ەكەنىمىز دە جەتكىزىلدى. مىنە، وسى اسپەكتىلەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى ۇسىنعان بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزۋ يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋدا تاباندىلىقپەن العا جىلجىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.
ارينە، ۇسىنىس جاساۋ وڭاي، ءبىراق ونى ءوزى باستاپ ىسكە اسىرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ءوزى جاساعان ۇسىنىستارىن ىسكە اسىرۋدا بەلسەندى ارەكەتتەرگە بارىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە 2009 جىلى ۇسىنعان «اتوم» جوباسىن دا اۋىزعا الۋعا بولادى. مەنىڭشە، كەشەگى يدەيالارى دا بىرتىندەپ ىسكە اساتىن دۇنيەلەر ەكەندىگىنە مەن سەنىمدىمىن.
ناقتىلىق
قۋانىش سۇلتانوۆ،
ءماجىلىس دەپۋتاتى.
وسى كۇندەرى بۇكىل دۇنيەجۇزى بۇۇ-نىڭ مەرەيتويلىق 70ء-شى سەسسياسىندا ايتىلعان مەملەكەت باسشىلارىنىڭ سوزدەرىن تالقىلاۋدا. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ سوزدەرى بۇكىل الەمگە ىقپال ەتەتىن مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ قاتارىندا دۇنيەجۇزىنىڭ نازارىن اۋداردى. وعان سەبەپ بولعان ەلباسى سوزدەرىنىڭ وتە تەرەڭ مازمۇنى جانە قازىرگى زاماننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قاتىستى ۇسىنىستارى دەپ ايتار ەدىم.
سونىمەن بىرگە، مەن ءبىزدىڭ ۇلتىمىز ءۇشىن ءبىر ارماننىڭ ورىندالعانىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. ول – نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ الەمنىڭ ەڭ جوعارى مىنبەرىنەن تۇڭعىش رەت ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەگەنى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بۇۇ-نىڭ التى جۇمىس ءتىلى بار. ارينە، قازاق ءتىلى بۇل قۇرامعا ەنبەيدى. ءبىراق بۇۇ-نىڭ ەرەجەسى بويىنشا اۋدارماسى قامتاماسىز ەتىلگەن بولسا، بارلىق مەملەكەت باسشىلارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق تىلدەرىندە سويلەۋگە قۇقى بار. وسى تالاپقا سۇيەنىپ، ەلباسىمىز ەڭ بيىك مىنبەردەن ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى، قازاقى ءۇنىمىزدى بۇكىل الەمنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزدى، وسىنىڭ ءوزى حالقىمىز ءۇشىن ماقتان تۇتارلىق ءىس بولدى.
ەلباسى ءوزىنىڭ سوزدەرىندە اسا ماڭىزدى بەس باعىتتى قامتىپ ءوتتى. سونىڭ ىشىندە تەك حالىقارالىق قۇقىق ماسەلەسى تۋرالى ايتا كەتەتىن بولساق، مۇنىڭ ءوزى اسا تەرەڭ مازمۇندى دۇنيە. بۇۇ وسىدان 70 جىل بۇرىن الەمدەگى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋدى، كەز كەلگەن ەلدىڭ باسقا مەملەكەتتەرگە اگرەسسيالىق ارەكەتتەرىنە تىيىم سالۋ ماقساتىمەن قۇرىلدى. وسى ىسكە ۇيىم الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىن جۇمىلدىرۋدى ءوز موينىنا الدى. ەلباسى ءوزىنىڭ سوزدەرىندە بۇۇ-نىڭ وسى ەڭ باستى مىندەتىن ونىڭ جارعىسىنا سايكەس ەسكە سالىپ ءوتىپ، جاسالعان جانە ىستەۋگە ءتيىس شارالارىنا ساراپتاما جاسادى. سونىڭ ىشىندە قازىرگى ەتەك الىپ بارا جاتقان لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە بۇۇ-نىڭ جانە ونىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ نازارىن اۋدارىپ، ءوزىنىڭ وسى تاراپتاعى ۇسىنىستارىن جاريا ەتتى. سوندىقتان دا، ن.نازاربايەۆتىڭ سوزدەرىنىڭ وتە ماڭىزدى بولعانى الەمدىك باق-تاردا كانىگى ساياساتكەرلەردىڭ، ساراپشىلاردىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ جاتىر. ونىڭ ايتقان ۇسىنىستارىنىڭ ءبارى دە قىزۋ تالقىلانۋدا.
ءبىزدىڭ ەلىمىز يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقانىن ايتا وتىرىپ، ەلباسى ءححى عاسىردى بۇكىل الەم بويىنشا يادرولىق قارۋسىز عاسىر دەپ جاريالاۋ قاجەتتىگىن ايتتى. سونىمەن قاتار، بۇۇ-نىڭ 2045 جىلى بولاتىن 100 جىلدىعىنا قاراي «جاڭا بولاشاق» اتتى ستراتەگيالىق جاڭا باعدارلاما جاساۋدى ۇسىندى. مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى دە وتە ماڭىزدى. سونىمەن بىرگە، ەلباسىنىڭ بۇۇ-نىڭ شتاب-پاتەرىن ازياعا كوشىرۋ تۋرالى ۇسىنىسى دا ورىندى. قازىرگى ازيا-تىنىق مۇحيتى ەلدەرىندەگى دامۋدى ەسكەرە وتىرىپ، بەيبىتشىل مۇددە-ماقساتتاردى سول جەرلەرگە شوعىرلاندىرۋ ارقىلى جالپى وركەنيەتتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن مۇمكىندىكتەر بار ەكەنى ايتىلعان بۇل ۇسىنىس قولداۋدى قاجەت ەتەدى. ءقازىر بۇل ۇسىنىس بۇكىل الەمنىڭ اۋزىنداعى تالقىعا تۇسكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
كەزىندە ەلباسىمىز بۇۇ-نىڭ جوعارى مىنبەرىنەن اوسشك قۇرۋ تۋرالى دا ۇسىنىس جاساعان ەدى. ول كەزدە قازاقستان جاڭا عانا تانىلىپ كەلە جاتقان مەملەكەت بولعاندىقتان، بۇل ۇسىنىستىڭ ورىندالۋىنا كوپتەگەن ساراپشىلار كۇمانمەن قاراعان. الايدا، ول ءقازىر الەمگە تانىلعان ۇيىمعا اينالىپ وتىر. سول سياقتى ەلباسىنىڭ كەشەگى ۇسىنىسى دا قولداۋ تاۋىپ، ىسكە اسادى عوي دەپ ويلايمىن.
ەكونوميكالىق قاتىناستار جۇيەسى جاندانۋى ءتيىس
ۆلاديمير تەلنوۆ،
ەۋرازيالىق ينتەگراسيا ينستيتۋتى ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
نيۋ-يوركتە وتكەن بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى سەسسياسىندا ايتىلعان ماسەلەلەردى ساراپتاي كەلە، مىناعان توقتالار ەدىم: ءبىز الەمدە ورىن الىپ جاتقان قانداي دا ءبىر جايتتاردى تالقىلاساق تا، مىندەتتى تۇردە ەكونوميكا ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلەءتىنىمىز انىق. سەبەبى، بۇگىندە قوعامداستىققا ۇلكەن وزگەرىستەر قاجەت. ول وزگەرىستەر الەمدىك ەكونوميكادا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ۇلكەن قايتا قۇرۋ قۇرىلىمدارىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى ءتيىس.
وسى ورايدا، بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە مەملەكەت باسشىسى ن.نازاربايەۆ جاھاندىق دەڭگەيدە كۇن تارتىبىندە تۇرعان مەملەكەتتەر قۇرىلىمدارىن قيراتۋ، تەرروريزم، ميگراسيا، ت.ب. كەرى قۇبىلىستار مەن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنىڭ وزەگىندە ەكونوميكالىق داعدارىس، ونىڭ ىشىندە كەدەيشىلىك، ساۋاتسىزدىق، جۇمىسسىزدىق سەكىلدى كۇردەلى جايتتار جاتقانىن اتاپ ءوتتى. سوندىقتان، ەگەر ءبىز الداعى ونجىلدىقتاردا الەمدە بەيبىتشىلىك ورناعانىن قالايتىن بولساق، ول ءۇشىن ەكونوميكالىق تەتىكتەردىڭ مىقتى بولعانىن جانە جەر شارىنداعى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان باي-قۋاتتى بولعانىن نازاردا ۇستاۋعا ءتيىسپىز.
ماسەلەن، ءقازىر «ەۋروپادا ەشقانداي سوعىس باستاي المايسىڭ» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. نەگە؟ سەبەبى، بارلىق ەكونوميكا بىر-بىرىمەن بىتە قايناسىپ، ءوزارا «شىرمالىپ» كەتكەن. ەگەر، سەن قانداي دا ءبىر ەلگە قارسى شىعاتىن بولساڭ، ال ول ەلدە سەنىڭ قانداي دا ءبىر كاسىپورىندارىڭ جۇمىس ىستەپ جاتسا، وندا سەن وز-وزىڭە قارسىلىق كورسەتكەن بولىپ شىعاسىڭ. بۇل تۇسىنىكتىڭ استارىندا، مىنە، وسىنداي وي جاتىر دەۋگە دە بولادى. دەمەك، ءبىز حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ءتيىمدى ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالارىنىڭ ءوزارا مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ، سول ارقىلى «بەيبىتشىلىك پلاتفورماسىن قالىپتاستىرۋ» جولدارىن جان-جاقتى قاراستىرعانىمىز ءجون.
بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى سەسسياسىندا ەلباسى ءبىرقاتار ماسەلەلەردى اشىق ايتتى. ماسەلەن، پرەزيدەنت بۇۇ-نىڭ شتاب-پاتەرىن ازياعا اۋىستىرۋ جونىندە باتىل باستاما كوتەردى. ونىڭ سەبەبىن مەملەكەت باسشىسى العاشىندا جەنيەۆادا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ شتاب-پاتەرى قۇرىلعان كەزدە الەمدە ليدەرلىك ۇستانىمدى باتىس ەلدەرى، امەريكا قۇراما شتاتتارى يەلەنگەنىمەن، سونىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ ەكونوميكالارىنىڭ دۇنيەجۇزىندەگى وزگە ەلدەردىڭ ەكونوميكالارىن العا سۇيرەيتىن لوكوموتيۆ بولىپ ەسەپتەلگەنىمەن ءتۇسىندىردى. بۇل جاعداي، اسىرەسە، سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە ورىن العان ەدى. ال ءقازىر، كەرىسىنشە، الەمدىك دامۋ ورتالىعى بىرتىندەپ ازياعا اۋىسىپ كەلەدى.
نەگە بۇلاي بولۋدا؟ سەبەبى، باتىستىق ەكونوميكانىڭ نەگىزى قالانعان نەوليبەرالدى جانە ليبەرالدى تەوريا ينديۆيدۋاليزمگە قۇرىلعان. بۇل، ارينە، جاقسى. مەن بۇل تەوريانى جوققا شىعارعىم كەلىپ وتىرعان جوق. الايدا، بۇل ەكونوميكانىڭ رەزەرۆى، ەكونوميكالىق دامۋ مودەلىنىڭ مۇمكىندىكتەرى «تاۋسىلۋعا» اينالدى. سول سەبەپتى، جاڭا وزگەرىستەر قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. ەكونوميكالىق جۇيە ءبىرتۇتاس بولۋى كەرەك. بۇل رەتتە، ازيا ەلدەرىندە مىڭداعان جىلدار بويى بەرىك ورنىققان ۇجىمدىق قۇندىلىقتار جۇيەسى بۇگىندە شەشۋشى ءرول اتقارا باستادى. سوندىقتان، جاپونيا، مالايزيا، جۇڭگو، يندونەزيا سەكىلدى ازيا ەلدەرى باسىمدىققا يە بولۋدا. دەمەك، بۇل ماسەلە قازىرگى تاڭدا ماڭىزدى بولىپ، وعان نازار اۋدارىلىپ كەلەدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى بۇل ماسەلە جونىندەگى ءوزىنىڭ وي-پايىمىن ناقتى جەتكىزە كەلە، بۇۇ-نىڭ 100 جىلدىعىنا قاراي، جاھاندىق ستراتەگيالىق باستاما – 2045 جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىندى. ونىڭ باستى وزەگى – الەمدە بارلىق ۇلتتاردىڭ جاھاندىق ينفراقۇرىلىم مەن رەسۋرستارعا، نارىقتارعا قولجەتىمدىلىگىن، سونداي-اق، ادامزاتتىڭ دامۋى ءۇشىن جالپىعا ورتاق جاۋاپكەرءشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن دامۋدىڭ جاڭا ترەندىن ورنىقتىرۋ. ەلباسى ن.نازاربايەۆ، بۇل رەتتە، اتالعان اۋقىمدى جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى قادامى رەتىندە «جاڭا بولاشاق» (NEW FUTURE) تۇجىرىمداماسىن جاساۋ قاجەتتىگىن ايتتى. سونىمەن قاتار، بۇۇ-نىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كەڭەسىن جانداندىرىپ، ونى جاھاندىق دامۋ كەڭەسىنە اينالدىرۋ قاجەتتىگىن ۇسىندى. ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل كەڭەس جاھاندىق ەكونوميكالىق ۇيلەسءتىرۋشى ءرولىن اتقارۋى ءتيىس. ءارينە، جالپىالەمدىك دەڭگەيدەگى مۇنداي جوبالاردىڭ جاھاندىق ەكونوميكالىق وسىپ-وركەندەۋگە جول اشاتىنى ءسوزسىز. قازاقستان پرەزيدەنتى، وسى ورايدا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ءبىرقاتار جوبالاردى، ونىڭ ىشىندە دۇنيەجۇزىلىك داعدارىسقا قارسى جوسپاردى، ەكسپو-2017 كورمەسىن مىسالعا كەلتىردى.
بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى سەسسياسىندا مەملەكەت باسشىسى، سونداي-اق، قازىرگى تاڭداعى قارجىلىق داعدارىستارعا سايكەس، جاھاندىق ەكونوميكالىق جۇيەدەگى ولقىلىقتارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن بۇۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ كۇش-جىگەرىن جاھاندىق ورنىقتى دامۋ مەن وسىپ-وركەندەۋ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىنە جاۋاپ بەرەتىن ۇلتۇستىلىك الەمدىك ۆاليۋتا جاساۋ بويىنشا بىرىكتىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ويىن ورتاعا سالدى. ارينە، بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قاعيداتتى نەمەسە تەوريالىق كەدەرگىلەر جوق. ءبىراق، ءار ەلدىڭ ءوز ۇستانىمدارى بار ەكەنى دە ەسكەرىلمەي قويماسى انىق. سەبەبى، ءار ەل وزىنە ءتيىمدى تۇستاردى كوزدەيتىنى انىق. ال ول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ەكونوميكالىق دامۋ كەزەڭدەرىنە ءوتۋ قاجەت.
بۇگىندە الەمدە ءتۇرلى كۇشتەر بار. ءبىرىنشى جۇيە – بۇرىننان كەلە جاتقان، قالىپتاسقان، ەسكىرگەن جۇيەدەن اجىراعىسى كەلمەسە، ەندى ءبىرى قازىرگى تاڭداعى ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ جاڭارعانىن قالايتىن، ىقپالداستىقتىڭ جاڭا جولدارىن ىزدەيتىن، الەمدە حالىقارالىق جانە ينتەگراسيالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ بارىنشا دەموكراتيالىق تەتىكتەرگە نەگىزدەلگەنىن قولدايتىن كۇشتەر. بۇل رەتتە، ارينە، جاھانداعى ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ «ءارى تارت تا، بەرى تارت» ۇستانىمىنان الشاقتاپ، ءبىر جەردەن شىققانى ماڭىزدى. سوندىقتان، بۇل جەردە دە قازاقستاننىڭ شىعىس پەن باتىس اراسىن جالعاي ءارى بايلانىستىرا الاتىن دانەكەر ءرولى بايقالا باستادى. ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسى 70ء-شى سەسسياسىندا سويلەگەن ءسوزى وسىنى انىق اڭعارتتى.
عاسىر تامىرىن ءدوپ باسقان
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ مىنبەرىندە ەكى جۇزگە جۋىق ەلدىڭ باسشىلارى اراسىندا ءسوز سويلەپ، ادامزاتقا سالماقتى وي سالۋى حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن بۇۇ الدىنداعى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جانە ەلباسىنىڭ بيىك ابىرويى مەن بەرىك ۇستانىمىن كورسەتتى.
قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ تۋرالى جوباسىن بۇگىندە دۇنيەجۇزى ەلدەرى زەرتتەپ، زەردەلەپ جاتىر. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ باستاماسى ارقىلى كۇللى قازاقستاندىقتار يادرولىق جويقىن قارۋعا دەگەن ءوز ۇستانىمدارىن الەمگە ايگىلەگەنى ءمالىم. قازاقستاننىڭ ءتيىمدى جۇرگىزگەن حالىقارالىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە، يادرولىق سىناقتارعا موراتوريي جاريالاندى. جىل سايىن 29 تامىزدا يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى اتاپ وتىلەدى. بۇل – قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ ناقتى كورىنىسى دەۋگە بولادى. 2009 جىلى 2 جەلتوقساندا بۇۇ قازاقستاندىق باستامانى قابىلداپ، حالىقارالىق كۇن رەتىندە بەكىتكەن بولاتىن. ناتيجەسىندە، يادرولىق ءقارۋدىڭ ءقاۋپى مەن ولشەۋسىز زاردابىن ادامزات قوعامىنا تانىستىرۋ جانە الەمدى يادرولىق قارۋسىزدانۋعا شاقىرۋ جۇمىستارى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلە باستادى. سونداي-اق، ەلىمىزدە اتوم جوباسى قولعا الىندى. وسى بىرەگەي جوبا ارقىلى ەلباسىمىز الەم ەلدەرىنىڭ قورعانىس سالاسىنا جۇمسالاتىن شىعىننىڭ 1 پايىزىن قىسقارتىپ، سودان تۇسكەن قارجىنى ادامزاتتىڭ ورتاق يگىلىگىنە جۇمساۋ جونىندە باستاما كوتەردى. بۇل وتە جاقسى الەمدىك ءۇردىس بولار ەدى.
ەلباسى نيۋ-يوركتە يادرولىق قارۋعا تىيىم سالۋ جونىندەگى باستاماعا جەر بەتىندەگى بارلىق ادام قاتىسا الاتىنىن مالىمدەدى. ەڭ باستىسى، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان عاسىردىڭ تامىرىن ءدوپ باسىپ، الداعى قاۋىپ-قاتەرلەردى اتاپ ءوتتى. جانە جۇمىلا كۇرەسۋگە شاقىردى. سونىڭ ىشىندە ءححى عاسىردىڭ باستى ماقساتى يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ ەكەنىن جەتكىزىپ، وعان بارشا مەملەكەتتەردى شاقىردى. ەكىنشىدەن، پرەزيدەنتىمىز بۇۇ باس اسسامبلەياسى سەسسياسىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا الەمدى ىزگىلەندىرۋ جولىندا مەملەكەتتەر، ۇلتتار، دىندەر اراسىنداعى قاقتىعىستاردى ءتيىمدى شەشۋدىڭ ماڭىزدى جولدارىن قاراستىرۋدى ۇسىندى. ياعني، كەز كەلگەن شيەلەنىستى وقيعالاردىڭ الدىن الۋعا، قاقتىعىستاردى بولدىرماۋعا، شەشۋگە شاقىردى. بۇل – وتە كۇردەلى جاھاندىق ماسەلەلەر. البەتتە، بۇۇ قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ورتكە شالىنعان دۇنيەنى وزەكتى وزگەرىسكە ۇندەگەن بارلىق باستامالارىنا قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. مۇنىڭ ناقتى كورسەتكىشى رەتىندە بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋننىڭ ەلىمىزگە ەكى مارتە ساپارلاپ كەلگەنىن ايتساق تا بولادى. باجايلاپ قاراساڭىز، الەمنىڭ 193 ەلىنىڭ اراسىندا بۇۇ باس حاتشىسى بەس جىلدىڭ ىشىندە ءبىر مەملەكەتكە ەكى مارتە بارۋى سيرەك كەزدەسەدى. بۇل – تاۋەلسىز قازاقستانعا جانە ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى مەن كەمەل يدەيالارىنا كورسەتىلگەن قۇرمەت دەپ بىلەمىن. بۇل رەتتە ەلباسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قۇرىلعان «سەمەي-نيەۆادا» انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ وسى ىزگى باعىتتا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقانىما قۋانىشتىمىن. ەلباسىمىزدىڭ بيىك مىنبەردەگى كەز كەلگەن وي ورامى ەلدى، الەمدى تۇراقتىلىققا شاقىرۋىمەن، يادرولىق ارسەنالدان ازات ەتۋگە دەگەن ۇلى ۇمتىلىسىمەن دە جاھاندىق دەڭگەيدەگى ساياساتكەر ەكەنىن تانىتىپ كەلەدى.
سۇلتان كارتويەۆ،
«سەمەي-نيەۆادا» حالىقارالىق قوزعالىسىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى.
سەمەي.
بولاشاققا سەنىممەن قارايتىن الەمدىك كوشباسشى
يۋريي سولوزوبوۆ،
ساياساتتانۋشى، رەسەي فەدەراسياسى ۇلتتىق ستراتەگيالىق ينستيتۋتىنىڭ حالىقارالىق باعدارلامالار جونىندەگى ديرەكتورى.
قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى مەرەيتويلىق سەسسياسىندا بولاشاققا سەنىممەن قارايتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى كوشباسشى رەتىندە ءسويلەدى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، كوپتەگەن ءسوز سويلەۋشىلەر اعىمداعى ساياسي پروبلەمالاردى ايتۋمەن، بىر-بىرىنە قاراتا قاتقىل ءسوز ساپتاۋلارمەن شەكتەلدى. ال قازاقستان باسشىسى بۇۇ-نىڭ جوعارى مىنبەرىن پلانەتارلىق ورنىقتى دامۋدىڭ جاڭا كونسەپتەرىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن پايدالانۋىمەن ەرەكشەلەندى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بۇۇ-نىڭ شتاب-پاتەرىن ازياعا اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىسى ناعىز سەنساسيا تۋعىزعان ۇسىنىس بولدى. بۇل جەردە دالەلدەمەلەر دە ناقتى شىقتى: «ءححى عاسىردا دامۋ ورتالىعى الەمدىك ەڭ ۇلكەن قۇرلىق – ازياعا قاراي اۋىسسا، مۇندا پلانەتا حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسى ءومىر سۇرەدى ءارى وراسان زور رەسۋرستار شوعىرلانعان»، – دەپ ءمالىمدەدى قازاقستان پرەزيدەنتى. ەگەر سوعىسقا دەيىنگى ۇلتتار ليگاسى سونداعى ەۋروپالىق بيزنەس-ورتالىق جەنيەۆا قالاسىندا ورنالاسسا، سوعىستان كەيىنگى بۇۇ كارى قۇرلىقتان جاڭا قۇرلىق – جاھاندىق ءوسىمنىڭ جاڭا نۇكتەسى – اقش-تاعى نيۋ-يورك قالاسىنا ورىن الماستىردى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇگىندە الەمدىك ساياسي ديزاين جاڭا ەكونوميكالىق ءومىر شىندىعىنا – ازيانىڭ قۋاتتى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكالىق سەرءپىلىسىنە سايكەس كەلۋى تۋرالى سالماقتى وي تارازىلايتىن ۋاقىت كەلدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى، سونداي-اق، بۇۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ كۇش-جىگەرىن ءبىرقاتار پلانەتالىق دەڭگەيدەگى پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋگە شاقىردى. بۇلاردىڭ قاتارىندا جاھاندىق ورنىقتى دامۋدان يادرولىق قارۋدان ازات ايماق قۇرۋ تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداۋعا دەيىنگى ورتاق مىندەتتەر، ۇلتۇستىلىك الەمدىك ۆاليۋتا جاساۋ سەكىلدى باستامالار بار. الەمدىك باق-تار تاراپىنان نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بۇۇ-نىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كەڭەسىن (ەكوسوس) وعان بۇۇ-عا مۇشە ەلدەردەن باسقا حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى دە كىرە الاتىن جاھاندىق دامۋ كەڭەسىنە قايتا قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى ءۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزدى. سونداي-اق، ونىڭ ءار مەملەكەت جىل سايىن ءوزىنىڭ قورعانىس بيۋدجەءتىءنىڭ 1 پايىزىن بۇۇ-نىڭ ورنىقتى دامۋ جونىندەگى ارنايى قورىنا اۋدارۋ تۋرالى ۇسىنىسى دا جۇرتشىلىق تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋ تاپتى دەۋىمىز كەرەك.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارقىن ءسوزىندەگى اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق نوۆەللا دەپ ۇلكەن ەۋرازيا تۇجىرىمداماسىن باتىل ايتۋعا بولادى. قازاقستان پرەزيدەنتى ۇلى جىبەك جولىن قازىرگى زامانعى دەڭگەيدە قايتا جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتتى. «ءححى عاسىردا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى، جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىن جانە ەۋروپالىق وداقتى ءبىرتۇتاس ينتەگراسيالىق جوباعا بىرىكتىرەتىن ۇلكەن ەۋرازيا يدەياسى توڭىرەگىندە توپتاساتىن ۋاقىت جەتتى»، – دەپ ۇندەۋ تاستادى بۇۇ-نىڭ مىنبەرىنەن قازاقستان باسشىسى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇل جايت ازيا-تىنىق مۇحيتى وڭىرىنەن ەۋروپاعا ءترانزيتتى قىسقارتىپ، كوپتەگەن ەلدەرگە ءوزىنىڭ ورتاق يگىلىگىن بەرەتىن بولادى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كوپتەگەن ۇسىنىستارى قاشاندا بەيبىتشىلىك پەن وسىپ-وركەندەۋگە، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ دە وسىپ-وركەندەۋىنە باعىتتالىپ كەلەدى. ماسەلەن، مەملەكەت باسشىسى «جاسىل» تەحنولوگيالار مەن ينۆەستيسيالىق جوبالاردى بۇۇ تۋىنىڭ استىندا دامىتۋدىڭ حالىقارالىق ورتالىعىن استانادا اشۋدى ۇسىندى. بۇل يدەيا «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» تاقىرىبىندا 2017 جىلى استانادا وتەتىن «ەكسپو» بۇكىلالەمدىك كورمەسىنىڭ باستى تاقىرىبىمەن تىكەلەي ۇندەسەدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ نيۋ-يوركتە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى مەرەيتويلىق سەسسياسىندا ۇلكەن اسەرگە بولەگەن ءسوزى ساياساتكەرلەر مەن ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنە پلانەتامىزدا قازىرگىدەن دە ادىلەتتى ءارى ورنىقتى الەم قۇرۋ ءۇشىن جاڭا سەرپىن بەرەتىنى ەش كۇمان تۋعىزبايدى.
ەرەندىگى – ەل ەرتەڭىن ەسكەرۋىندە
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى الەمدەگى بارلىق ۇلتتاردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك مۇددەسىن قورعايتىن، الەمدە بەيبىتشىلىك پەن حالىقتار اراسىنداعى ىنتىماقتى كۇيتتەپ، مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستى حالىقارالىق قۇقىق قاعيدالارىنا ساي دامىتۋعا ۇلەس قوساتىن اسا بەدەلدى ۇيىم بولىپ تابىلادى. بيىل وسى بۇۇ-نىڭ قۇرىلعانىنا 70 جىل تولىپ وتىر. سونداعى مەرەكەلىك جيىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا ءسوز سويلەپ، قازاقستاننىڭ ابىروي-بەدەلىن دۇنيەجۇزىنە اسقاقتاتتى. پرەزيدەنت يادرولىق قارۋسىز الەم قالىپتاستىرۋدى ادامزاتتىڭ ءححى عاسىرداعى باستى ماقساتى ەتۋ جولىندا ۇندەۋ تاستادى. بۇل ءسوز دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىندە قولداۋ تاۋىپ، ءقازىردىڭ وزىندە وسىنداي كوكەيكەستى ۇسىنىس الەمدىك باسپا ءسوز بەتتەرىندە جامىراي جازىلىپ، قالىڭ جۇرتشىلىققا جان جادىراتار جاقسىلىق شۋاعىن شاشقانداي اسەر ەتۋدە دەسەك، ەش قاتەلەسپەيمىز.
ەلباسى بۇۇ بيىك مىنبەرىنەن سويلەگەن سوزىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 100 جىلدىعىنا جاھاندىق ستراتەگيالىق باستاما – 2045 جوسپارىن ازىرلەۋدى ۇسىندى. ادامزات دامۋىنىڭ الداعى بولاشاعىن كەڭىنەن قامتيتىن مۇنداي كەلەلى ۇسىنىس اسا باتىل تۇردە العاش رەت ايتىلىپ وتىر. ونىڭ ءمان-ماڭىزى زور، ماعىناسى وتە تەرەڭ. بۇل ۇسىنىستار الەمدىك قوعامداستىقتى جاڭا بولاشاق جوسپارىن جاساۋعا شاقىرادى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، جاڭا بولاشاقتىڭ ەلباسى ۇسىنعان جوسپارى جەر شارى حالقىنىڭ ەڭ باستى بايلىعى رەتىندە بەيبىتشىلىك ۇرانىن العا تارتادى. سونىمەن قاتار، بارلىق ۇلتتاردىڭ الەمدىك ينفراقۇرىلىمعا، رەسۋرستارعا جانە نارىقتارعا قول جەتكىزۋىنىڭ ءادىل شارتتارى قاداعالانۋىن كوزدەيدى. ءسويتىپ، وسىنىڭ نەگىزىندە الەمدىك دامۋدىڭ جاڭا ترەندىن قالىپتاستىرۋعا، سونداي-اق، ادامزاتتىڭ دامۋى ءۇشىن جالپىعا ورتاق جاۋاپكەرشىلىكتى ورنىقتىرۋعا ۇندەيدى. دەمەك، پلانەتا حالىقتارىنىڭ، ەرتەڭگى ۇرپاقتاردىڭ بولاشاقتاعى باقىتى دا – ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ باستى مۇراتى. وسى مۇرات الەم جۇرتشىلىعى تاراپىنان قولداۋ تاباتىنىنا كۇمانىمىز جوق. ەرتەڭگى كۇندى ويلاعان، جەر بەتىندەگى بارشا حالىقتاردىڭ بولاشاقتاعى باقۋاتىن قامداعان ەلباسى ەرەندىگىنە ءبىز دە مارقايامىز.
ارىقباي اعىبايەۆ،
زاڭ عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
الماتى.
دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان
پىكىر قالدىرۋ