Tarıhqa úńilsek, búkil álemge bıligin júrgizgen uly bıleýshilerdiń bári «Qaǵan» degen laýazym ataýyn ıemdengen eken. Mysaly, Qazaq qaǵan, Alash qaǵan, Móde qaǵan, Oǵyz qaǵan, Edil qaǵan, Býmyn qaǵan, Estemı qaǵan, Bilge qaǵan, Qadyr qaǵan, Shyńǵys qaǵan t.t. bolyp kete beredi. Bul jerde asa kóńil aýdaratyn jaǵdaı, osy qaǵandardyń ǵumyr keshken dáýirleriniń aralaryn birneshe myńjyldyqtardyń bólip jatqandyǵy.

       «Mońǵoldyń qıraǵan Qarabalasaǵun (Qara Balyqshy Saq Ǵun M.Q.) qalasynan teristikke qaraı qyryq shaqyrym jerde Orhon ózeniniń boıyndaǵy Erdenı Szý monastrynyń janyndaǵy qulpy tastaǵy jazý-«Kúltegin» ádebı-tarıhy mura atalady. Túrki tektes halyqtyń eskertkishi, ásirese, muny jazdyrǵan Kúlteginniń týǵan atasy Bilge qaǵan Tabǵash elinen bádizshiler aldyryp, tas qashatqan. Onyń sózin zamanyndaǵy ataqty jyraý Iollyq tegin qurastyrǵan. Eskerkish Qutlyq qaǵannyń kenje uly, ásker basshysy Kúlteginge ornatylǵan. Jazýdyń ekinshi taraýdaǵy qyrqynshy jolynda bylaı delinedi: «Joǵaryda aspan, tómende qara jer paıda bolǵan shaqta, ekeýi arasynda adam balasy jaraldy. Olardy basqarý úshin, bizdiń ata-babamyz Bumyn qaǵan men Estemı qaǵan jaraldy. Dúnıeniń tórt buryshyndaǵylar bizge  baǵynǵan. Baǵynbaǵandarynyń bastaryn ıdirip, tizelerin búktirdi» (B.Q.Albanı «Qazaqıa» Almaty, 2008. 155 bet). Qaǵanǵa «dúnıeniń tórt buryshy», ıaǵnı búkil jer sharyndaǵy álem elderiniń barlyǵy túgeldeı  baǵynǵan dep otyr.

      «Týuly Býmyn qaǵan (? – 552 j.) - túrkilerdiń ózderi «Máńgi el» dep ataǵan áıgili Birinshi Túrik qaǵanatynyń negizin qalaýshy tarıhı uly tulǵalardyń biri. Murageri Qara-Eske qaǵan. Dúnıege kelýi:   belgisiz. Qaıtys bolýy: 552 jyl, Sýıab (Sý jap (M.Q.). Balalary Qara-Eske qaǵan jáne Muqan qaǵan. Dini – Táńirshilik, Dınastıasy – Ashına (Alshyn M.Q.), Ákesi – Tý» (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).

        Qazaqtardyń, sonymen qatar búkil álem elderiniń jelbiretken «memlekettik Týlarynyń» dúnıege kelý tarıhynyń syry osy. Birinshi Túrik qaǵanatynyń negizin qalaǵan Býmyn qaǵannyń ákesiniń atyn Tý etip kúni búginde de kóterip júrmiz. Ata syılaýdyń, áke syılaýdyń osydan artyq úlgisi bolýy múmkin be?

       «Sol zamanda búkil halyqta, ásirese túrki halyqtarynyń basynda otyrǵan qaǵandarynda buljymas, ózine ózi sengen jáne dástúrge aınalǵan el bıleý tártibi boldy. Mysaly, Kúltegin men Bilge qaǵannyń eskertkish tasyndaǵy jazýǵa qaraıyq. «Jer men kóktiń arasynda adamzat paıda bolǵaly sony bıleýge meniń ata-babalarym Býmyn qaǵan men Estemı qaǵan otyrǵan eken. Eldi kóbeıtip, basqaryp, baqytty qylǵan. Endi men sol dástúrdi jalǵastyryp, el bılep otyrmyn», – deıdi. Onda ǵun zamanynda Mete (Móde) qaǵannyń balasy Laýshań táńirquttyń (Keıúk táńirqut) qytaıǵa jazǵan hatynda bylaı deıdi: «Aspan men jerdegi jaralǵan, kún men aı ózi taqqa otyrǵyzǵan, ǵundardyń uly qaǵany qytaı bıleýshisine sálem joldaıdy», – deıdi. Bular jazǵan hattarynyń basyn osylaı bastaıdy. Demek aspan asty, jer ústindegi búkil halyqty bıleýge táńiri bizge osyndaı qut bergen, osyndaı múmkindik bergen degeni. Biz qaı jerge barsaq, sol jerdi bıleýimiz kerek degen uǵym ata-babalarymyzdyń qanyna sińip ketken. Basqany qoıyńyz, keshegi qashyp ketken Muhammed Qaıdar Dýlatıdi alyńyz, keshegi Babyrdy, Beıbarysty alyńyz, bireýi qul bolyp barady, ekinshi bireýi myna jaqtan ábden taıaqty jep tura almaǵannan keıin barady. Sol jerdi baryp bıleıdi. Basqynshylyq, shaýyp alý degender olardyń sanasyna kirip shyqqan joq. Sondyqtan buǵan sol adamdardyń turǵysynan qaraǵan jón. Sol adamdardyń sanasy boıynsha, sol kezde qalyptasqan memlekettik uǵym turǵysynan qarasaq, adam shoshıtyndaı jeksuryn eshteńesi joq. Osy turǵyda árıne, qan tógiledi, qala qıraıdy. Meıli mońǵol bolsyn, meıli qazaqtardyń bolsyn, tý tikken, qaǵan kótergen jeri – orda bolyp esepteledi. Kıiz úıdiń nemese shatyrdyń ústindegi tý memlekettiń sımvoly. Ol tý qaıda tursa, qaǵan sonda tur. Qaǵan sol jerde tursa, sol jerde memleket bar degen sóz. Ol myna jerden jeńilse sheginip, taǵy da týdy kótere beredi. Quryp ketkenge deıin ol tý jyǵylmaıdy. Al otyryqshy elde she? Qoldan ketti, memleket joq». Sol qaǵanattardyń qarashańyraǵynda otyrǵan qazaq halqynyń «myń ólip, myń tirilip» júrip sol týdy jelbirete jalaýlatyp, búgingi kúnge jetkizgenine qandaı daý bar?

      Tarıh taǵlymy: Ejelgi Atalarymyz ben Analarymyz urpaq aldyndaǵy óz mindetterin barynsha  adal atqardy. Osy jolda  jandaryn shúberekke túıip, qasyq qandary qalǵansha, jan aıamaı shaıqasty. San mıllıondaǵany qurban boldy. «Kók týdyń jelbiregeni» endi Sizderge amanat Jas urpaq.

        «Qarlyqtardyń óz ishinen shyqqan «handardyń qaǵany» bar, ol barlyq túrki taıpalaryna úkimin júrgizedi, al onyń arǵy atasy Afrasıab (laqap aty Arystan, shyn aty Alyp er Tobysh M.Q.), Shana (Alshyn-Kókbóri M.Q.) edi. Osy Qadyr qaǵan – Qarahanıler áýletiniń negizin qalap – qaǵan dep jarıalanyp, oǵan Arystan Qaraqaǵan degen jańa esim berdi. Taraz qalasy kishi orda atanyp, onda Boǵda Qara-Qahan otyrdy. Keıin kishi saraı Orda kentine (Qashqarǵa) kóshirildi (Ál-Masýda). Tarazda kishi Orda, demek uly Ordanyń bolǵany ǵoı. Ol Orda (Orta, ortalyq) Mańǵystaýda bolatyn. Qar (aqsha qar) men Aq  sınonım.  Qar, Qarlyq, Qaraqaǵan – shyqqan tegi Mańǵystaýdaǵy Túpqaraǵan (Qaraǵan túbek, Qaraǵantúp) , ıaǵnı sol Qaralardyń túbi.

       Qaǵan degen sóz dúnıeniń tórt buryshyndaǵylardyń bárine, ıaǵnı búkil álemge bılik júrgizetin eń uly han, ıaǵnı eń joǵarǵy ámirshi degendi bildirgen. Bul jóninde Ábilǵazy: «Qaǵannyń mánisi mynaý. Kim de kimniń ǵızzaty jáne dáýleti handyq mártebesinen artyq bolsa, ámirler men halyq ony qaqan  der jáne kimniń mártebesi qaqannan  joǵary bolsa ony qaǵan der. Qaǵannan joǵary mártebe, qurmet bolmas» deıdi. (Ábilǵazy. «Túrik shejiresi» 110 bet). Demek, Adam - Adam bolǵaly beri Qaǵannan joǵary laýazym ataýy bolmaǵan. Kúni búginge deıin Ábilǵazy Atamyzdyń shejiresi shyndyǵyna búkil álem elderiniń birde-bir ǵalymy kúmán keltirgen emes.

       Qaǵan taza qazaq sózi – sóz túbiri Aǵa, ary qaraı Qa (Qazaq, Qarahan), Aǵ (Aq, aqıqat), Aǵa jáne An (Ana) degen birikken sózderden turady.

       Qaǵan (Q-aǵa-n) - barlyq handardyń aǵasy, ıaǵnı álemdi bılegen eń uly han. Sóz quramyndaǵy Aǵa degen  túbir sózdiń, Han degen sózdiń qaq ortasynda aıshyqtalyp turýy tek qana osyny bildiredi. Bas tańbasy «til», ózgeler Qas bı (Kaspıı) dep ataǵan Qazaq qaǵanatynyń sózdik qorynda  dál osyndaı «qupıa» maǵynasy bar sózder barshylyq. Mysaly, Sadaq (S-ada-q) – Saq ata (qazaqtyń áıgili qarýy Sadaqtyń avtory), Sanaq (S-ana-q) – Saq ana, Sabaq  - (S-aba-q) Saq apa, Senek – (S-ene-k) Saq ene, Saǵaq – (S-aǵa-q) Saq aǵa, («Sý aqpaıtyn ba edi saǵadan, sóz bastalmaıtyn ba edi aǵadan»),   Q-aǵa-z  (Qaz aǵa), Qabar (Q-aba-r) Qardyń (Aqıqattyń) apasy (qar men aq sınonım), K-óleń-ke (Óleńniń kókesi. «Óleń sózdiń patshasy» (Abaı) t.t. bolyp jalǵasyp kete beredi. Bul jerde avtorlyq quqyq saqtalyp tur. Sóz jasasań osylaı jasa. Tarıh jazsań osylaı jaz. Budan asqan danalyq bolýy múmkin be?

        Qaǵan ataýy óz bastaýyn Mańǵystaýdyń Qara oıyndaǵy Túpqaraǵan túbegindegi Qańǵa babadan (alqap, eldi meken, ejelgi qorym, qamal) alady. Qańǵa babanyń túp ataýy Han aǵa. Bútkil jer betindegi eń alǵashqy handyq qurylǵan jer osy. Qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasynda eki sózden bir sóz jasaǵanda, dybys úndestigine sáıkes ekinshi sózdiń birinshi dybysy, nemese birinshi sózdiń sońǵy dybysy túsip qalyp, qosylyp aıtylady. Mysaly, Bı Adaı – Bıdaı, Qý Adaı áke – Qudaıke, Ústińgi jurt – Ústirt, Atamyzdyń jurty – Atajurt, Sary aǵa – Sarǵa, Tory aıǵyr – Toraıǵyr, Tory at – Torat (Taýrat), Man áke – Meke, Qara Balyqshy Saq Ǵun – Qarabalasaǵun, Saq aǵa – Saǵa, Saq Ana – Sana, Qazyq jurt – Qazyǵurt, Ar apa – Arap, Qaz bir (Qaz pir) – Qazir, Oq qyz – Oǵyz, Ada (Ata) men Aı – Adaı, Tórdegi in (úı) – Tórkin, Qoja Ahmet – Qojahmet, Ot Man (Otpan) – Otan, Qyz Man – Qyzan, Jeti rý – Jetrý, Baryn aýyl – Barnaýl, Jary bulaq – Jarbulaq, Jary kent – Jarkent, Jary tas – Jartas, Jary qum – Jarqum, Mandardyń qystaýy – Manqystaý t.t. bolyp kete beredi. Demek, han eldiń aǵasy bolsa, Qaǵan el men birge barlyq handardyń aǵasy. Qazaq halqynyń óz handary men qaǵandaryna Qudaıyndaı senip, aıtqandaryn múltiksiz oryndaıtyndarynyń jáne olardyń aldynda «Han aǵa» dep qolyn keýdesine qoıyp, bas ıip turatyndarynyń syry osy. Atam qazaqtyń óz hany men qaǵandaryn qurmet tutqandary sonshalyq olar otyratyn oryn taqty, altyn taq dep atap, bastaryna «taqıa» etip kıip júrgen. Al, olar óz kezeginde Áz áýlıe (qazaq) atasynyń esimin basyna kóterip,  Táz ákeni (Táj) dep atap bastaryna kıgen.  Qazaqtyń ata-babalarynan qalǵan ejelgi qaǵıda da  inileri aǵasyna qarsy shyǵyp, betterinen alyp, jaǵasyna jarmaspaǵan. Qazaqta Allataǵala degen eń uly da, asa qasterli uǵym bar. Osy sózdiń quramy Alla, Ata jáne Aǵa degen úsh birikken sózden turady jáne Al (alǵy, aldyńǵy) sózi osy sóz quramynda tórt ret qaıtalanyp, osy úsh uǵymnyń úsheýinde ortaǵa alyp tur. Sol úshin de olardy Qas bı (Kaspıı), Bas bı, Taý bı dep ataǵan.  Bútkil jer betinde Adam-adam bolǵaly  mundaı sóz jasaý mádenıetine esh bir el jete almaǵan.

      Bir qyzyǵy Evropalyq (sóz túbiri Ev, Eva, Evreı) baǵytty ustanǵan qazirgi jazba tarıh sol qaǵandardyń tegi, úrim-butaǵy, ıaǵnı ata-babalary men urpaqtary kimder degen suraqty san ǵasyrlar boıy  jaýapsyz qaldyryp keledi. Eger biz tarıhı shyndyqtyń betine týra qarap, ádil baǵasyn beretin bolsaq, biz «ashınanyń»  qazaqtyń kishi júzi «alshyn» taıpasynyń balama ataýy ekendigin kóremiz. Kóptegen tarıhı derekterde Alshyn atamyzdyń aty tek qana Ashına dep emes, odanda basqa Shına, Shana, Sına t.t. bolyp jazylǵan. Mysaly, búkil álemge áıgili Abý-alı ıbn Sınany (Avısenna) alaıyq. Atamyzdyń shyn aty Abýǵalı Alshyn. Munyń sebebi, «Alshyn» ataýy Atalyq tekpen, «Ashına» Analyq tekpen berilgen.  Myna soltústiktegi kórshilerimizdiń «mýjskoı, jenskoı rodtarynyń» bastaý alatyn jeri osy. Sol sıaqty, sońǵy eki myńjyldyqtyń eń áıgili  qolbasshysy Shyńǵys qaǵannyń tegin alsaq ta, Alshynnan – on eki ata Baıuly, Baıulydan – Adaı, Adaıdan – Muńal bolyp tabylady. Shyńǵys handa Alshyn – Kókbóriniń urpaǵy. Onyń bultartpas aıǵaǵy «Muńaldyń qupıa shejiresinde» aıqyn kórsetilgen.

       «1. Shyńǵys qaǵannyń tegi. Táńiri baqytty etip jaratqan Bórte Bóri zaıyby Maral sulýmen birge talaı teńiz-darıany keship kelip, Onyn ózeni bas alǵan Burhan-qaldun taýyn turaq etken kezde, Batshaǵan degen bir ul týady» (26 bet). Sonda Bórte Bóri degenimiz, Alshyn-Kókbóriniń urpaǵy Bórte degen maǵyna da qoldanylǵan.  Bórte óz aty, Bóri tegi bolyp tabylady. Al, «talaı teńiz-darıany keship kelip» degeninen, olardyń ol jerge Kaspıı-Aral óńirinen qonys aýdaryp barǵanyn da baǵamdaýǵa bolady.  Barlyq tarıhshylardyń qaperlerine bererim, eger kimde – kim  ózin shyn tarıhshymyn dep esepter bolsa bul jaǵdaıǵa ádil baǵasyn berip moıyndaýǵa tıis. Túriktiń  túp qazyǵy, ıaǵnı qarashańyraǵynyń ıesi Qazaq, Alshyn – Kókbóri ekendigin Súıinbaı Aronuly(1815-1898 shyqqan tegi Uly júz Shapyrashty taıpasynyń ishindegi Ekeı rýy) atamyz:

         «Bórili meniń baıraǵym,

         Bórili – baıraq kóterse,

         Qozady qaı – qaıdaǵym,-» dep jyrlaǵan.

        Nuq paıǵambarǵa deıingilerde, soǵan sáıkes onyń kemesindegi jandardyń bári de osy biz sóılep júrgen Qazaqtyń Ana tilinde sóılegen. Nuq paıǵambardyń kemesi toqtaǵan Qazyǵurt (Qazyq jurt) taýynyń aınalasyndaǵy jurttyń (qazyq jurttyń) tili esh bir eldiń tilimen býdandaspaǵan. Osyǵan sáıkes kezinde búkil álemdi  Qaǵan bılegen qaǵanattardyń barlyǵynyń da memlekettik tilderi Qazaqtyń Ana tili bolǵan. Sebebi, Qaǵan degen laýazym ataýynyń ózi taza qazaq sózi bolyp tabylady. 

        Bizge jetken uly shejirede tek qana qazaqtan shyǵyp álemdi bılegen kósemder ǵana qaǵan atyn ıemdengen.  Búkil álem tarıhynyń birde-bir elinde, qazaqtan basqa bıleýshisin qaǵan dep ataǵan memleket bolyp kórgen emes.

       Qorytyndy: Sońǵy eki myńjyldyqtyń eń uly tulǵasy delinip búkil álem elderimen (IýNESKO) tolyqtaı moıyndalǵan Shyńǵys qaǵan atamyzdyń da, onyń aldyndaǵy barlyq qaǵandardyń da tegi qazaq ekendigi daýǵa da, kúmánǵa da jatpaıdy. Eger biz osyny moıyndaı almasaq, bizderge ózimizdi de qazaqpyz dep ataýǵa quqyǵymyz joq.

      Osy aıtqanymyzdyń bultartpas aıǵaǵyn da bir aýyz sózben bere keteıin:

       Qazaqta «Qaz-qatar» degen sóz tirkesteri bar. Qaz-qatar (qatar-qatar, birinen keıin biri, bir adamnyń nemese bir zattyń  biriniń artynan biri tirkesip turýy nemese qoıylýy). Bul kúndelikti ómirde qoldanysta júrgeni. Al, bul sózdiń negizgi maǵynasy eń birinshi bolyp dúnıege Qazaq eli keldi degendi bildiredi.  Qatardyń aldynda eń birinshi bolyp Orys, Qytaı, Ózbek, Qyrǵyz, Túrikpen, Ebreı ne t.b. emes, Qaz (Qazaq) sóziniń turýy tek qana osyny bildiredi. Ózgeshe maǵynasy bolýy esh múmkin emes.   Osy sóz tirkesteri sóz túsingen adamǵa bútkil álem elderiniń qazaqtan keıin tirkesip, birinen keıin biriniń dúnıege kelgenine tolyqtaı dálel bola alady. Qaz qatardyń taǵy bir maǵynasy bar. Qatar - Aqıqattyń  atasy (Qar men aq sınonım), Qaz qatar – Qazaq aqıqattyń atasy degen sóz.

      Qaz-qalpynda - aınymaı alǵashqy beınesinde qalý. Bul eń alǵashqy memleket qazaq memleketi boldy degen sóz. Barlyq álem elderiniń memlekettik qurylymy basynda qalaı boldy, kúni búginde de eshteńe ózgermeı sol kúıinde qaldy, ıaǵnı búkil álem elderi memleket qurýdy bizden úırendi degen sóz. Qazaq eliniń «Máńgilik el» dep atalatynynyń syry osy. Eger kimde-kimniń osyny túsinip, moıyndaýǵa shamasy jetpese, onda ol adamnyń basynyń ishindegi mıdyń ornynda, mı emes, sý bolǵany. Atalarymyzdyń oryndy sózge túsinbegen jandardy «Óı, Sý mı!» dep urysatyndarynyń syry osy. 

Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý