AS QAIYRÝ BATASY

Qazaq halqy asty, qara shańyraqty, basty, jasty qadirleıtin halyq. Joǵarydaǵy batada “Dám dáneker” degen zańdylyq boıynsha dostyqty, meıirimdilikti qasterlegeni aıtpasaq ta túsinikti.

Jolǵa shyqqan jolaýshyǵa da erekshe tilek bar. “Aýyldan qyryq qadam shyqqan jan músápir” dep úıine kelse, sýsyn berip, tórine shyǵaryp, kútip, batasyn alady, ne bata beredi:

Jortqanda jolyń bolsyn!

Joldasyń Qyzyr bolsyn!

Adasqanda jalt salyp júrsin!

Súrindirmeı alyp júrsin!

Myń bir pále, júz bir qaterge,

Keziktirmeı qaǵyp júrsin!!! —

dep jolaýshynyń barar jerine aman-esen jetip, oljaly aýylyna oralýyna bata berip, aqjol tileıdi. Qandaı jarasymdylyq, bereke-birlik. Ádemi qarym-qatynas, meıir, shapaǵat deseńizshi!

Qazaq halqy meımandos halyq. Úıge qonaq kelse “qut qonady”, “yrys tasıdy” dep senedi. Sóıtip úıge kelgen qonaqtyń kim ekendigine qaramastan keń dastarqan jaıyp, tórinen oryn syılap, aǵyl-tegil kútip alady.

Qazaq úıine kelgen qonaqty jaqsy kútip qana qoımaı, onyń rýhanı kóńil-kúıin de kóterip, saýyq-saıran, oıyn-kúlki, jyr-dýmanǵa bólep, dastarqandy án men sánge aınaldyrady. “Aýyldyń alty aýyzy”, “Qydyrmannyń qyryq aýyzy” degen oıyn salty eskiden bastalyp, kúni búginge deıin jalǵasyp keledi. Kelgen qonaq ta “Aq dastarqan”, “Ata dastarqan” dep aldyna qoıylǵan taǵamdardan tamsana dám tatyp, aýyz tıip sybaǵany joǵary baǵalaıdy. Úı ıeleri qonaqtan dastarqanǵa bata suraıdy. Bata suraý da, bata berý de qazaq saltynda, qonaq jolynda zandy da oryńdy ádet-ǵursh. Sondaı dastarqan batalarynyń biri mynaý:

Órkendi bol, qoıly bol,

Ashyq-jarqyn oıly bol.

Qaraǵym, asyń daıyn munda kelsem,

Ote ber, aıdan aman, jyldan esen!!!

Bul batalar san úıde, san dastarqanda, san adamǵa qaıtalanyp aıtylyp, talaı otbasy, talaı adamnyń mereıin ósirip, ómirge jigerlendirip kele jatqan aq nıetten týǵan júrek jardy sózder, dostyq-qaıyrymdylyqtyń kýási. Qonaqqa jaısyz, qý úılerdiń qonaq kútýge sarań qylyǵyn batagóı babalarymyz ben dýaly aýyzdy sheshenderimiz ázil-ospaqpen minep-shenep, olardy meımandostyqqa baýlıdy. Myna batalar sony dáleldeıdi:

Aq laqtyń múıizi apyryq ta japyryq,

Qandaı qatyn saýdy eken báıge atyndaı qatyryp.

Kóke, jasyq laqty soıganyńsha qoıa ber,

Kójeńdi ber odan da kótere-kótere sapyryp.

Bul tamaqqa ókpeleýden nemese úıdi alymsymbaýdan emes, qaıta úı ıesiniń ash kóz, qggymyr, qonaqqa jaısyz jaman minez-qulqyn ózgertý úshin aıtylǵan bata dep taný qajet.

Biz joǵaryda bata sózderdiń ereksheligi jáne onyń túrleri men qoldaný aıasy týraly aıaldadyq. Eńdi tómende bata sózderi men alǵys sózderiniń parqy jáne uqsastyǵy týraly toqtalamyz.

Alǵys pen bata sózderiniń parqy bar ma?

Árıne, bar. Bata – alǵys aıtýdyń, tilek bildirýdiń bir túri. Biraq, ekeýinde mynadaı paryq bar. Alǵys kóbinese áleýmetke, halyqqa kómegi tıgen, jaqsylyq kórsetken kisige rıza bolǵanda, keıde topty jerde, keıde jeke jerde aıtylady.

Al bata sózi kóbinese dastarqan basynda, as-tuzǵa, dám-taǵamǵa, shańyraqqa nemese aqsarbas qoı, kók qasqa taıǵa, toı-tomalaqqa qarata aıtylady. Keıde tutas aýylǵa, ne qonaq ózi qonyp otyrǵan otbasy múshelerine qarata beredi. Keıde alǵys sekildi jaqsylyqqa, jaqsylyq istegen adamǵa qarata kópti kórgen qarıalar ómir tájirıbesine súıene otyryp jaqsy tilek aıtyp, aq batasyn aqtarady. Bul jaǵynan bata alǵysqa uqsap ketedi. Biraq alǵys az sózben aıtylyp, jaqsy lebiz naqty bildiriledi. Mysaly, “janyńa jamandyq bermesin, qaraǵym”, “mártebeń óssin”, “myń jasa”, “rahmet”, “jasyń uzaq bolsyn”, “urpaqty bol”, mine, bul alǵystar qazaq halqynyń meıirim túsken adamǵa aıtatyn, aq jol tilep arnaıtyn sózder. Mundaı alǵys sózder kóńil dán rıza bolyp, marqaıyp ósken mezgilde aıtylady.

Al bata-tilekke kelsek, bata kóbinde emen-jarqyn ashyq aıtylsa da keı tustarda jasyryn, astarlaı aıtylatyn kezderi de kóbirek ushyraıdy. Alǵysta ondaı astyrtyn maǵyna bolmaıdy. Alǵys tek týra maǵynada ǵana jaqsy adamdarǵa qarata qoldanylady. Al bata jaqsy adamdarǵa da, jaman adamdarǵa da arnaıy aıtylady. Bata jaman minezdi adamdarǵa berilgende, keri maǵynada aıtylady da, mazmunyńda qarǵys jatady. Alǵys kóbińde qara sóz túrinde nemese óleń joldarynyń bir-eki tarmaǵy sekildi turaqty tirkeste kelse, bata óleń sekildi poezıa túrinde keledi. Býyn, býnaq, uıqas, yrǵaq, shýmaq bolady. Kem degende eki tarmaqty bolyp keledi. Bul jerdegi býnaq, býyn uıqastardyń óleń joldaryndaı birkelki bolyp kelýi shart emes. Tek oı bútindigi men til kórkemdigi úılesimdi de jandy kelýi, mazmunynyń tereń aıtylýy basty shart etiledi.

Biz álginde bata jaǵymsyz adamdarǵa qoldanylǵanda keri maǵynada qoldanylady degen edik. Eńdi sony bir mysalmen dáleldeı keteıik. Medeý degen sheshen bir baıdyń toıyna barǵanda baı ony kemsitip, jaman lashyqqa túsiredi de, kári eshkiniń basyn tartady. Al Medeýden jas Jamal baı men Qasym záńgini qurmettep-qoshemettep baıdyń óz úıine túsiredi. Olardy aspa-tók kútip jatqanyn, adamdardy alalap bólip otyrǵan nıetterin sezgen Medeý, adamdy baılyǵyna, shenine qaraı bólip ákelgen baıdyń toı tabaǵyna:

Bul toıǵa Jamal menen Qasym keldi,

«Jetpistiń jetisine jasym keldi.

Bul toıda menen úlken taǵy kim bar,

Múıizin shapqan kári eshkiniń basyn berdi.

Syı emes tartqan tabaq qorlaýga teń,

Táńiri oǵan túsirsin ıjasyndy ”eldi.

Qorlyqqa shydar Medeý men emespin,

Baıeke, óziń kemir basyndy endi! —

dep bata berip júrip ketken eken.

Mine, munda bata alǵys bolmaı, aıyptaý bolyp kelgen. Baıdyń qazaqtyń úlkenderdi qurmetteý syńdy jaqsy salt-dástúrlerine qaıshy qaraýlyǵyn, nadandyǵyn áshkereleýge arnalǵan. Eger bata keri maǵyna alsa, qarǵysqa aınalady da ketedi. Ázirshe, alǵys pen bata sózderdi osy belgilerine qaraı paryqtaýdy jón kórdik.

Endi qarǵys qaqynda aıaldaıyq. Qazaq halqy jamandyqqa, buzaqy adamdarǵa nazalanǵanda qarǵys jaýdyrady. Máselen, “Kóksheshek bol”, “kógala kelip, atyń óshsin”, “barǵanyńnan kelme”, “jalǵyzyńnan jaıra” dep, nálet jaýdyrady. Dámin qyzǵanyp berekeni qashyratyn dúnıe qumarlardy “dámińdi ıt jesin”, “dám atsyn”, “basyń asta qalsyn”, “asqa jaryl”, “ıtaıaǵyńdy jalaǵyr” dep sybaıdy. Al asyn iship, aıaǵyn bylǵaıtyn toǵysharlardy “dám-tuz atqyr”, “ishkeniń boıyńa qonbaǵyr”, “aramtamaq qaıyrshy”, “jarymaı qal”, “ishiń kepkir” dep qarǵaıdy... “Aınalaıyn, qulynym, oınaı ǵoı, ánsheıin kúliń úıilip qana qalsyn”, deıtin jymsyma qarǵystar bolady. Dúnıedegi qarǵystyń eń jamany – “jymsyma qarǵys”. Syrty maqtaý, músirkeý sıaqty bolǵanymen, ishki astary tolǵan — ý.

Qazaqta qarǵysty qaıtarýdyń da qarymdary bolǵan. Mysaly, “Qarǵys qara tasqa, qara tilegi dalaǵa ketsin”, “qarǵysy qara basyna kórinsin”, “tilegeni óz basyna kórinsin”, “jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr”, “aýzyńa qara qan tolsyn” dep, orynsyz kórgen qarǵysty qarǵyspen qaıtarady. “Júıeli qarǵys júıesin tabady, júıesiz qarǵys ıesin tabady” degen halyq maqaly da, júıesiz aıtylǵan qarǵysty qaıtarýdyń myqty dáleli.

Qazaq halqy jany keıigende aldyndaǵy baǵyp júrgen malyna da qarǵys jaýdyrady. Mysaly, “aram qatqyr”, “qasqyr jegir”, “pále kelgir”, “aq bolǵyr” dep jalpy tórt túlik malǵa qarata qarǵys qoldansa, ár túliktiń bas-basyna qarǵys aıtady. “Týlaq bop qal, týlaq bolǵyr” degen qarǵysty jylqy túligine, “Bozdap qal, bozdap qalǵyr” dep túıe túligine, “Kebenek kelsin, kebenek kelgir” dep eshki túligine, “Qarasan kelsin, qarasan kelgir” dep sıyr túligine al “topalań kelsin, topalań kelgir” degen qarǵysty qoı túligine qarata qoldanady.

Qarap otyrsań, malǵa qoldanǵan qarǵys pen adamǵa qaratqan qarǵystyń orasan-zor parqy bar. Malǵa qarata qoldanylǵan qarǵystardyń bári aýrý-indet tóńireginde bolsh, olarǵa sana-sezimge qaratpaı, tek aýrý tilegen. Malǵa qaratqan qarǵystardaǵy taǵy bir ózgeshelik — qarǵystardy qosarlap aıtý arqyly sózdiń emosıalyq mánin kúsheıtip otyrǵan.

Qazaqtar jeti qazynanyń biri dep tanıtyn ıt ekesh ıtti de tynyshsyz bolǵanda, “ulyp qal, ulyp qalǵyr”, “abalap qal, abalap qalǵyr” dep qarǵaıdy. Mundaı aýyr sózben sybaý, qarǵaý qazaq ómirinde eski dáýirden qazirge deıin jalǵasyp kele jatqan, bir túrli sóıleý mashyǵyna aınalǵan úırenshikti ádet.

Qazaq tabıǵattyń jaǵymsyz tartań kúnderine de qarǵys aıtady. “Yzyndaǵan kúniń qurysyn”, “Sirkiregen jańbyryń bar bolǵaı”, “Qap-qara túniń qurysyn”, “Qaptaǵan topan sýyń qurysyn”, “Silkingen jerdiń betin ary qylsyn” deıdi. Munda qazaq halqy óziniń qarapaıym baqylaý tájirıbesine súıene otyrsh, ekologıalyq tendikti tym erteden-aq qorǵaǵan. Jaratylystyń ádemi qalpyn, tabıǵattyń sulý kórkin, ondaǵy alýan túrli qustar men ósimdikterge bet aldy soqtyqpaý kerek ekendigin túsindirý úshin torǵaı aýzynan mynadaı qarǵys beredi:

Torǵaı degen atym bar,

Bir japyraq etim bar.

Jumyrtqamdy shaqsańdar,

Ákeń jaýǵa ketkende,

Shesheń ólip, jetim qal! —

dep jaratylys dúnıesine bet aldy soqtyqpaýdy qatań zań retinde túsindiredi. Tabıǵatty qaptaǵan ásker, qalyń qorǵaýshy qoımaı-aq, qap-qap qujat shyǵaryp shyǵyndalmaı-aq, sym temirmen qorshap qorǵamaı-aq torǵaı aýzyńdaǵy sesti sózben-aq seskendire bilgen ǵoı. Ósimdikterdi syndyryp, jasyl tirshilikti búldirgen, gúlderdi úzip, aǵash butaqtaryn syndyrǵan sotqar balalardy “Kókteı sol”, ‘Jer jastanǵyr” dep qarǵaıdy. Mine, bul jańa zamanymyzda da ekologıalyq teńdikti qorǵaý, kúlli adam balasynyń basty sanaly qımylyna aınalyp otyr.

Qazaq qarǵystary mazmun jaǵynan san alýan, formasy jaǵynan kúrdeli bolyp keledi. Túri jaǵynan da ómirdegi barlyq qımyldardy túgeldeı qamtyp, jamandyq ataýlynyń bárine qarata aıtyla beredi. Áýeli úırenýden bezip, óner bilimdi umytyp, es-aqyly bútindeı oıynǵa aýǵan balalardy «oıynyń osylsyn, oıynyń osylǵyr», «bes tastyń astynda qalǵyr”, “oıynyń qurysyn, oıynyń qurǵyr” dep bar zeıin-zerdesi oıynǵa aýǵan, dala bezer “kók sheshekterdi” qarǵaıdy. Keıbir ar-namysyn satyp, ujdanynan aırylǵan namyssyz qyzdardy da qatty tilmen qarǵap, jamandyqtan birjolata tıylýdy tileıdi.

“Júziń kúıip júz qara bolǵyr”. “Baıyń ólip, baǵyń sóngir”. “Ak betiń tilingir”, “Albasty basyp, aıǵyr tistegir”, “Kún tımesińe, dym tımesin”.

Keıde baýkespe ury, elge kún bermegen qaraqshylardy:

Basqan izińe shóp shyqpasyn,

Urlagan qolyń kem bolsyn,

Urlaganyń uraǵa tyqsyn.

Kazaq osylaısha urynyń jer-jebirine jetip jeksuryn sózben jezdeı qaqtap, ar aldynda aıybyn betine basyp, tirideı óltiredi. Budan qazaq halqynyń urlyqqa, jamandyqqa qas, adal halyq ekendigin túsinýmen birge uryny sóz tozaǵyna laqtyryp, til ýymen tárbıeleı bilgen danalyǵyn da tanýǵa bolady.

Qazaq qarǵys sózderiniń mazmunynda osyndaı aýyspaly tárbıelik maǵyna, qorqytý syndy ses jatady. Al qarǵystar formalyq jaqtan da san alýan bolyp keledi. Keıde qara sóz túrinde de kezigedi: “Ońbaı ket”, “adamdyqtan azǵan aıýan”, “ómirdiń jegi qurty, jurttyń seldeı aqqan kóz jasy men josyp aqqan qyzyl qany atsyn seni” dep kelse, keıde óleń túrinde uıqasyp, úndesip keledi.

Onda 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 tipti odan da kóp tarmaqtar tobyn shoǵyrlańdyryp aıtý arqyly jasalady:

1. Jetpeı jelkeń qıylsyn!

2. Sar meıiz bolyp qatyp qal!

Sary tósek bolyp jatyp qal!

3. Malyń baǵýsyz qalsyn,

Túndigiń ashýsyz qalsyn,

Asyń ishýsiz qalsyn!

4. Aspannan qýraı tússin,

Jelkeńdi týraı tússin,

Áke-shesheń ańyrap qalsyn,

Aq laǵyń dalada mańyrap qalsyn!

5. Qara kúıedeı qaraıyp qal,