- Mama, men seni jek kórem, ura beresiń, ura beresiń!
- «Oqy» dedim, saǵan ıttiń balasy, oqyyy...!
Kúnde túnde kórshi úıden estıtinimiz, osy. Toqpaq, shapalaq, aıqaı-shý. Balanyń kúlkisi emes...
Saǵadıevtiń «sandalma» reformalary ata-ana, bala-shaǵa turmaq, muǵalimderdiń ózin mezi etip bitti. Buryndary zeınet jasynan assa da, bala oqytýǵa yntyǵyp turatyn ustazdar, qazir mektepten ketkenshe asyǵatyn bolǵan. Óıtkeni, bilim berý baǵdarlamasyna tynyshtyq joq, árkimniń ádisin tyqpalaýmen keledi, bul mınıstr.
Júz jerden álemdik bolsa da, negizgi pánderdi aǵylshynsha oqytý týǵan tilimizdi shettetý dep túsinemiz. «Balaqtaǵy bıtti basqa shyǵarmaı-aq» qazaq tilin qurmettep qatyryp alaıyqshy, aldymen. Biz ne, aǵylshyndardyń otary ma edik, solardyń tilinde oqýǵa tıisti.
Mysaly, ómir boıy ózi týǵan aýyldan ári aspaıtyn adamdar bar. Sonda olarǵa aǵylshyn tili mal qaıyrý úshin kerek pe? Dala bolmaı-aq, qalanyń balalaryna jappaı aǵylshyn tilin bilýge muqtajdyq týyndamaıdy. Óıtkeni, bizdiń elde olardyń báriniń birdeı menedjerlik qyzmetpen qamtylatynyna senim joq. Qajettilik týyndasa ár ata-ana balasynyń qalaǵan tilin aqyly kýrstarǵa aparyp oqytyp alady. Aýyzeki tilde sóıleýge aǵylshyn tili páninen úırengeniniń ózi jetkilikti. Mınıstrdiń josparlaýynsha, elimizdegi úsh myńǵa jýyq aǵylshyn tilin meńgergen muǵalimderdiń qarasy aldaǵy eki jylda 24 myńǵa kóbeıedi eken. Bul neǵylǵan mashaqat? Al, oqýlyqtardy aǵylshynshalaý she? Ne degen shyǵyn? Halyqtyń qaıran aqshasy-aı!
Asqar Jumadildaev, Akademık:
- Fızıka, hımıa, ınformatıka, matematıka sabaqtarynyń tek qana aǵylshyn tilinde oqytylýy maǵan unamaıdy, bul maǵan úlken qaýip kórinedi. Men aǵylshyn tiline qarsy emespin, ony bilý kerek. Biraq, meniń qarsy bolatynym – «tek qana» deıtin sóz. Sovettik kezeńde Qazaqstan matematıka, fızıka ǵylymdary qalyptasty. Jaman ba, jaqsy ma oqýlyqtarymyz bar. Dúnıede eldiń neshe túrlisi bar. Mysaly, Malaızıada matematıkany aǵylshyn tilinde oqytady. Biraq Malaızıanyń matematıkteri bizdiń qazaqtyń matematıkterindeı emes. Bizdiń matematıkter olardan anaǵurlym alda. Bar bolǵany bir-aq mıllıon Estonıa degen el bar. Biraq, barlyq sabaqtaryn eston tilinde oqytady. Al, til degen – baılanys quraly. Tek ádebıet, ónermen jurttyń bárin tań qaldyramyz deý bos sóz. Sondyqtan, biz basqadan ozatyn bolsaq, tek qana jańa tehnologıamen ozýymyz kerek. Jańa dúnıe jasaýymyz kerek, onsyz bolmaıdy. Áıtpese, kóshtiń sońynda qalyp qoıamyz. Al, qazaqtyń tili til bolý úshin – ǵylymnyń tili, bıznestiń tili, tehnologıanyń tili bolýy kerek. Olaı bolý úshin ǵalymdardyń barlyǵy qazaq tilinde de oqytylýy kerek. Eger óıtpeıtin bolsaq, onsyzda kóleńkede turǵan tilimiz birden qurıdy. Eger biz jaratylystaný ǵylymdaryn tek qana aǵylshyn tilinde ótkizemiz desek, onda tilden aıyryldyq dep esepteńiz!
Álemdegi eń saýatty TMD aýmaǵyndaǵy halyqtar ekeni dáleldengen edi. Endeshe, nege biz, bilim júıesi jalpyǵa birdeı jetildirilmegen Eýropanyń, Batystyń tájirıbesine súıenýimiz kerek. Algebranyń atasy bolǵan Farabıdiń urpaqtaryn árkimniń «qolbalasy» qylǵannan ne utamyz?
Saǵadıevtiń taǵy bir shyǵyndy sharýasy, syrttan maman shaqyrýy. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi 2016-2018 jyldar aralyǵyn qamtıtyn baǵdarlama qabyldaǵan. Sonyń aıasynda byltyr shetten 22 adam qyzmetke alynsa, endi 40 top-menedjer shaqyrylmaq. Olarǵa búdjet esebinen 2 mıllıard 78 mıllıon 200 myń teńge bólinetinin estigende ishimizdiń ýdaı ashyǵany-aı. Byltyrǵysy 115,5 mıllıon teńge, bıylǵysy mynaý. Bul neǵylǵan suraýy joq, aqsha deseńizshi? Bizdiń elde oqý oryndaryn basqaratyn bas quryp qap pa, álde? Ol bar menedjerler me, joq «mertvye dýshı» ma, Qudaı bilsin.
Biraz buryn JOO-nyń basshylaryn saılaý arqyly taǵaıyndaý týraly másele kóterilgen edi. Munyń rýshyldyqty órshitetinin aıtty, bireýler. Gáp, sonda bolsa, jaqsy ǵoı. Áıteýir, burynǵy bir eks-mınıstrdiń kezinde rektorlardyń mınıstrlikke dıplomatpen aqsha tasıtynyn emis-emis estýshi ek. Estigen qulaqta jazyq joq. Jalpy jeke menshigi bar, memlekettigi bar oqý oryndaryna shúıligý kelgen mınıstrlerdiń «ermegi» ǵoı. Sárinjipov te olardy sapyrylystyryp ketken edi.
Elbasy nano-tehnologıany damytý kerektigin tanbaı tapsyrýmen keledi. Al, bizdiń bul baǵytta táp-táýir nátıjege jetken keı ǵalymdardyń eńbekteriniń jemisin sheteldikter jep júr. Durys qoı, olarda da aýyz bar, kún kórý kerek. Óıtkeni bizde otandyq ǵalymdardy qoldaǵansha, shetten kelgen top-menedjerlerdi asyraǵan jaqsy, á! Ǵylym men ǵalymdardyń bylyqtary ashylyp, shý shyǵyp jatyr, qazir. Árıne, mınıstrleriniń sıqy anaý....
Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń búdjeti trıllııondardan asqaly qashan. Ǵylymǵa bólinbese, burynǵydaı qarqynmen mektep, bala-baqsha salynbasa, qaıda ketip jatyr ol aqsha?
Murat Jurynov, UǴA Prezıdenti, Akademık
- Aqsha bolsa, bárine daıyn, ǵalymdarymyz. Mınıstrlik bárinen habardar. Odan ne paıda? Aqsha joq qoı, báribir. Bizdiń aılyǵymyzdy ósirse, muǵalimderdiń, dárigerlerdiń jalaqylaryn ósirý kerek bolady. Mysaly, biz ǵylymǵa jastardy shaqyra almaımyz. Óıtkeni beretin aılyǵymyz tómen. 80 myń teńge beremiz. Oǵan qyzyl dıplomǵa bitirgender kelmeıdi. Ol 80 myńnyń 50 myńyn páteraqyǵa tólese, qalǵan otyz myń teńgege qalaı kún kóredi. Jastardy ǵylymǵa qyzyqtyrý úshin yntalandyrý kerek. Mysaly, jas ǵalymdarǵa arnap jataqhana salý, baspana berý, aılyqtaryn kóterý kerek. Ǵylymnyń olardan basqa problemasy tolyp jatyr. Prıborlar eskirgen. Ony árbir 5 jyl saıyn jańalap turý kerek. Qazir bári elektrondy. Ol qymbat turady. Problema, kóp ǵylymda.
Ótkende, elge qadirli ǵalymdar JOO-nyń baǵdarlamasynan «Qazaq tili», «Qazaq ádebıeti», «Lıngvısıka» syndy birqatar pánderdiń alynyp tastalǵanyn aıtyp, joǵaryǵa ashyq hat joldaǵan edi. El-jurttyń bir qaınaýy ishinde júr eken, Saǵadıevtiń ketýin birden talap etti. Óre túregelmeı qaıtsin, balalarynyń qanyn qaraıtyp bitti ǵoı, onyń qıýy kelispeıtin reformalary. «Qolyńnan kelse, qonyshynan bas» degen. Ádilet mınıstrligi qostap, álgi hattaǵyny joqqa shyǵaryp, «qarǵa qarǵanyń kózin shuqymastyń» kebin kıgizdi. Sóıtip, Saǵadıev «sútten – aq, sýdan - taza» bop, ádettegideı qarasha «báleqor» bop qaldy. Mınıstrdiń jarıalaǵan beıne-aqtalýy qandaı ádepke jatady, aıtyńyzdarshy? Bildeı memlekettik qyzmetkerge laıyq mádenıet pe, sol?
On eki jyldyq bilim júıesine ıkemdegen saıyn, ustazdyń da, oqýshynyń da, ata-ananyń da júıkesi juqaryp jatyr. 8 synyptyq bilimmen de áke-sheshemiz qatardan qalmaǵan.11 jyl oqyp ozat atanǵanbyz. 4-aq klass bitirgen ata-ájelerimiz qazirgi balalardyń kóbisinen saýatty. Saǵadıevtiń «saıasaty» saýat ashýǵa emes, saýatsyzdyqqa ákep soǵýda. Oqýshylardyń sabaqqa yntasy joq. Ánsheıin, amalsyz «ur toqpaqpen» oqyp júr. Muǵalimderdiń de qulyqty bop, qulshynyp turǵany shamaly. Olar jıi ózgeretin ádistemelerdi ıgere me, aǵylshyn tilin meńgere me, mektep dırektory men bilim bólimderine esep bere me, balaǵa oqý úırete me, toqsandyq testileýge ázirleı me, elektrondy kúndelikterdi toltyra ma, ne isteıdi?
UBT degen «sor» paıda bolǵaly on úsh jyl tolypty, bıyl. Odan beri de qansha mınıstr aýysty, bireýi toqtataıyn demeıdi. Qalaı toqtatsyn, búdjettiń aqshasyn shyǵyndaýdyń ońtaıly joly ǵoı. Ózim muny «kebenekke» teńeımin. Myna derekke qaraıyqshy, 2009 jyly – 260, 2010 jyly – 237, 2011 jyly – 257, 2012 jyly – 211, 2013 jyly – 250, 2014 jyly – 192, 2015 jyly – 86 jasóspirim óz-ózine qol jumsap mert bolǵan. Qazaqstan balalar arasyndaǵy sýısıd boıynsha alǵashqy orynda tur. Oqý baǵdarlamasy óte aýyr. Turaqty júıe joq. Birinshi synypqa baratyn búldirshin esse jazady, ertegi quraıdy. Qazaq tiliniń qyr-syryna qanyqpaǵan balaǵa, aǵylshyn tilin júktep qoıdy. Oqýshylar aı saıyn test tapsyrady. Joǵary synyptaǵylar UBT dep «kúndiz kúlki, túnde uıqydan» qaǵylady. Jas ata-analar balalarynyń basynan nuqyp oqytady. Mıy shaıqalmaı qaıtedi. Osynyń bári «psıhoz», «nevroz» degen aýrýǵa ushyratady. Al, buǵan alańdap jatqan mınıstrlik joq. Olar, testileýge qyzyqty suraqtar engizip álek. Erikken nemeler ǵoı. Óz basym balalarymnyń Baıan týraly da, basqasy týraly da múlde eshnárse bilmegenin qalaımyn. Soǵan jaǵdaı jasaımyn. Baıan ne adamzattyń etalony ma edi, urpaqqa úlgi etip kórsetetindeı. Qazirgi oqýshylar keshegi tarıhyn tereń túsinbeıdi, ult zıalylaryn tanymaıdy, táýelsizdikke qandaı qanquıly jolmen jetkenimizdi bilmeıdi. Saýatsyzdyq jaılap barady. Buǵan shamadan tys oqý men testileý kináli. Negizi, UBT kezinde balalardy ǵana emes, rektorlar men komısıa músheleriniń de júrisin-turysyn «ańdý» kerek. Bul óz aldyna bólek áńgime. Kezi kelgende ol qupıany da aıtarmyz.
Aıdyń-kúnniń amanynda álippesiz qalamyz dep kim oılaǵan. Bárimizdiń kózimizdi ashqan ardaqty «Ana tili» she? Zıalynyń balasy tilge zıanyn tıgizý úshin kelgen be, qalaı? «Saýat ashý» sabaǵy degen bir «sandyraqty» oılap tapty. Oqý baǵdarlamasyna engizip te úlgerdi. Keshegi shýdan keıin, ol joıylady dep sendirdi, mınıstr. Taǵy da, qaıran aqsha-aı, «Saýat ashýdyń» muqabasyna ketken.
Endi «Álippe» mektepaldy daıyndyq tobynda oqytylatyn bopty. «Ana tili» birinshi synyptyń baǵdarlamasyna enedi eken. Álemdegi 65 eldiń ishinde úı tapsyrmasyn oryndaýdan 4-orynda tur ekenbiz. Qudaı-aı, tegi, odan da ekonomıkalyq kórsetkishter men halyqtyń áleýmettik áleýeti boıynsha eń damyǵan ondyqtyń tórttigine enseıshi, elimiz.
«Sasqan úırek artymen súńgıdi» deýshi edi. Mınıstr myrza jurttyń balasyna qalaı jaǵynaryn bilmeı, «dalbasalaı» bastady, endi. Úı tapsyrmasyn jeńildetip, muǵalimderdiń eńbekaqysyn kótermek. Mınıstrlik emes, «kloýnada» syqyldy kórinedi. Saǵadıev bir jumysynyń oń nátıjesin kórsetsinshi. Oqýlyqtaǵy olqylyqtarǵa sheıin halyq túzep berip jatyr. Ol kisige qujattar, jaı bir «promokashka» sıaqty ma, qalaı?
Ne desek te, mınıstr myrza ońdyrmaǵan jańalyqtaryna jumsaǵan qazyna qarjysynyń esebin berýi tıis. Ol halyqtyń aqshasy. Balalarymyz «tyshqan», mektepter «polıgon» emes qoı, árqaısysy tájirıbesin synaqtan ótkizip ketetin. Perzentterimiz robot emes, tiri jan. Al, onsyzda otbasyn asyraýdyń álegimen kúıbeńdegen ata-analardyń júıkesine bilim júıesi tımeýi kerek. Bárimizdiń basymyzdy qatyrmaı, mınıstr Erlan Saǵadıev otstavkaǵa ketsinshi.
PS: «Ket degende ıt te ketedi». Al, bizdiń mınıstrler Prezıdent «ket» demeıinshe, «omalyp» otyra beredi. Halyqtan da uıalmaıdy, Elbasyǵa da abyroı ápermeıdi. Orystarda jaqsy sóz bar eken, anaıylaý bolsa da, aıtaıyq: «Reformalaýmen qolynan is keletin adam aınalyspasa, boq qylady» degen. Bilim salasynda bylyǵy shyqpaǵan ne qaldy?
Móldir Nurman
