Jaqynda "Reıtıń" gazetiniń redaksıasyna Alma Zykrına esimdi azamatsha telefon shalyp, Qytaı bazarlaryndaǵy sumdyq jaǵdaılardy baıandap bergen eken:
– Men Qytaıda saýdamen aınalysamyn. Ol jaqqa jıi baryp turamyn. Árıne, bilmeıtinder bizdiń jumysty op-ońaı dep oılaıdy. Shyndyǵynda olaı emes. Bizde bala-shaǵa qamyn oılap, kúnkóris úshin júrgen janbyz.
Qytaıda saýdagerler jappaı baratyn kóterme bazardan taýar alǵan óte qıyn. Bazarlary tym jabaıy. Iirim-ıirim kóshelerden oryn tepken bazar mańy qoqysqa toly. Onda bizdi aldap jibergisi kep turady. Qytaıda alaıaqtarǵa aldanyp, barynan aırylyp, san soǵyp qalǵandar qanshama! Onyń bárin aıtyp otyrsam ýaqyt jetpes. Men óz basymnan ótken myna bir oqıǵany aıtyp bergim kep otyr.
Osydan 3 jyldaı buryn men bir qytaı áıelden taýar aldym. İsh kıimder. Álgi qytaı áıel meniń kózimdi ala berip, sómkeme tym sapasyz taýarlaryn salyp jibermekshi boldy. Men ony baıqap qalyp, aıqaı shyǵarmaımyn ba. Ózim azdap qytaısha bilem. Sonda álgi qytaı áıel betpaq eken. Ashýdan shyrpydaı tez tutanǵan ol bylaı dedi:
- Sapasyz deısiń?!. Al, sender osyndaıdy da shyǵara almaısyńdar ǵoı. Birde-bir taýarlaryń shetke shyqpaıdy. Báriń bizden kelip alasyńdar. Sonymen qoımaı, urysqylaryń keledi. Shamalaryńa qarańdar, sender bizden 50 jyl qalyp ketkensińder, - dep bizdi ábden tildedi. Sasqanymyzdan ne dep jaýap qaıyrarymyzdy bilmedik.
Taǵy bir bolǵan jaıt, birde bizdiń jaqtan barǵan ózimiz sekildi bir saýdager «jarnama zattaryn» (jalt-jult etip turatyn usaq elektr-toq saımandary) kórip qalmaı ma? Sapaly (onda sapaly taýar kezdestirý óte qıyn), ári baǵasy kóńilge qonymdy bolǵasyn, dereý satyp almaq bolady. Degemen, dúńgirshekte jarty sómkedeı ǵana saımandar tur. Bul múldem az. Sóıtip, qytaı satýshysynan qosymsha taýardy suramaı ma?!. Al, ol bolsa taýarlar qoımada ekenin aıtady. Eger shynymen alatyn bolsa, 5 myń dollardy aldyn-ala berýin talap etedi. Áıtpese, taýar joq deıdi. Eger aqshany berse, qoımadaǵy kisilerge telfon shalyp, tapsyrys beretinin aıtady. Áıteýir, arzan taýarǵa tap bolǵan saýdager qýana-qýana qaltasyndaǵy 5000 dollardy beredi.
Sonymen ne kerek, tańǵy 10-da aqshasyn bergen áıel keshki 17.00-ge deıin kútedi. Qytaı satýshysy «taýar áne keledi, mine keledi» dep otyryp alady. Áıel de amalsyz bógeledi. Taýary esh kelmeıdi. Áıel ábden dińkeleıdi. Taýary kún batqanda bir-aq keledi. Ábden «skochtalǵan» aýyr qoraptar. Áıel qýanyp ketip, satýshymen qoshtasyp, taýardy alyp ketedi. Álgi qytaı satýshysy jymyń-jymyń etip basyn ızep qala beredi.
Keıin oıyna birdeńe sap ete qalǵan áıel qorapty jyrtyp ashyp kórmeı me? Sóıtse, qoraptyń eń ústine ózine kereti taýardy salyp, astyna túrli qoqystardy qotara salypty. Áıel kúıip ketedi. Biraq, kesh edi. Ol ózimizdiń qurby edi.
Alaıaq tilmashtar san soqtyryp jatady
Jalpy, qytaı saýdagerleri ábden psıholog bolyp ketken ǵoı. Olar klıentti ábden sharshatyp baryp, kereksiz taýardy berip jiberedi. Qorapty ábden ashylmastaı etip skochtap degendeı. Sharshap turǵan adamǵa taýar kelse boldy emes pe? Ábden qattalyp qaptalǵan qorapty ashyp áýre bolǵysy kelmeıdi. Eń basty másele – tilmashta. Eger qasyńyzda ózińiz jaqsy tanıtyn tilmash bolmasa, onda Qytaıda jaǵdaıyńyz qıyn. Shekara jaqta tolyp turatyn tilmashtar qytaı bazarlarymen, sondaǵy saýdagerlermen birigip jumys isteıdi. Ańqaý saýdagerdi reti kelse aldap jiberýden taıynbaıdy.
Bir qyzyǵy. siz onda jıhaz, qurylys zattaryn alatyn bolsańyz, saýdager sizdi týǵan ákesindeı kútedi. Sebebi, úkimet oǵan belgili bir mólsherde aqsha tóleıdi eken. Qytaıdaǵy jıhaz, qurylys zattaryn shyǵaratyn fabrıkalar osyndaı eńbekqor qytaılardy paıdalanyp, qazaqtarǵa satqyzady. Jelilik marketıń sekildi ǵoı, kádimgi. Qytaı saýdagerleri bizge neǵurlym kóp taýar ótkizse, fabrıkalar soǵurlym kólemde aqsha tóleıdi. Iaǵnı, belgili bir paıyz mólsherinde. Sondyqtan da qytaılyq satýshylar jandaryn salyp jumys isteıdi. Taýardy satý úshin nebir quryq boılamas qýlyqtarǵa barady.
Osydan 5 jyldaı buryn mynandaı jaǵdaı boldy. Birde bizben birge bir er azamat Qytaıǵa bardy. Sol kisige oıýlanyp shabylǵan ústel, oryndyq sekildi jıhazdar unap qalady. Satýshymen baǵasymen kelisedi. İri kólemde taýar almaq bolady. Biraq, saýdeger ondaı kólemde taýar sata almaıtynyn, kerek bolsa, fabrıkanyń ózine apara alatynyn aıtady. Sóıtip, álgi saýdager bizdiń jerlesimizdi fabrıkaǵa ertip barady. Ol fabrıka basshylarymen kelisedi. Olar bizdiń azamatpen aldymen belgili bir somaǵa kelisedi. Eger ol sol somany berse, Qazaqstanǵa 2 vagon taýar jiberetin bolady. Bizdiń azamat olar suraǵan somany beredi. Bári zań júzinde. Kelisim-shart túziledi ǵoı.
Sonymen, bizdiń saýdager áriptesimiz Qazaqstanǵa qaıtyp, taýardy kútedi. Rasynda arada jarty aı ótkende eki vagon taýary keledi. Ol qýanyp ketedi. Sodan keıin fabrıka ıelerimen habarlasyp, budan da iri kólemde taýar almaq bolady. Fabrıka ıeleri 100 myń dollardy aldyn-ala kartochka arqyly jiberýdi suraıdy. Sóıtip, ne kerek, fabrıka basshylaryna shyn sengen álgi kisi aqshany aýdaryp jiberedi ǵoı. Oıynda eshteńe joq. Taǵaty taýsyla taýardy kútedi. Biraq, onysy keshige beredi. Sonda da bolsa, úmiti bar. Múmkin bir jaǵdaılarǵa baılanysty keshigip jatqan shyǵar? Fabrıka ıeleriniń aldaýy múmkin emes. Kelisim-shart túziskende jyp-jyly jymıyp tur edi. Óte-móte kishipeıil edi. Túsi ıgiden túńilme deıdi emes pe atam qazaq?
Qysqasy, aıtyp-aıtpaı ne kerek, aqsha da joq, taýar da joq. Olar ony aldap soqty. Osynyń saldarynan álgi kisi sorlap qalady. Úıin, jerin, bárin satyp 100 myń dollaryn Qytaıǵa berip jibergen erkek áli kúnge deıin sottasyp júr deıdi. Barlyq sotta jeńilgen. Qańǵyryp qaldy. Aıanyshty...
Jalaqy úshin emes, jatatyn oryn men bir mezgil tamaq úshin jumys isteıtin qytaılap kóp
Negizi, Qytaıdaǵy arzan taýar satatyn kóterme bazarlarǵa oqymaǵan qazekeńder, ekonomıkalyq-qarjylyq saýaty joq, til bilmeıtinder barady ǵoı. Qytaılar kóp jaǵdaıda osyndaı kisilerdi aldap jiberedi.
Qytaı halqy tym eńbekqor. Kúnine 24 saǵat tyrp etpeı jumys isteýge bar. Kóptegen provınsıalarda halyq tek jatatyn jer, tamaq úshin jumys isteıdi. Onda halyq sany shamadan tys kóp bolǵasyn, másele de kóp. Qytaıda saýda jasap júrip, nebir júrek aýyratyn kórinisterge kýá boldym. Kóz shyrymyn alatyn jeri joq qytaılar kóshede tas jastanyp jata beredi. 1 metr jerge zar bolǵandary jol boıynda shash alyp, bálish sekildi tiskebasarlardy satyp kún kóredi. Bir jaman jeri, shekten tys salaq. Qoqysty ár jerge tastaı beredi. Qoqys jáshigi degen uǵym múldem joq.
Soǵan qaramaı, ózderiniń kóp ekenin bilgesin be, ózgelerge murnyn shúıire qaraıdy. Mysaly, biz keıde «Vatıkanda 1000-ǵa jeter-jetpes halyq turady. Halqy bizdiń aýyldan da az. Osyny da memleket deýge bola ma» dep shirene aıtyp qalamyz ǵoı. Olar da sol sekildi bizdi memleket dep eseptemeıtin kórinedi. Rasynda 1,5 mıllıardtan asatyn olar 15 mıllıondy shybyn qurly kórmeıdi.
Jáne joǵaryda aıttym ǵoı, Qytaıda aýdarmashy bolyp kún kóretinder óte kóp. Aýdarmashy-qytaılar da az emes. Biraq, senesiz be, aýdarmashy-qytaılar múldem qazaq tilin bilmeıdi. Olar orys tilin meńgergen. Bizdiń qandastar shekara jaqta solarmen kelisedi. Nege qazaq tilin meńgermeıdi? Qazaqstanda memlekettik til – qazaq tili emes pe? Biraq, biz qansha urandatsaq ta, qytaılar da biledi ǵoı. Qaı tildi meńgerse ólmeıtinin.
Jáne qazir Qytaıdaǵy qazaq aýyldaryna qıyn jaǵdaı týyp otyr. Qytaılar qazaq mektepterin qurtyp, zorlap qytaı tilin engizýde.
Qytaıda musylmandar óte uıymshyl. Musylmandar ózderi asqana ashyp alǵan. Asqanaǵa mindetti túrde meshit sýretin salyp qoıady. Osy arqyly ózderiniń kim ekenderin kórsetedi. Osy musylman asqanalaryna qytaılar jıi keledi. Olar halal musylman taǵamdaryn súısinip jeıdi. Keı qytaılar úzilissiz keledi. Musylman taǵamdaryn óz taǵamdarynan da artyq kóredi. Al, musylmandar qytaı asqanasyna múldem barmaýǵa tyrysady.
Ultaralyq daýdy órshitesińder dep, bılik bir eli aýzymyzǵa eki eli qaqpaq qoıyp otyr ǵoı. Biraq, qazir aıtpaǵanda qashan aıtý kerek? Qytaı halqynyń bizge múldem jany ashymaıdy. Osyny moıyndaý kerek. «Qara qytaı qaptasa, sary oryspen jylap kórisesiń» deıdi.
Qazir elimizde jurt ýaqytsha tirkeýge qatysty dúrligip jatyr ǵoı. Menińshe, ýaqytsha tirkeýdi engizgeni durys boldy. Eger ýaqytsha tirkeý rasynda zań sheńberinde jumys istese, barmaq basty, kóz qystyǵa jol berilmese, onda bir jasap qalar edik. Sebebi, Almatyda qanshama qytaı zańsyz júr. Ýaqytsha tirkeý arqyly olardy anyqtap, eline qaıtarp jiberedi dep úmittenemin. Sebebi, Qazaqstan – kelimsekter otany emes. Óz jerimizge qazirden janashyrlyq tanytpasaq, keıin kesh bolady. Qudaıdan jalbaryna suraıtynym, urpaǵymyz jylap júrmesinshi, - dep Alma Zykrına óz sózin aıaqtady. Bizdiń alyp-qosarymyz joq.
«Reıtıń» gazetiniń tilshisi Abylaı Smatýllauly
