Qazirgi qazaq sóz ónerinde tynysty, kesek te kemel dúnıeler kóp kózge túse bermeıtin boldy. «Nege joqqa» aıtylar syltaýlar qoǵamdyq formasıalardy alǵa tartyp, aqtalǵanyna da biraz bolǵan... Qaýzamaýǵa taǵy bolmaıdy...

                      Álimjan ÁSHİMULY: 

– Jaqynda «Abai.kz» saıty qa­zaqtyń eń úzdik romandarynyń reı­tıngin jarıalap, ol tizimge on roman kiripti. Olardyń kósh basynda Áýezovtiń «Abaı joly» romany tur. Odan keıin, Ǵabıt Músirepovtiń «Ulpany», İlıas Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogıasy, Muhtar Maǵaýınniń «Alasapyrany», Ábdijámil Nurpeıisovtiń «Qan men teri», Júsipbek Aımaýytovtyń «Aqbilegi», Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebi», Qajyǵumar Shabdanulynyń «Qylmys» romany eki jarym myńdaı adamnyń daýys berýimen úzdikter ondyǵyna enipti. Bir qyzyǵy, bul on úzdik dep tanylǵan shyǵarmanyń ishinde sońǵy kezderde jazylǵan romandar joq. Barlyǵy HH ǵasyrdyń kesek týyndysy. HH ǵasyrdyń basy men orta mezgilindegi Keńes ádebıeti, ásirese, orys ádebıeti qazaq ádebıetiniń negizin salýǵa ólsheýsiz úles qosty. Sondyqtan ony joqqa shyǵarýǵa bizdiń haqymyz joq. Keńestik ıdeologıa men sosıalısik realızm ádebıeti qazaqtyń M.Áýezov sekildi talapty jazýshylarynyń qalamyna tusaý, oıyna shyrmaý bolsa da, olar qıadan, qıynnan jol taýyp, súbeli de kesek týyndylardy dúnıege alyp keldi. Sonyń nátıjesinde qazaq ádebıetinde aýyz toltyryp, álemge maqtana aıta alatyndaı joǵaryda aty atalǵan klasıkalyq shyǵarmalar dúnıege keldi. Buǵan da táýbe!

Al, táýelsiz el bolǵanyna 20 jyl bolǵan búgingi Qazaqstannyń qazaq áde­bıetinde eldi eleń etkizerdeı týyn­dy­nyń bolmaýy kez kelgen qazaq balasyn oı­landyrary haq. Ótkende bir synshymyz «Qazaq ádebıeti» gazetine bergen pikiriniń birinde Reseı sóz óneriniń qundylyqtary men búgingi qazaq qalamgerleriniń bıliktiń tastaǵan súıegine máz bolyp, tabanyn ja­laýǵa deıin barǵanyn ashyna aıta kelip: «Jazýshylyq – seniń azamattyq pozısıań. Azamattyq úninen aıyrylǵan ádebıet – óli ádebıet. Ókinishke qaraı, bizdiń búgingi áde­bıetimizdiń azamattyq úni jyldan-jyl­ǵa báseńdep barady. Ondaı sóz ónerinde uly bedel qaıdan bolsyn. «Ádebıet – ardyń isi» bolýdan qalyp, qoǵam rýhsyzdyq dertine shalyqty, kórse qyzarlyq, jaǵympazdyq, alaıaqtyq, arsyzdyq, ekijúzdilik qoǵamnyń boıyna kesel bolyp jabysty. Halyqty bıik maqsattarǵa qulshyndyratyn uly ıdeıalardyń bári ólip, ádebıetimiz umtylysy joq ıdealsyz álemge aınaldy»,– dep ashyna aıtypty. Shyny kerek, qazirgi jazýshylarymyzdyń kóbi halyqty bıik maqsattarǵa qulshyndyrǵannyń ornyna óziniń jeke basynyń qamyn kúıttep, bılikke jaqsy attanýdyń qamyna álde qashan kirisip ketkenin qalaı joqqa shyǵara alamyz. Ondaı jazýshylardan ult sanasyna kúshti rýh bere alatyn súbeli de, kesek týyndy kútýdiń ózi qıyn... Bizdiń jazýshylarymyzdy osyndaı halge túsirgen sebep ne? Árıne, olar kıeli óner ádebıetti ardan tómen sanaýdan týyndap otyrǵan joq pa?! Ondaı jazýshylardan ne úmit, ne qaıyr?! Endi orystyń kúlli álemge mashhur ádebıet ustazy, «Tirilý», «Soǵys jáne beıbitshilik», «Anna Karenına» sekildi súbeli shyǵarmalaryn dúnıege alyp kelgen Tolstoı týraly az-kem toqtalyp ótepeske bolmas. Lenın ony: «Uly adam»,– dese, Týrgenov: «Ǵajap adam», – deıdi. Al ol ózin: «Men bir alqam-salqam jaman shalmyn», – dese, ózimen teteles jasaǵan jýrnalıs, áıgili baspager Sývorın onyń sol kezdegi Reseıdegi yqpalyn: «Bizde Nıkolaı İİ, Tolstoı deıtin eki patsha bar, olardyń qaısysy qudiretti? Nıkolaı İİ Tolstoıdyń aldynda qýys qýraı. Ol Tolstoıdyń tájin de qısaıta almaıdy. Al Tolstoı Nıkolaı İİ-niń táji túgili taǵyn da shaıqaltady», – deıdi. Budan Tolstoıdyń qalam qýatynyń qaı deńgeıge deıin kóterilgenin seziný qıyn emes. Ras, onyń shyǵarmalary búkil jer sharynda ótimdi boldy. Onyń shyǵarma­larynyń taralymynyń kóptigine qaraǵanda, ol shetel baspa saýdegerleri men oqyr­mandary eń unatatyn orys jazýshysy. Dostoevskıı de, Chehov ta odan keıin turady. Onyń «Soǵys jáne beıbitshilik», «Anna Karenına» sekildi romandary talaı ret kógildir ekranǵa túsirilgen týyndylar. Al «Tirilý» romany avtordyń kózi tirisinde-aq, ıaǵnı 1909 jyly Uly Brıtanıada dybyssyz kınofılm bolyp túsiriledi. Deıturǵanmen, ol ejelden aqtar men qyzyldar bıligine jaqpaı kelgen adam sıaqty. Patsha úkimeti odan úreılendi jáne oǵan kektendi. Ol dúnıeden ótkennen keıin, Máskeýden Týlaǵa baratyn poıyzdyń qatynaýyna ruqsat etpeıdi. Jazýshy V.Brúsov pen sýretshi Pasternak jáne azdaǵan mádenıet qaıratkerlerinen basqanyń barlyǵy Tolstoıdy jerleý saltyna qatysýǵa da laj tappaıdy. Lenın ony «Rossıa tóńkerisiniń aınasy» dep qurmettegenimen, ol is júzinde qasıetti Gandı ata sıaqty aq terrorlyqqa qarsy shapqandyqtan, Stalınniń qurmetine bólene almady. Keńes úkimeti onyń ádebıettegi eńbegin moıyndasa da, ony jeńiliske ushyraǵan ıdealıs jáne pedagog dep qarap keldi de, onyń tolyq jınaǵyndaǵy din bólimin baspaǵa bergizbedi. Keńes aqyny Maıakovskıı Tolstoıdy «Kelesi dáýirdi paravozyna aıdap salý kerek» dep lań saldy. Tolstoıdyń súıkimdi qyzy Aleksandra da talaı ret beımálim sebepterden túrmege jabylyp, amalsyz Amerıkaǵa bosqyn bolady. Biraq Tolstoı tiri kezinde de, jalǵan ataq-abyroıdan mezi bolǵan sıaqty. Óıt­keni onyń dosy Gýsev «Tolstoımen ótken eki jyl» deıtin eńbegine bylaı dep ja­zady: «Ol qaz-qatar áriptermen ádip­telip, sózdiń tigisin jatqyzatyn shen-shek­pendiler men áıgili mádenıet qaırat­ker­leriniń hatynan góri qara shımaı, sózdiń jónin de keltire almaıtyn sharýalar men jumysshylardyń hatyn erekshe unatatyn. At-ataqsyz qarapaıym adamdarmen jáne jýrnalısermen barys-kelis jasaýdy bárinen jaqsy kóretin...». Qarap otyrsańyz Tolstoı tek óziniń mindetin ǵana atqara bilgen uly sýretker bolǵan. Sol arqyly orys ádebıeti bylaı tursyn, álem ádebıetiniń tórinen oıyp turyp oryn ala bildi. Álgi aıtyp otyrǵan synshymyz taǵy: «Qazir de estetıkalyq talǵamyna saı, máńgilik taqyryptarǵa tereń úńilgen dú­nıeler jazylyp jatqan bolýy múmkin, Qazir de búginginiń aıtýyna kónip, keıin ýaqyttyń shańyna kómilip qalatyn shyǵar­malar jazylyp jatýy múmkin. Astana tý­raly romandar, ártúrli ba­tyr­lar jaıly dastandar, shyndyqqa saı kelmeıtin burmalanǵan dúnıeler týyp j­atyr. Sonyń bári jarq etip kóriný úshin, eldiń nazaryn ózine aýdarý úshin jazylǵan ýaqytsha dúnıeler. Al ónerdiń estetıkalyq ólshemderine saı keletin shyǵarma jazylsa, ol erteli-kesh baǵalanbaı qoımaıdy», – deıdi. Bul pikir­men kelispeýge haqymyz joq . Qazir ýaqyttyń shańyna kómilip qalatyn shyǵarmalar dúnıege kelip jatyr da, óki­nishke oraı, talǵamyna saı, máńgilik taqyrypqa úńilgen kesek týyndylardy kóre almaı otyrmyz. Jurt úlken úmit kútip júrgen qalamger Qabdesh Jumadilov qazirgi qazaq ádebıetindegi jaǵympazdyqty ózi bas bolyp moıyndapty. Ol jaqynda respýb­lıkalyq «Dat» gazetiniń tilshisine bergen suhbatynda: «Daraboz» romanyna Shynymdy aıtsam Shapyrashty Naýryzbaıdy saıasat úshin oıdan qostym. Óıtkeni roman baspadan shyǵý kerek. Aıaımyn ba, kitapqa Naýryzbaıdy solaı qostym», – dep jaýap beripti. Árıne jazýshy úshin bir batyr emes, on batyrdy oıdan qosý túk emes. Biraq ádebıet úshin emes, saıasat úshin quldyq urǵan jazýshydan ne kútesiz? Onyń ústine bolary bolyp, boıaýy sińip ketken dúnıege basqa emes, jazýshynyń ózi kúıe jaqqany sumdyq eken. Qazirgi qalamgerlerimizdiń hal-jaǵ­da­ıy osylaı. Sondyqtan táýelsiz Qazaqstan­nyń qazaq ádebıetine anaý-mynaý emes, Tolstoı sekildi bılikke jaltaq­ta­maıtyn, ádebıet úshin janyn salatyn uly sýretker bolsa jetip jatyr edi. Biraq sonyń aýly alys bolyp tur ǵoı. Árıne, ókinishti-aq!

Ermek Qanykeı: – Esimizge E.Hemıngýeıdiń «Shal men teńizin» túsireıikshi. Úlken aıdynǵa shyǵyp, úlken oljaǵa qol jetkizý úshin Santágo bolýyń kerek. Ol, meıli qur qańqa bolsa da. Jurt osy oljany syrtynan qyzyqtaıtyn týrıser ǵana. Al, negizgi jetistik, sóz joq nán balyqty ustaǵanyń, akýlanyń ózin shabaq qurly kórmeı, ashyq teńizde japa-jalǵyz ár sátiń qaterge toly ótkende de qyńq deme­geniń... áıtse de shaldyń qanshama qaýipti ótkelekten ótip, uly oljaǵa ıe bolǵanyn túsingen bala bar emes pe, mine osy basty másele bolýy da ǵajap qoı. Balanyń bári bolashaqty, qarıanyń kóbi ótken shaqty tuspaldaıdy. Tarıhtyń keler kúnnen qurmet kútetini tabıǵı nárse. Sondyqtan, Santágo­nyń basqa basqa emes, bala týraly kóp oılaıtyny nelikten? Eger epıkalyq qarymdaǵy shyǵarmalar jazýǵa táýekel etetin jazýshylar bar bolsa, olardyń armandary álgindeı mehnaty kóp saparlarda Santágo qusap, jaǵaǵa jaǵalasyp jetýimen birdeı, al maqsat oryndaldy ma ol basqa másele. Al oryndalǵan armannyń barysy mynadaı: onysy bireýge túsiniksiz, áldekimge kúlki, kelesi bireýlerge túk te mańy­zydy bolmaýy múmkin. Álbette, «Shal men teńiz» ádebıette biz oılaǵandaı saralanbaıdy. Bizdiki, roman sıaqty uly janrdyń jalyna jarmasýdyń qıyndyǵy men ony jaz­ǵan jazýshylar, sosyn Ol shyǵarmalardyń qazirgi ýaqyttaǵy «aıanyshty taǵdyrlary» týraly beınelep oılaý ǵana. Bizdiń ádebıet aıdynynda qanshama súıekti (romandardy aıtyp otyrmyn) shyǵarmalar E.Hemıngýeıdiń alyp qańqasy sıaqty qadirsiz bop, nazarǵa ilinbeı jaǵada jatyr... Iá, álem ádebıetine barmaı-aq, bizdiń ulttyq prozamyzda tek áńgime janrymen ǵana ǵana ádebıettegi ornyn belgilep ketken jazýshylar bar ma? Biz qazaqtyń Chehovyn – Beıimbetti M.Áýezovpen salystyryp kórýge táýekel etken emespiz. Al, M.Áýezov «Abaı jolyna» deıin qanshama áńgimelerdi jazyp tastady. «Etnografıalyq áńgimemen» ǵana Ǵ.Músirepov alyptar tobyna qosyldy desek, onda «Óıanǵan ólke», «Ulpan», «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» sıaqty epıkalyq shyǵarmalaryn syzyp tastaǵan bolamyz. Sol sıaqty «Qara­ǵandy» men «Daýyldan keıin» romandary Ǵ.Mustafındi, «Móldir mahabbat», «Botagóz», «Aqqan juldyzdar» joly keń jazýshy (M.Áýezov) S.Muqanovtyń esimderin barsha ha­lyqqa pash etti. Mine, osyndaı qazaqty bas­qalarǵa tanytqan, ádebıet dep atalatyn, túp maqsaty úlken ómirdiń kórkem kóshirmesi bolyp tanylatyn óner salasynyń Erenqa­byr­ǵadaı epıkalyq janry romandar ekeni moıyndalǵan shyndyq. Mysaly, qazaq prozashylarynyń ishinde birden uly janrdan bastaǵan jazýshylar, Á.Nurpeıisovti aıtpa­ǵanda, kóp kezdespeıdi. Árbir qazaq sheber áńgimeshi. Sony keıbir ádebı krıte­rıı­lerdi eskere otyryp óńdep, qaǵazǵa kóshirse Beıim­bettiń áńgimelerindegideı «ómirdiń kórkem shejiresi» aıqyn kórinetinine kúmánim joq. Alaıda, «Kókserektegideı» qalyń qabattardy qamtý úshin romanısiń kórkemdik dúnıe­tanymy kerek bolady. Óıtkeni, jazýshynyń rýhanı keńistigine (daryny, bilimi, aqyly, dúnıetanymy, tájirıbesi) saı romandarynyń kórkemdik dárejesi de anyq kórinedi. Aıta­lyq, epopeıalardy dúnıege ákelgen jazýshylardy shaǵyn áńgimelerdiń sheberlerimen qatar qoıýǵa bolmaıtyn sıaqty. Ras, bir áńgim­emen romannyń aıtatynyn aıtyp berýge bolady deıtin qaǵıda bar, biraq bul tym ózgermeli tujyrym. Al, sondaı áńgimelerdi romannyń ishine sheber engizip jiberetin klasık jazýshylar ózderiniń kórkemdik keńis­tikteri asa baı adamdar ekenin dálel­deıdi. Mysaly, Balzak «Adam komedıalary» atty romandar serıasynda olardy kólemi jaǵynan ár túrli jazǵan. «Úzilgen úmitteri» kirpishteı desek te bolar, «Gorıo ataıy» juqa. Másele munda da emes, olardyń (roman­daryndaǵy) qatyp qalǵan sújettik jelilerge kóbinese baǵynyp qalmaıtyn Balzaktyń baıandaýlarynda talaı-talaı shaǵyn áńgimeler júr. Olar óz aldyna jeke-jeke áńgimeler bop ketýge tolyq múmkindigi bar. Sol sıaqty M.Áýezov «Eskilik kóleńkesinde», «Teksheniń baýyrynda», tipti «Qorǵansyzdyń kúni» áńgimelerin «Abaı jolyna» kirgizip jiberse eshbir olqylyq kórinbes edi, tap sondaı epo­peıa­daǵy boranda qoı sońynda yǵyp, qasqyr­men alysyp, aqyry úsip óletin Isanyń taǵdy­ryn jeke áńgime qyp aıtsań «Jetimdeı» bolyp turar edi. Sondyqtan roman janry úlken sheberlikti talap etedi. Bázbireýler ózderiniń roman jazbaı júrgenderin búgingi qoǵamdyq úrdis­ten kórip, oqyrmandardyń olardy oqýǵa ýaqy­ty da, múmkindigi joq degen dalbasa oıla­ryn aldyǵa tartyp jatsa, oǵan tek aıanyshpen qaraýǵa tıispiz. Roman sheberlikti, bilimdi, epıkalyq dúnıetanymdy talap etedi deımiz. Onyń kórkemdik dárejesi de jazý­shynyń daryny men talantyn anyqtaıdy. Sol sekildi oqyrmandy da osy janr qatty synaıdy. Óıtkeni, romandy oqý, onyń máni men maz­munyna boılaý taıaz oqyrmannyń ózin tyǵyryqqa tireıdi dep oılaımyn. Aýyzeki tilmen osy minezimizdi «myljyń eken» nemese «uıqyny keltiredi» dep aqtap jatamyz. Shyndyqty moıyndaýǵa kóbinese, ózimizdiń tákapparlyǵymyz jol bermeıdi. Mysaly, Agýtagavanyń novelalary men «Qylmys pen jazany» oqıtyn oqyrmanǵa «Abaı jolynan» góri «Sońǵy paryz» túsiniktirek bolsa, ol onyń qabyldaý keńistigi men psıhologıalyq erekshelikterin kórsetse kerek, biraq onymen kelise bermeımiz. Al aǵylshyn, fransýz, orys jáne qazaq klasıkterin birdeı túsinse, ol da onyń belgili bir qasıetterin aıqyndaıdy dep oılaımyn jáne buǵan qýanýǵa tıispiz. Sebebi, kórkem shyǵarma ómir týraly adamǵa jan-jaqty málimet beredi. Ony qabyldaý ıa qabyldamaý árkimniń óz erkindegi is. Olardyń yqpalyna túsý, jekelegen bir jazýshylarǵa tabyný t.t. jaıttar oqyrmannyń óz deńgeıin bildiredi. Ol oqyrman da jaqsy ıa nashar romandar sıaqty tez jalyqtyrýy múmkin. Jáne kórkem shyǵarmalardy tek aqyn-jazýshy bolǵysy keletinder ǵana oqıdy nemese oqýǵa tıis degen túsinik te durysqa jatpaıdy. Jal­py, jazýshylarǵa bular mańyzdy emes. Jazýshy tek oqyrman úshin de jazbaıdy dep sanaımyn. Ol óziniń rýhanı dúnıesi únemi til qatqanda qaǵazǵa otyrady. Olardy eshkim májbúrlemeıdi, biz bilemiz: myna dúnıede esh taqaýyrsyz jumys isteıtin, jumys bolǵanda da «ardyń isin» jasaıtyn jalǵyz azapqor jandar bar. Al «ar jazasy bar jazadan aýyr jaza» dep zańǵar jazýshy M.Áýezov aıtyp ketken eken. Búginge, bolashaqqa aıtyp ketsem eken deıtin izgi tilekpen ómir súretin qazaq jazýshylary sońǵy jıyrma jyldyń kólemin­de kóptegen romandar jazyp tastady. Olar týraly profesor Sh.Eleýkenov birneshe ǵy­lymı kitaptarǵa kólemdi taraýlar jazǵan. Neniń bar neniń joq ekenin sol maqalalardy oqysaq kózimiz anyq jetedi. Bir baıqaǵanymyz osy janrda qalam tartatyndar: Á.Nurpeıisov, M.Maǵaýın, Q.Jumadilov, D.Dosjan, U.Dospambetov, S.Elýbaı, J.Shashtaıuly, Q.Jıenbaı, T.Sáýketaev, T.Ásemqulov, A.Kemelbaeva, A.Altaı, D.Amantaı t.t. eken. Al bulardyń eń jastary elýge taıap qapty. Demek, jastardyń roman jazýǵa múmkindigi joqtyǵyn qoıa tur­ǵan­da, qabileti jetpeıtinin de aıtýymyz ke­rek, al aldyńǵy lekke qarap, uly janrdyń jal­py sany az emes ekenin moıyndaımyz, alaı­­­da qartaıyp bara jatqan joq pa eken?.. Qarap otyrsaq, qazaq halqyna epıkalyq janr sonshama qıyn bolmaǵan. Óıtkeni, qazaqtar tabıǵatynan epık bolǵandyqtan, «Qobylandy», «Er Tarǵyn», «Alpamys» sıaqty epostardy týdyrǵan ǵoı. Tipti, sonyń ishindegi Taıbýryldyń shabysynyń ózin jyrshylar qysqa qaıyrýǵa qulyqty emes. Aqjúnistiń Qartqojaqqa aıtqany jatqan bir ómir shejiresi. Qyz Jibektiń portreti nege turady. Nátıjesinde, fólklorymyz ólsheýsiz mura ǵana emes, jazýshy bolam, so­nyń ishinde roman jazam deıtin adamdarǵa ózderiniń ádis-tásil, tálim-tájirıbelerin de qaldyrǵan. Demek, jas jazýshylarǵa aıtarymyz úlken aıdynǵa shyǵýǵa táýekel etkeni jón bolar. Oljanyń qandaı bolmaǵy E.Hemın­gýeıdegideı. Jáne jazýshynyń qandaı bolmaǵy da «Shal men teńizdegideı». Oqyrman osy taqilettes ári «Kóshpen­diler», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi», «Aqboz at», «Shyraǵyń sónbesin», «Qan men ter», «Aqsý – jer jannaty», «Qyzyl jebe», «Kek», «Aq shaǵyl» men «Kishkentaı», «Óz otyńdy óshirme», «Aqan seri», «Taǵdyr», «Ańyzdyń aqyry», «Alasapyran», «Jabaıy alma», «Qarǵyn», «Jańǵyryq», «Taltús», «Munara», «Altaı balladasy», «Gúlder men kitaptar» sıaqty t.b. romandar qazir de, erteń de dúnıege kelip jatsa (jas avtorlarǵa aıtyp otyrmyz), izdep oqıtynyna kúmánim joq. Al oqymaıtyn jurttarǵa qaraılap ári qoǵamdyq jaǵdaılardyń áýenine erip, roman jazbaıtyn jazýshylarǵa eshkimniń de basy qatpaýǵa tıis. Bir kezde bárimiz artyna shyraq alyp túsken «óner óner úshin» degen qaǵıda bir qaraǵanda, dál qazirgi ýaqyttarda rasqa aınalyp otyr­sa, onyń da bir ómiri bar bolǵany ǵoı.

Daıyndaǵan Yrysbek Dábeı.