2009 jáne 2016-jyldyń kúzinde «Ortalyq Qazaqstan» gazetine Monǵolıadan kelgen, Aǵadyr kentinde turatyn, arǵyn ishindegi Toqa molqy aǵaıyndardyń aıtýymen jazylǵan «Ospan batyr toqa molqy bolady» degen maǵynada maqalalar basyldy. Osy máselege baılanysty men, barlyq jumystarymdy jıyp qoıyp, biraz zertteý júrgizdim. Abaı atamyzdyń sózin laıyqtap aıtsaq tarıhqa «...árkimniń-aq bar talasy», sondyqtan shyndyq úshin, tarıhtyń kelesi urpaqqa burmalanbaı jetýi úshin Ospan batyrdyń shyqqan tegi boıynsha óz pikirimdi men de bildirýdi jón kórdim.
Qoldan tarıh jasaý álmısaqtan belgili jaǵydaı. Qytaı ımperatorlary ózinen burynǵy dınastıalardyń tarıǵyn qaıtalap ózine yńǵaılap jazǵyzǵany, sol sıaqty orys patshalarynyń da jylnamalardy jınattyryp alyp túzettirip, qaıta jazǵyzyp otyrǵany tarıhı shyndyq. Osy úrdis bul kúnde de beleń alyp tur, máselen orys ǵalymdary bolashaqtaǵy keler urpaqtyń sanasyna sińirý úshin belsendi túrde kitaptar shyǵaryp, ınternetti qısynsyz maqalalarmen toltyryp jatyr jáne anaý-mynaý jazarmandar emes, ishterinde fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, Reseı ǵylym akademıasynyń akademıgi Anatolıı Tımofeevıch Fomenko sıaqty belgili ǵalymdar bar. M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekttik ýnıversıtetiniń baspasy kóp ýaqyttan beri osy kisiniń jáne jaqtastarynyń «tarıhı» kitaptaryn basyp shyǵaryp keledi. Kitaptary kópshilik jurttyń qolyna túse bermeıtin bolǵandyqtan, «Komsomolskaıa pravda» sıaqty gazet betterine de «tarıhı shyndyq» pikirlerimen shyqqan kezderi boldy. Osy kezde ınternette de belsendilik tanytýda. Akademıktiń tolyq atyn ıýbtýbqa jazyp izdeý salsańyzdar tyńdap, kórip qaryq bolasyzdar. Bul kisiniń pikirin, uly orys shovınızimi aýrýyna shaldyqqan orystyń ǵalymdary belsendi túrde qoldaıdy jáne dáripteıdi.
Tek, Reseıdiń kásibı tarıhshylary men fılolog ǵalymdary aıtqandaryn moıyndamaı keledi.
Iýtýbtan «Chto prıkrylı Tataro-Mongolskım ıgom», «Ne kıtaıskaıa Kıtaıskaıa stena», «Vsá pravda o velıkoı kıtaıskoı stene» dep jazyp, izdeý salsańyzdar óte kóp vıdeo maqalalar shyǵady. Aıtatyndary Rýsta Tatar-Monǵol basqynshylyǵy bolmaǵan eken, uzyndyǵy 6400 shaqyrym, bıiktigi 7 metr, eni 3 metrlik «Uly qytaı qorǵanyn» qytaılar emes, slaván násildi ulttar salǵan kórinedi. Orta ǵasyrda jáne odan buryn dúnıe júziniń barlyq elderinde slaván tilin jurt túsinetin bolǵan eken, t.s.s, t.s.s tujyrymdar tyqpalanady. Biraq, Kolýmbtyń kemeleri Indıany izdep Amerıka qurlyǵyna kelip tirelgende, kemelerden túskenderdiń aldarynan shyqqan jergilikti halyqtyń ókilderine ,Indıaǵa kelgen ekenbiz dep, slaván tilinde emes, túrik tilinde til qatqany jáne ony túsinbegende «mynalar túrik tilin túsinbedi ǵoı», dep tań qalǵandary tarıhtan belgili.
Endi taqyrybymyzǵa oralaıyq. Meniń týyp ósken jerim burynǵy Semeı oblysynyń Aqsýat óńiri, Tarbaǵataı taýynyń teriskeı bókteri. Tarbaǵataı taýyn «Jeti kezeń» nemese «Kótel asýlary» degen basqasha da ataýy bar asýlardan asyp ótkende, taýdyń tústik betine, Úrjar jaqqa shyǵasyz. Odan ary Maqanshynyń, Baqtydaǵy Qytaımen shekaralyq beketkine qol sozym jer.
1932-jylyǵy asharshylyq kezinde bizdiń eldiń kóp jurty osy jolmen Qytaı asqan. Sol jurttyń alǵashqy legi, 23 jyldan keıin, 1955-jyly elge qaıtyp oraldy. Osy Naıman aǵaıyndar Kereı Ospan batyr týraly ańyzǵa bergisiz kóp áńgimeler aıtyp keldi, ol kezde men 9 jasta edim.
Qazaqqa qatty qysym kórsetip, jerin, malyn tartyp alyp, kisisin abaqtyǵa qamap, atyp, asyp qorlyq kórsetken Qytaıdyń Gomından úkimetimen ótken ǵasyrdyń 30-40 jyldary azattyq úshin soǵysqan Altaı kereıleriniń erlikterin tamsana aıtqan áńgimeleri esimde. 1940-jyldan kóterilis basshysy bolǵan Ospan batyr shapsa qylysh ótpegen, atsa oq darymaǵan erteginiń batyrlary sıaqty eken. Soǵysqa erlerimen birge áıelderi de, qyzdary da qatysyp quralaıdy kózge atqan mergendikterimen tanylypty. Ospan batyrdyń 8 «polkovnıgi» nemese 8 «komısary» dep atalǵan 8 qolbasshylarynyń bireýi, uzaq jasap túrik elinde 1986-jyly qaıtys bolǵan Nurǵojaı batyr óz esteliginde «qolǵa túsken oqtyń úshten birin myltyq atýdy bilmeıtinderge myltyq atyp úıretýge jumsap otyrdyq» depti (Nurǵojaı batyrdyń estelikteri jáne Ospan batyr. http://shaqabai.kz/?p=227).
Altaıdyń quz jartastaryna bekigen elmen qytaılar soǵysqa «aıyrplan qosyp», tómendegi jurtqa oq seýip kele jatqanda uzyn qyl arqandy úlkendigi úıdeı tasqa baılap, jartastyń ústinen buǵalyq laqtyryp samoletti qulatqan kezderi de bolypty. Ospandy qolda ustap, aıtqanyna kóndirý úshin qytaı da, «sovet» jaǵy da syı sıapat jasap, orden, medal tapsyraıyq dep kelgende «men teńge men sólkebaı taǵatyn qyz-qyrqyn emespin» dep almaǵan eken. Qytaıdyń qyzyl armıasy 1951-jyly Ospandy ustap, atyp tastaǵan kórinedi. Osy aıanyshty áńgimelerdiń bárinde de Ospan batyr kereı bolatyn.
2009-jyly «Ortalyq Qazaqstan» gazetinde basylǵan Dáýletqalı Asaýov pen Serǵazy Qabyldaulynyń «Aspan asty elinde at oınatqan Ospan batyr» (http://kerey.kz/?p=5741) maqalasynan keıin eshkim qarsy pikir aıtqan joq depti Qurmetbek baýyrymyz. Bul jurttyń maqaladaǵy aıtylǵan jáıtti moıyndaǵany emes dep oılaımyn, «áı, aıta beredi» degen qazaqy beıqamdyq.
2016-jyly oblystyq gazetimizde shyqqan «Ospan batyr Toqa Molqy bolady» (http://abai.kz/post/view?id=12400) atty maqalada, Ospan batyrdyń nemere inisimin dep otyrǵan, Qurmetbek mynandaı shejire kestesin keltiripti «Toqa Molqydan – Esqul, Baıjigit, Kókbóri, Áýezqul týady. Osy Áýezquldan tórteý taraıdy – Aıtýǵan, Jantýǵan, Bóltek, Taımas. Aıtýǵannan – Dákil, Qalı, Silám týady. Qalıdan meniń atam – Zarqyn, Silámnan – Ospan taraıdy. Zarqynnan meniń ákem – Ábilqasym týady. Al Ospannan jeti ul, jeti qyz taraıdy». Naqty tujyrym, biraq 3 attap Toqa Molqydan Silám atasyna jetip keledi. Osy jeri senimsizdik týǵyzady, áıtpese Qurmanbektiń Ospan batyrdyń nemere inisi bolýyna eshqandaı qarsylyǵym joq. Bir rýdyń shejiresinde tutas bir tarmaqqa bas bolyp turǵan atanyń arty mundaı seldir bolmasa kerek.
Erterekte Toqanyń eki aqsaqalynyń shejire tarqytyp otyrǵanyna kýá bolyp edim. Ol kisiler, pálenshe atamyzdyń tusynda Toqalar Buqar men Samarqannyń tóńiregin jaılaǵan dep otyrdy. Bul, Arǵyn Toqa eli erteden kele jatqan kóne rýdyń biri degen sóz jáne eń beri bolǵanda «aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» zamanynan buryn bolǵan jáıt. Sebebi, buryn Saryarqaǵa jazǵy jaılaýǵa ǵana shyǵatyn qazaq eli, osy bosqynshylyqtan keıin ǵana qys qystap, jaz jaılaıtyn bolǵan. Sondyqtanda tamyry tereńde jatqan Toqa Molqynyń bir atasy Aıtýǵanǵa Ospannan eki attap jetkizetin shejire kestesi adam sengisiz taıaz, Ospannan Aıtýǵanǵa deıin ary ketse 60-70 jyl ǵana bolyp tur. Múldem qısynsyz.
2008-jyly «Qaraǵandy polıgrafıasy» baspasynan «Qarpyq jáne qoja shejiresi» atty kitap shyqty, avtorlary J.B.Bıkenov, J.M.Jákenov, T.K.Isabek. Aldyńǵy avtor Jarylqasyn Bıkenovty jaqsy tanımyn, qalamyzdyń aıtýly azamaty. Sol jyly Qaraǵandyda turǵanyma 36 jyl bolǵandyqtan, Arǵyn atamyzdyń Toqa urpaqtarymen aralasyp joldas, dos, qyzymettes bolyp júrdik. Toqa eliniń qandaı irgeli el ekenin, qazaqtyń arǵy bergi zamandaryndǵy tarıhyna, óner-bilimine mol úles qosqan úlken rý ekenin tolyq tanyp bildik. Sondyqtan shejire kitapty baspadan shyǵysymen Jákeńnen suratyp alyp edim. Qazir sol kitap stólimde tur. Ras, Toqanyń ishinde Molqy atasy, odan taraıtyn Aıtýǵan tarmaǵy da bar ekeni shejire kitapta kórsetilgen.
Al, endi Ospan batyr týraly osy ýaqytqa deıin shyqqan, telegeı teńiz kóp kitaptar men zertteýlerdiń bárinde batyr Abaq kereıdiń Molqy tarmaǵynan taraıtyn Aıtýǵan atasynyń urpaǵy ekeni naqty jazylǵan jáne tolyq shejiresi men jubaılarynyń attary, olardan týǵan ul-qyzdary túgel sanamalap atalǵan. Bul shejirelerdi jazǵan avtorlar, biz sıaqty ber jaqta otyryp árkimniń aıtqanynan qurastyryp jazýshylar emes. Qytaı jaǵynda jáne Monǵolıanyń Qytaımen shekaralas aımaqtarynda týyp ósken, kim týraly jazsa da, neni jazsa da kózi kórgen adamdardyń kýáligine súıenip jazǵan azamattar.
Máselen, Qytaı jaǵynda týyp ósken Baıahmet Jumabaı uly degen aǵaıyn 2007-jyly Abaq kereıdiń Molqy rýynyń shejiresin Úrimshi qalasynda 500 danamen arap álip-bıinde kitap etip bastyryp shyǵarypty. Osy kitapty maǵan, ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynyń ortasynda Qazaq ýnıversıtetininiń matematıka-mehanıka fakúltetinde birge oqyǵan, shejireshi dosym Naıman Músáıip Qydyrhanuly Sydyqov taýyp, Ospan batyrdyń shejiresin Molqydan bastap tikeleı urpaqtaryna deıin tóteleı iriktep qazaq álip-bıine aýdaryp, jazyp jiberip edi. Sol shejire bylaı deıdi.
Abaq Kereı Molqydan-Qojanqul; Qojanqudan-Taǵanaq; Taǵanaqtan-Aryq, Begen; Aryqtan-Mashan (batyr), Malǵabar, Solpy (Otaý); Mashannan-Janjigit, Aıtýǵan, Dáýletkeldi, Biteı, Baıjigit (Japaq); Aıtýǵannan-Qojakeldi, Ordakeldi, Qangeldi, Qamys, Begaly; Begalydan-Edil, Emil, Qudakeldi (İzekeń), Baısal, Tóles; Tólesten-Raıymbet, Sáıeke; Raıymbetten-Raıys, Bıbaı, İrkes, Tirkes, Omarqan, Jumarqan, Abdyqumar; Raıystan-İslám, Toqajan, Qydyrqan; İslámnan-Ospan, Dálelqan; Ospannan-Zıa, Sherdıman, Nıǵmetolla, Nábı, Rahmetolla, Oıdolla, Kárı, Amaq; Sherdımannan-Musyratbek, Aqanbek, Samat, Múbına, Qarbıa; Aqattan(Aqanbek bolar)-Qýanysh; Musyratbekten- Máýletbek, Nárlen; Nıǵmetolladan-Ásetbek, Múnıra, Úpat, Úmıa; Ásetbekten- Panar, Qadyr, Káýsar, Qanıa; Nábıden-Maqan, Maqat, Bolat, Nurlan, Jaqash, Sabır; Maqannan-Órkenbek, Imanbek, Saltanat, Qymbat; Maqattan-Mıǵat, Ýǵıdat, Iaqup, Sánıa; Bolattan- Sáýlet, Samal; Nurlannan-Parasat; Rahmetolladan-SHattyq, Esbolat; Amaqtan- Ásenbek, Ákimbek, Kákimbek, Kázimbek, Názıgúl.
Budan basqa, Monǵolıa qazaqtarynyń belgili shejireshisi, Shynaı Rahmetollaulynyń 1997-jyly Ólgıı «Baspager» degen baspadan qazaq álip-bıimen basylyp shyqqan «Monǵolıa qazaqtarynyń ata-tek shejiresi» degen kitaby bar. Kereıdiń quramyndaǵy rýlardy taratyp kelip, «Molqy»-lardyń shejiresine toqtalǵanda kitaptyń 141-betinde Molqynyń Urany Mashan, Batyr I.Ospan, aqyn Aqyt qajy..., dep sanamalap jazyp, 142-betinde Molqydan bastap taratyp,..., Islamnan–Ospan, Ospannan-SHerdıman, Nyǵmetolla, Nábı, Sherdımannan-Músirát dep qysqa qaıyrypty. Bul jerde negizgi másele, Monǵolıaan shyqqan kitaptyń da, Ospannyń Kereı Molqy ekendigin kýálandyryp turǵandyǵy.
Jádı Shákenuly degen avtordyń «Ospan jáne onyń urpaqtary» degen eńbegi bar eken, sol maqalaǵa silteme jasaǵan «Ospan batyr» atty maqalada, ınternettegi siltemesi https://www.tarbie.kz/30173, mynandaı málimetter beripti:
«Ospan batyr İslamuly (1899-1951) ult azattaǵy úshin basyn báıgege tikken áıgili batyr. Onyń eńbegi Shyǵys Túrkistan atalatyn Altaı, İle, Tarbaǵataıdy qamtyǵan baıtaq dalany jat tabanynan qorǵaýmen ǵana beınelenip qalmastan, soltústik Qytaıdyń Altaı óńirinen shetel shapqynshylarynan saqtap qalǵanymen de kórinedi.
Ospan ilgerindi- keıindi úsh áıel alǵan adam. Birinshi áıeli- Nurqyzar Jarymbetqyzynyn úsh qyz; alty ul týǵan. Uldarynyń aty Zıa, Sherdıman, Nıǵymetolla, Oıdolla, Nábı, Kárı. Qyzdary-Zaǵıla, Kábıla, Pánsı.
Ekinshi áıeli Memeı Beldemsheqyzynan úsh qyz-Qabıba, Qatıpa, Zambıla.
Úshinshisi, jeńgedeı alǵan áıeli Baıan Ystaıqyzynan bir ul Ámaq, bir qyz Múnıba-eki bala bolǵan.
Batyrdyń balalarynan Zıa 1941 jyly tamyzda Qýúıdiń Sholaqsaıynda oqqa ushyp ólgen, urpaq joq. Ekinshi áıeli Memeı men úsh ul, bes qyzy-9 jan 1942 jyly aqpanda Shyńshysaı úkimetiniń Burbyjap basqarǵan áskerlerimen soǵysta qolǵa túsip, alǵashynda Sarysúmbe qalasynda (qazirgi Altaı qalasy), 1943 jyly mamyrdan bastap Kóktoǵaı qalashyǵynda «myrza qamaqta» otyrady. 1944 jyly mamyrda Ospan qolynyń bir retki qatty soqqysyna ushyraǵan Gomıdannyń Kóktoǵaı qalashyǵyndaǵy jendetteri qala turǵyndarynan 40-beıkúná adamdardy qyrǵanda, Ospannyń 18 jastaǵy qyzy Kábıla men 14 jastaǵy uly Oıdollany Memeıdiń kózinshe keskilep óltirdi. 11 jastaǵy uly Kárı men aldy 12 jasqa, arty 8 jasqa kelgen úsh qyzyn qudyqqa tiri tastap óltiredi. Memeı ólýge aınalǵanda ózin ózenge laqtyryp, qashyp qutylady.
Qalǵan úsh ul-SHerdıman, Nıǵymetolla, Nábı 1941 jyldan bastap negizinen ákesi Ospanmen birge bolady. 1951 jyly Ospan Gansý ólkesiniń Haızy degen jerinde Qytaı áskerleriniń qolyna túskende, qashyp shyǵyp, Shyńjańǵa kelip, baıyrǵy baýyrlastaryn taýyp, Altaı, Boǵda aralyǵynda qarýly kúresti jalǵastyrady. 1952 jyly ákesiniń súıegin alý shartyna oraı qarý tapsyryp, baǵynýǵa májbúr bolady. Sherdıman 1952 jyldyń qazanynan 1959 jylǵa deıin Altaı ákimshilik mekemesinde malsharýashylyǵy bóliminde, 1959 jyldan 1967 jyldyń qańtarynda qaıtadan qolǵa alynǵanǵa deıin, İle oblystyq saıası keńeste isteıdi. 1970 jyly 30 sáýirde baqılyq bolady.
Sherdımannan úsh ul men eki qyz qalǵan. Úlken uly-Músirat İle oblystyq astyq mekemesinde aýdarmashy, ekinshi uly Asqat-İle jún toqyma fabrıkasynda jumysshy, úshinshi uly Sámet-İle pedagogıkalyq ınstıtýtynda oqytýshy bolyp jumys isteıdi. Qyzdary-Múbına, Qarbıa. Olar qazir Qytaıdyń Qulja qalasynda turady. Ospannyń Nıǵmetollasy 1972 jyly naýqastan qaıtys bolady. Onda bir ul, úsh qyz bolǵan. Uly Áset-Kóktoǵaıdyń Kúrti aýyly Óndirqara qystaǵynda turady.
Qyzdary-Múnıra, Úmıa, Úpat. Ásetten eki ul eki qyz. Uldary- Panarbek, Qadyr. Qyzdary-Qanıa, Káýsar.
Nábıden alty ul, bir qyz bolyp, úlken uly Mahan Kóktorǵaıdyń qystaǵynda, ekinshi uly Mahat ta Ertis qystaǵynda, úshinshisi Bolat ta Ertis qystaǵynda, tórtinshisi Nurlan-Kóktoǵaı aýdandyq halyq sotynda tergeýshi bolyp isteıdi. Besinshi uly Jaqash ta Ertis qystaǵynda turady, altynshy uly Órkenber-2002 jyly Qazaqstanǵa birjolata oralǵan, QR azamaty, qazir Túrkistan qalasyndaǵy Q.A.Iaassaýı atyndaǵy HQTÝ-niń stýdenti, Ospan batyr atyndaǵy halyqaralyq qaıyrymdylyq qorynyń prezıdenti. Mahannan Imatbek-bir ul, Saltanat, Qymbat-eki qyz. Mahattan Mıhat, Uhıdat, Iahup-úsh ul, bir qyz-Sámıa. Bolattan eki qyz- Sáýlet, Samal. Nurlannan bir ul Parasat, Jaqashtan bir ul Berdáýlet, qyzy-Sábıra.
Nábı Ospanuly 2000 jyly qaıtys boldy. Bir qyzyǵy onyń qaıtys bolǵandyǵyn týystarynyń habarlaýynan buryn «Azattyq» radıosynan sol kúni estigen halyq janazaǵa jınaldy. Jergilikti saqshy jáne qaýipsizdik organdary janazaǵa jınalǵan myńnan astam halyqqa abyrjı qarap, olardy dereý baqylaýǵa aldy.
Ospan uldarynan qazirgi tiri otyǵany Ámaq ol qazir Kóktoǵaı aýdanynyń Kúrti qystaǵynda turady. Ámaqtan tórt ul, bir qyz. Uldary-Ásenjan, Ákimbek, Kákimbek, Kázimbek. Qyzy Názıgúl.
Ospannyń uldarynyń ishindegi úlkeni men áke taǵdyryna qatysty oqıǵalarydy kóp biletin adamnyń biri úlken uly Sherdıman bolsa, biri Nábı edi. Al, sol Sherdıman 1973 jyly Qulja túrmesinde qýdalanyp qaıtys bolsa, Nábı 2002 jyly dúnıeden ótedi».
Kórsetilgen, tárbıe saıtyndaǵy https://www.tarbie.kz/30173 maqalasynda «Ospan batyr Shyńjań ólkesi, Altaı Aımaǵy, Kóktoǵaı aýdanynyń adamy. Rýy kereı ishinde mashan, molqy», dep jazylypty.
Bul jerde avtordyń jazǵandaryna esh ózgeris engizgen joqpyn jáne kisi attarynda sál-pál ózgertip jazǵanyn da qaldyrdym, sebebi oqyrman aldyńǵy jazylǵan kisi attaryn tanı alady. Ekinshi aıtarym, Órkenbek bul kúnde Túrkistandaǵy Iassaýı atyndaǵy Qazaq-Túrik ýnıversıtetin támamdap, Almatyda turady eken. Osy maqalany daıarlaý kezinde izdestirip taba almadym, aǵaıyndar «Órkenbek qazir kásipker, ońtústik Koreıada júr», dep málimet berdi. Internette Órkenbek uldy boldy degen de málimet júr, biraq balanyń aty jazylmaǵan. Úshinshi, Órkenbek jurt aıtyp júrgendeı Ospan batyrdyń nemeresi emes, Baıahmet Jumabaıulynyń shejiresinde kórsetilgenindeı, shóberesi kórinedi. Muny maǵan alǵash aıtqan Arystan Tosyn aǵamyz bolatyn. Múmkin, qazaqy dástúrmen Nábı atasynyń baýyrynda, balasy bolyp ósken bolar. Tórtinshi, maqalada Nábı atamyzdyń qaıtys bolǵan jyly eki túrli jazylypty, bul sharýa men úshin mańyzdy bolmaǵandyqtan jáne durysyn bilmegendikten, eshteńeni ózgertpedim. Sebebi, Ospan batyrdyń negizgi zertteýshileri, durys datany ózderi naqtylaıtyn bolar dep oıladym.
«Dástúr» atty Ulttyq–etnografıalyq jýrnalda «Ospannyń ómirbaıanyna qatysty keıbir derekter» atty maqala bar (http://dasturkb.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=606:ospanny-mirbayanyna-atysty-kejbir-erekter&catid=81&Itemid=690), sonda da «...Ákesi Islam qazaqtardyń úsh júziniń orta júzine jatatyn Kereı taıpasynyń bir tarmaǵy Molqy degen rýynyń Aıtýǵan atasynan taraıdy» dep, atap kórsetken. Bul maqalanyń avtorlary H.Bat-Ochıryn Bold, H.Bat-Ochıryn Týıaa. Kórip otyrsyzdar, bular monǵol ultynyń azamattary. Maqalada Ospan batyrdy saıası ustanymy anyq emes, bilimsiz nadan adam etip kórsetýge tyrysqan.
Ospan batyr týraly Qytaı Halyq Respýblıkasynyń baspalarynan shyqqan kitaptar men maqalalardyń avtorlary da, senzýranyń qyspaǵymen, batyrdy «kompartıanyń tárbıesine kónbedi», «bandy boldy», «Ókinishke oraı onyń ózinikin jónge sanaıtyn minezi aýqymdy jaǵdaıdy meńgere bilmegen kerbaqpalyǵy saldarynan jeńimpaz armıamyzǵa qarsy oq atyp, ózin gomındań qýyrshaq qaldyq kúshteriniń qoınyna atty. Amerıka syndy shapqynshy elderdiń jeliktirýimen komýnıstik partıanyń kóp retki baǵyný nasıhatyna qulaq aspaı, qarsy oq atqandyqtan qudyretti armıamyzdyń tegeýrininde jeńiliske ushyryp, óz túbine ózi jetken bandy atamanyna aınaldy» degen sıaqty sózder jazýǵa májbúr bolǵandyqtary kórinedi.
Jazýshy Dúken Másimhan ulynyń «Ospan batyr» atty kólemdi maqalasy bar (http://masimkhanuly.kz/?p=2796). Osy maqalada Shyǵys Túrkistandaǵy kóterilistiń saıası, áleýmettik sebepteri baıandalady, biraq bizge keregi Batyrdyń shyǵý tegi týraly myna kýálik málimeti «Shyqqan tegi Orta júzdiń kereı (abaq) taıpasynan taraıtyn Molqy degen rýdan».
2007-jyly Almatynyń «Arda» baspasynan shyqqan «Ospan batyr. Derekti zertteý» degen kitap bar, qurastyrýshylary Jádı Sháken uly, Dáýletkereı Kápuly, Órkenbek Nábıuly. Bul kitapqa ártúrli avtorlardyń Ospan batyr týraly maqalalary kirgen. Tarıh ǵylymynyń doktory, L.N.Gýmılev atyndaǵy Evrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory Tursynhan Zákenulynyń «Ospan batyr» atty maqalasynda «Ospan batyr 1899-jyly aqpan aıynda Shyǵys túrkistannyń Altaı aımaǵy, Kóktoǵaı aýdanynyń Óndirqara degen jerinde dúnıege keldi. Ata jóni Abaq kereıdiń Molqy rýynyń Aıtýǵan áýletinen taraıdy» degen tujyrym bar. Dál osyndaı kýálik kitaptyń ishindegi basqa maqalalarda da júr. Jalpy, bul kitapta Ospan batyrdyń ómir jolyna qatysty qundy maqalalar barshylyq. Túgendep jatpaımyn. Kitaphanalarda bar kórinedi.
Ótken, 2016-jyldyń maýsym aıynda «Ańyz adam» jýrnalynyń №11(143) shyǵarylymy «Qytaıdaǵy ult azattyq kóterilistiń basshysy Ospan batyr» taqyrybyna arnalyp basylypty. Ospan batyrǵa arnalǵan birinshi ıntervúda Órkenbek Nábıuly babasyn «Orta júzdiń Kereı rýynan» dep aıtypty. Qalyń oqýshy qaýymǵa bul jýrnaldyń beretin naqty málimetteri mol. Jýrnalǵa ún qosqan Túrik ǵalymy, ózimizdiń baýyrymyz, Ábdiýaqap Qara men Jádı Shákenulyn atar edim. Jalpy, Jádı Shákenulynyń Qytaı qazaqtarynyń tarıhyna arnalǵan shyǵarmasy bolsyn, Ospan batyrǵa arnap jazǵan maqalalary men aıtqandary bolsyn asa dáıekti, maǵynaly dúnıeler.
Endi Ýıkıpedıadaǵy «Molqy» týraly málimetti keltireıin (https://kk.wikipedia.org/wiki/). «Molqy-qazaq halqynyń quramyndaǵy rý. Shejire boıynsha, Orta júz quramyndaǵy kereı taıpasynyń abaq kereı tarmaǵynan taratylady. Kereıdiń mol rýy. Altaı taýynyń mońǵoldyq jáne qytaılyq bóliginde qonystanǵan. Urany-Mashan, tańbasy-abaq. Qazaqtyń azatker batyry, "altyn ańyzy" Ospan Islamuly osy rýdan shyqqan».
Arǵyn Toqanyń ishindegi Molqy atasy týraly Ýıkıpedıada málimet joq, bul endi basqa áńgime.
Qazaqtyń klasık jazýshysy Muqtar Maǵaýınnyń 2011-jyly Almatyda shyqqan «Shyńǵysqan jáne onyń zamany» atty 4 tomdyq «Derekti tarıhı hıkaıa» kitabynyń «Týǵan jer» atty 1-tomynyń 313-betinde Kereı eliniń kóne zamannan bastap búgingi kúnge deıin sozylǵan tarıhyn baıandaǵan taraýynda, Ospan batyrdyń Kereı ekendigi jazylǵan. Muqtar aǵamyzdyń kózi jetip, kóńili senbese bul málimetti kitabyna qospas edi.
Ospan batyr týraly «Kókjal» dep, kitap jazǵan qazaqtyń taǵy bir klasık jazýshysy Qabdesh Jumádilovte shyǵarmasynda batyrdy Kereı molqy dep jazǵan bolatyn. Ózi shekara syzyǵynyń arǵy jaǵynda týyp óskendikten jazyp otyrǵan taqyrybyn, keıipkerlerin jetik bildi ǵoı jáne jazýshylar kitabyn jazardyń aldynda, bilip turǵan taqyryby bolsa da, túbegeıli zertteý júrgizip baryp qana jazady emespe.
Stambul qalasynda 2008-jyly basylyp shyqqan Yusuf Ziya Arpacik degen avtordyń “Osman Batur”atty kitabynda batyr «qazaq túrkileriniń ishinde orta júzdegi Kereı Molqy» dep jazylǵan.Týra osyndaı kýálik 2011-jyly Stambýldyń «Doğu Türkistan Göçmenler Derneği» baspasynan shyqqan «On ylga sigan efsanevi omur» (On jylǵa sıǵan ańyz ómir) degen kitapta da bar, avtory Dr. Omer KUL. Tipti Ospan batyrdyń shejiresi, bizdegishe tizbektelip berilmegen, syzba túrinde keltirilipti. 1988-jyly Shvesıanyń Ýpsala qalasynda Linda Benson men Ingvar Svanberg-terdiń redaktorlyǵymen qurastyrylǵan “The Kazaks of China Essays on an Ethnc Vinority” (Qytaıdyń etnıkalyq azshylyqtaǵy qazaqtary týraly esseler) atty jınaqta Lında Bensonnyń “Osman Batur: The Kazak’s Golden Legend” (Ospan batyr, Qazaqtyń altyn ańyzy) atty maqalasynda da batyrdy Qazaqtyń Molqy kereıi dep jazypty.
Sońǵy úsh kitaptyń tıisti betterin, sýretke túsirip, Túrkıadan Ábdiýaqap Qara baýyrymyz ınternet arqyly pochtamen jiberdi.
Osymen, baspa betinde basylǵan, ınternet resýrstarynda keltirilgen Ospan batyrdyń Abaq kereı Molqy ekenin aıǵaqtaıtyn maqalalardy sanamalaýdy toqtatamyn. İzdegenge mundaı materıaldar óte kóp kezdesedi.
Atalmysh taqyrypqa materıal jınap, zerttep tolǵanyp júrgen kúnderimniń birinde, 2017-jyldyń qańtar aıynyń 24-kúni, taǵdyr meni Almatyda Arystan Tosyn atty Ospan batyrdyń týǵan jıenimen jolyqtyrdy. Dastarhan basyna quda dep, ardaqtap ákelip otyrǵyzǵan úlken kisini bir jerden kórgen sıaqty edim, biraq jyǵa tanymadym. «Aǵaıdy tanısyńba» degen úı ıesiniń suraǵyna, «túsi tanys, biraq esime túsire almaı otyrmyn» dep, jaýap berdim. Sóıtsem, anaý bir jyly, Astana kúninde Reseıdiń prezıdenti D.E.Medvedev pen bizdiń elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń aldynda «Qara jorǵa» bıin Hanshatyrdyń aldyndaǵy úlken alańda bılegen aǵamyz eken jáne aǵaıdyń, birer jyldyń muǵdarynda, Qazaqstan táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldardyń birinde elbasymyzdyń Anglıaǵa alǵash resmı saparmen barǵanda Batys Berlınnen Londonǵa izdep baryp jolyqqany týraly aıtqan áńgimesin televızordan kórip, tyńdaǵan edim. Osy kisi Arystan Tosyn eken. Tanysa kele, Kereıdiń noqta aǵasy, Iteli bolyp shyqty, jasy 79 da. Almaty qalasyna jalǵas Raıymbek aýylynda, Súıinbaı kóshesiniń boıynda, ózi salǵan, atasy Zýha batyr atyndaǵy meshittiń janynda turady eken. Sóılese kele Arystan aǵamyzdyń anasy Záfırá Ospan batyrdyń ákesi Slámniń qaryndasy bolyp shyqty. Ospannyń múldem kishkentaı kezinde sheshesi qaıtys bolypty da, Záfırá apaıy alyp ketip baǵyp ósirip, er jetip jasóspirim jigit bolǵan shaǵynda «ary qaraı, óz aǵaıyndaryń, Molqynyń ishinde ósýiń kerek, áıtpese jat bolyp ketesiń» dep, týystaryna aparyp qosypty. Kózi tiri kýá degen osy. «Qazyrǵy kúnderi Qytaıda Ospannyń óz kindiginen týǵan bir ǵana balasy-Ámaq qaldy. Soǵysta ólmeı aman shyqqandarynyń qalǵany kúni jetip qaıtty» dedi. Jas jetkinshek Ospandy atasy Zýha batyrdyń qansha ret, qalaı synaǵanyn, ne dep bata bergenin aıtyp berdi. Bul áńgimelerdi jınaǵan materıaldarymnyń ishinen keziktirip oqyǵanmyn, biraq keıbir jazbalarda Zýha batyrdyń ornyna Bóke batyr dep jańsaq jazǵandar da bolyp shyqty. Ábdiýaqap Qaranyń jazýy boıynsha, Bóke batyr 1904-jyly, Ospan bar-joǵy 5 jasta bolǵan kezde, qaıtys bolyp-Ospandy synaıtyn da, bata beretin de, soǵys ónerin Ospanǵa úıretetin de múmkindigi bolmaǵan kórinedi.
Ospan batyrdy uıǵyrlarda ózderine yńǵaılap, bizdiki dep tirshilik jasap jatqan kórinedi. Bul, Jarqyn Jeti degen azamattyń «Ospan batyrdy uıǵyrlar urlap almaqshy» (http://shyn.kz/article/view?id=352) degen maqalasynda aıtylady. Munyń artynda Shyǵys Túrkistandaǵy azattyq úshin kúresti, negizinen qazaqtar emes, uıǵyrlar júrgizdi dep aıtqysy keletin úlken saıasat jatyr.
Bul kúnderi Altaıdyń Kóktoǵaı aýdanynyń Kúrti qystaǵynda turatyn, ózderiniń ata-tek shejiresin tolyq biletin, Ospan batyrdyń kózi tiri týǵan uly Ámaq atamyz turǵanda jáne Almatyda turyp jatqan shóberesi Órkenbek «Orta júzdiń Kereı rýynanbyz» dep aıtyp otyrǵanda, «Ospan batyrdyń týǵan jıenimin» degen Arystan Tosyn aǵamyz barda, qazaq pen qytaıdan basqa qanshama memleketterdiń kitaptary men jýrnaldary, ınternettegi jarıalanymdar «Ospan batyr Kereı molqy» dep kýálik berip otyrǵanda-basqalardyń Batyrdy «Kereı emes, Arǵyn deýi» kúlkili jaǵydaı ǵana emes, óte ókinishti, shyndyqqa kópe-kórineý qıanat nárse dep oılaımyn.
Al, Ospan batyrdy Arǵyn toqanyń ishindegi Molqy jasaǵannan Kereı kedeılenip qalmaıdy, biraq Arǵyn da baıymaıdy. Batyrdy Arǵynnan qyzǵandy deıtin, men Kereı emespin.
Tórehan Maıbasuly aıtqandaı «El ortaq, jer ortaq, batyr ortaq». Erteńgi urpaqqa tarıhty burmalamaı jetkizý búginginiń paryzy, shyndyq qashanda qymbat.
Baıqasańyzdar maqalanyń ón boıynda, 2016-jyldyń kúzinde oblystyq gazetimizde shyqqan, «Ospan batyr Toqa Molqy bolady» degen maqalanyń avtory Tórehan Maıbastyń aty bir rette atalyp, eshqandaı syn eskertpe jasalmady. Sebebi, «Ortalyq Qazaqstan» gazeti men maqala avtory beıtaraptyq prınsıp ustap, oqyrmanǵa «erekshe jańalyqqa pretenzıasy bar» málimetti jetkizýshi ǵana. Qalǵanyn oqyrman ózi ekshep, taldaý jasaıdy. Tórehan Maıbas meniń óte syılaıtyn, árbir jazǵanyn kútip júrip oqıtyn avtorym. Jýrnalıs, jazýshy, etnograf, Qarakesektiń Kerneı atasynyń shejiresin túzip qalyptastyrǵan shejireshi, «Kókbóri Kerneı» dep áldeneshe kitap jazǵan tarıhshy-ǵulama ǵalym. Osyndaı bilikti azamat gazetke usynylǵan málimettiń shıkiligin bilmedi emes, bilgenine kámil senimdimin. Maqalaǵa oqyrman kóńil aýdaratyndaı etip jazdy, sonyń nátıjesinde kóp ýaqytymyzdy bólip, qanshama materıal jınap eńbektenýge týra keldi. Ókinbeımin, ózim úshin birtalaı bilim jınadym, endi sizdermen bólisýdi jón kórdim.
Kerekti maqalalardy jınaýǵa kómektesken, arap álip-bıinde jazylǵan maqalalardy kırılısaǵa aýdaryp jazyp bergen jáne osy taqyrypqa kitap, maqala jazǵan aǵaıyndardyń telefondary men e-pochtalarynyń meken-jaılaryn taýyp berip, aqyl keńesterin qosqan Túrkıalyq ǵylym doktory, etnıkalyq qazaq, Ábdiýaqap Qaraǵa jáne Kerekýlik shejireshi Músáıip Sydyqovqa, M.Áýezov atyndaǵy ádebıet-óner ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi Serikqazy Qorabaevqa, Qaraǵandy Ekonomıka Ýnıversıtetiniń dosenti Samat Bitimhanǵa alǵysymdy bildiremin.
