«Oıy bar naızaǵaıdaı jarqyldaǵan,
Jiger bar alyp ushyp qarqyndaǵan.
Ómiri ot sekildi janǵan órlep
Júırikteı órge shapsa alqynbaǵan»
İlıas Omarov
Qazaqstannyń maqtan tutar zıaly azamattarynyń biri, kórnekti qoǵam qaıratkeri, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen sáýletshisi, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan áleýmettik ǵylymdar akademıasynyń akademıgi, «KAZGOR» jobalaý akademıasynyń Qurmetti akademıgi, Halyqaralyq Shyǵys elderi sáýlet akademıasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy kórkemóner akademıasynyń akademıgi, Álemdik Shyńǵysqan akademıasynyń Qurmetti Prezıdenti, Qazaq memlekettik sáýlet-qurylys akademıasynyń akademıalyq profesory, Halyqaralyq sáýlet akademıasynyń korespondent múshesi, profesory, Qazaqstannyń qurmetti sáýletshisi, Máskeý qalasy halyqaralyq sáýlet akademıasynyń (MHSA) akademıgi, Qazaqstan Sáýletshiler Odaǵynyń, Sýretshiler Odaǵynyń, Dızaınerler Odaǵynyń jáne Jazýshylar Odaǵynyń múshesi, Kókshetaý Memlekettik ýnıversıtetiniń Qurmetti profesory Shot-Aman Ýálıhan 85 jasqa tolyp otyr.
Shota Ydyrysuly (azan shaqyryp qoıǵan aty Shot-Aman) 1932 jylǵy 26 sáýirde qazaqtyń uly hany Abylaı urpaǵynyń otbasynda, áıgili Syrymbet taýynyń irgesinde, bir kezde súıikti nemeresi Shoqandy tárbıelep ósirgen ardaqty áje Aıǵanym turǵan jerde (qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy Aıyrtaý aýdanynyń Syrymbet aýylynda) dúnıege kelgen tekti atanyń urpaǵy. Bul týraly arqaly aqyn Ǵafý Qaıyrbekov Shotaǵa arnaǵan óleńinde:
«Súıikti shyn perzenti bir qudaıdyń,
Qazaqtyń tikken týy – uly aıbyn.
Jýremiz qolyndy alyp qasıettep,
Qudiretti jaqsy urpaǵy Abylaıdyń», – dep jazdy.
Atalǵan mekendegi Kazgorodok (qazirgi Syrymbet) orta mektebin kúmis medalmen támamdaǵan Shota 1950 jyly Máskeý sáýlet ınstıtýtyna oqýǵa túsip, ony 1956 jyly bitirip shyǵady. Eńbek jolyn Almaty qalasyndaǵy «Kazgorstroıproekt» memlekettik jobalaý ınstıtýtynda sáýletshi bolyp bastady. Odan keıin KSRO sáýlet jáne qurylys Akademıasynyń qazaq bóliminde kishi ǵylymı qyzmetker, Almaty qalasynyń bas sáýletshisiniń orynbasary, «Kazpromstroı NII proektiń» aǵa ǵylymı qyzmetkeri, respýblıkalyq tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qorǵaý keńesi tóraǵasynyń orynbasary, «Kazgrajdanselproekt» jobalaý bas ınstıtýtynda bas sáýletshi boldy. 1973 – 1982 jyldary úzbesten on jyl boıy Qazaqstan Sáýletshiler Odaǵyn basqardy, KSRO Sáýletshiler Odaǵy basqarmasynyń hatshysy boldy.
Qazaqstan Sáýletshiler Odaǵyn basqarǵan kezde Shota Ydyrysuly respýblıkamyzdyń ulttyq sáýletshiler kadrlarynyń ósýine, olardyń shyǵarmashylyq eńbek etýine kóp kúsh jumsady. Ol osy Odaqqa kelgende bes-aq qazaq Odaqqa múshe bolsa, ol Odaqtan aýysqan kezde 300-den astam qazaq Odaqqa múshe bolǵan eken.
1990-1995 jyldary Sh.Y.Ýálıhanov Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasy M.O.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń óner jáne sáýlet bóliminde meńgerýshi qyzmetin atqardy. 1995-2015 jyldary ol respýblıkalyq tarıh jáne mádenıet eskrtkishterin qorǵaý qoǵamy Ortalyq keńesiniń tóraǵasy boldy. Sonymen qatar Halyqaralyq Abylaı han qorynyń prezıdenti qyzmetin de atqardy.
Sh.Y.Ýálıhanov (basqa áriptesterimen birge) kóptegen ǵımarattyń, monýmenttiń jáne jıyrmadan astam eskertkishtiń avtory. Olardyń qatarynda Almatydaǵy «Ýnıversam» dúkeni, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń ǵımaraty, «Kazgıprozem» úıi, Shoqan Ýálıhanov, Toqash Bokın, Abaı, Ǵanı Muratbaev, Álibı Jangeldın, Ahmet Baıtursynov, Kenesary Qasymov, t.b. eskertkishter bar.
Shota Ydyrysuly elimizdiń bas sımvoly Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik eltańbasyn jasap, memleket tarıhynyń jylnamasyna orasan zor úles qosty. 1993 jyly 18 qantarda respýblıkamyzdyń tuńǵysh Prezıdenti N.Á.Nazarbaev Shókeńe mynadaı quttyqtaý joldady: «Qurmetti Shot-Aman Ydyrysuly! Táýelsiz memlekettiń Eltańbasynyń avtory retinde esimińiz halqymyzdyń júreginde máńgi qalady. Sizge tabys tileımin, árqashan denińiz saý bolsyn! N.Nazarbaev, 18.01.1993 jyl».
Ásirese Shota Ydyrysulynyń basqarýymen bir top músinshiler men sáýletshiler, qurylysshylar men ınjenerler jasap shyǵarǵan Almatydaǵy Táýelsizdik monýmenti – shoǵyr eskertkishterdiń ishindegi shoqtyǵy bıigi boldy. Ol sáýlet, músin jáne ınjenerlik ónerdi toǵystyrǵan sáýlettik keshen. 1996 jyly turǵyzylǵan bul monýment Parıjdegi Eıfel munarasy sıaqty búkil álemge áıgili eskertkishtiń birine aınaldy.
Sh.Y.Ýálıhanov Qazaqstan Respýbblıkasy Prezıdentiniń baıraǵynyń, Qazaq Ulttyq ǵylym akademıasynyń, Tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qorǵaý qoǵamynyń emblemalarynyń da avtory.
2001 jyly Sh.Y.Ýálıhan Semeı qalasynda atom synaqtarynyń qurbandaryna arnalǵan «Ajaldan da kúshti» atty eskertkish keshenin jasady. Ony kórgen adamdar beıjaı qala almaıdy.
Mamandardyń baǵalaýynsha, Sh.Y.Ýálıhannyń shyǵarmalaryna salynǵan dúnıelerge óz ortalyǵymen úılesimdiligi, ulttyq naqyshy jáne kásibı sapasynyń bıiktigi tyń. «Músinshiniń jumysy óte kúrdeli óner. Adamnyń bir sáttegi qımylyna onyń búkil obrazyn syıdyrý kerek. Mysaly, Almatydaǵy Shoqan músinine onyń búkil obrazyn syıdyrý kerek. Mysaly, Almatydaǵy Shoqan músinine biz Qazaqstannyń halyq sýretshisi Hakimjan Naýryzbaev ekeýmiz ǵalymnyń oılanyp qalǵan sátin aldyq. Al Kókshetaýdaǵy músinde erkindik, jastyq jalyn bar», - deıdi sáýletshi Shókeń.
Shota Ydyrysulynyń sáýletshi retinde erekshe iz qaldyrǵan salasynyń biri – respýblıkamyzdaǵy aýyl-selo qurylysy. Sonymen qatar ol qurylys tájirıbesine jer silkiný kezinde qulamaıtyn monolıtti (myzǵymas) úıler salýdy engizýdiń alǵashqy avtorlarynyń biri.
Sh.Y.Ýálıhan sáýlet isi boıynsha ótkizilgen birneshe ashyq jáne jabyq baıqaýlarǵa qatysyp, júldeli oryndarǵa ıe boldy. Mysaly, Búkilodaqtyq sáýletshiler saıysynda onyń joldastarymen birge jasaǵan Almaty qalasyna arnalǵan «Halyqtar dostyǵy» monýmenti birinshi oryn aldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Eltańbasyna arnalǵan konkýrsta ol birinshi oryndy jeńip alyp, avtorlyq quqyqqa ıe boldy.
Sáýletshiniń halyq aldyndaǵy jaýapkershiligi týraly Shot-Aman Ýálıhan bylaı dep tebirenedi:
«Aqyn jaman óleń jazsa oqymaı qoıýǵa, kompozıtor jaman mýzyka jazsa tyńdamaı qoıýǵa bolar, al jaman saraı nemese usqynsyz eskertkish salynsa qaramaı qoıýyńyz múmkin emes. Kózge shyqqan súıeldeı kemi 100 jyl turýy múmkin. Munyń ózi sanaǵa qanshama áser etedi deseńizshi. Sondyqtan da sáýletshiniń halyq aldyndaǵy jaýapkershiligi óte joǵary dep esepteımin. Sáýletshi qıalshyl ǵana emes fılosof bolýy kerek».
Sh.Ýálıhan bir eńbeginde sáýletshiler jasaǵan eskertkishterdiń róli týraly bylaı dep jazypty: «Ǵasyrlar óter, sıvılızasıa almasar, biraq eskertkishter, sáýlet óneriniń qoltańbalary saqtalyp qalady. Keıingiler ilgeridegilerge sol eskertkishterge qarap baǵa beredi».
Respýblıkalyq tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qorǵaý qoǵamy Ortalyq keńesiniń tóraǵasy retinde ol eskertkishterdi qorǵaý jumysyna kóp kóńil bóldi. Halyqaralyq Abylaı han qorynyń prezıdenti retinde elimizde bolǵan iri tarıhı oqıǵalar men áıgili tulǵalardy máńgilik este qaldyrý jasalatyn jobalarǵa jetekshi bolyp, basqaryp otyrdy.
Sh.Y.Ýálıhan segiz qyrly, bir syrly, jan-jaqty tulǵa. Bul týraly onyń áriptesi, ataqty ǵalym, «KAZGOR» jobalaý akademıasynyń Prezıdenti, profesor Á.Sh.Tátiǵulov bylaı dep jazdy:
«Arhıtektýra profesory Sh.Y.Ýálıhanov san qyrly adam. Ol tamasha aıtysker, dúnıetanymy keń. Áriptesimizdiń álemniń sáýlet óneri forýmdarynda Qazaqstannyń sáýlet óneriniń damýynyń jandy máselelerin kóterip sóılegen sózderi respýblıkamyzdyń arhıtektýrasy men ónerine, tarıhy men mádenıetine arnalǵan saraptamalyq maqalalary áli de jadymyzda. Ol birneshe dramalyq týyndynyń avtory... Osynyń bári Sh.Y.Ýálıhanovtyń jarqyn, shyn máninde renesanstyq tulǵasyn sıpattaıdy. Tipti árqaısymyz ony ár qyrynan, bireýmiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Eltańbasynyń avtory retinde, endi bireýimiz Táýelsizdik monýmentiniń nemese atom synaqtary qurbandaryna arnalǵan monýmenttiń avtory, taǵy birimiz aqyn, ǵalym nemese qoǵam qaıratkeri retinde tanysaq ta, báribir barlyǵymyz onyń aıryqsha tulǵasynyń, Qazaqstannyń qazirgi zamanǵy arhıtektýrasy men ónerindegi halyq dástúrlerin saqtaýshy tulǵasynyń yqpalyndamyz dep oılaımyn».
Sh.Y.Ýálıhan Sáýletshiler Odaǵynyń, Sýretshiler Odaǵynyń, Dızaınerler Odaǵynyń jáne Jazýshylar Odaǵynyń múshesi. Qazaqstan tarıhyn zertteýshi ǵalym, kórnekti jazýshy, aqyn, dramatýrg, sýretshi. Ol Qazaqstan tarıhynyń ashylmaǵan aqtańdaq betterin, qalyń jurtqa beımálim syrlary kóp uly tulǵalardyń tarıhyn zertteýge de qomaqty úles qosqan ǵalym.
Shot-Aman Ýálıhan qazaqtyń áıgili hany Abylaıdyń tarıhı tulǵasyna arnalǵan, qazaq halqynyń ǵulama ǵalymy Shoqan Ýálıhanovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan ǵylymı eńbekteri bir tóbe. Sonymen birge onyń Shoqan týraly pesalary sahnaǵa shyqty. Ǵalymnyń jastyq shaǵyna arnalǵan alǵashqy pesasy «Jas Shoqan» 1962 jyly Shymkent oblystyq drama teatrynda qoıyldy. Pesanyń oryssha nusqasy 1982 jyldan beri Kókshetaý oblystyq drama teatrynda birneshe ret kórsetildi. «Kadet Shoqan», «Shoqannyń aq túni» pesalary da sátti shyqqan týyndylar. Avtor Shoqan týraly «Aıtylmaǵan áńgime», «Shoqan týraly birer sóz», «Dostyq jyrshysy», «Taǵylym», «Abzal aǵa, ónegeli iniler», «Jany sulý jarqyn beıne», «Halqynyń arman munyń arqalaǵan», taǵy basqa zertteý eńbekterin jarıalady. Ol Shormanovtar áýleti týraly da birqatar zertteý maqalalar jazdy.
«Qazaq ádebıeti» gazetiniń 1981 jyly 28 tamyzdaǵy sanynda shyqqan «Eskiniń kózi – tarıhtyń ózi» atty maqalasynda Sh.Y.Ýálıhan ótken tarıhty zertteýdiń qajettiligi týraly bylaı dep jazdy: «Tarıhtyń talaı belgisiz betteri ár jerde jatyr. Bárin erinbeı jalyqpaı jınastyryp, zerdeli zertteýimiz qajet. Ázirge Qazaqstannyń alyp tulǵasyna laıyqty, áriden kele jatqan jan-jaqty, birtutas mádenı kelbetin dúnıe júzine tolyq kórsete almaı kelemiz. Ótkennen bizge jetken árbir uly eńbek - babalarymyzdyń mańdaı teri, oı-sezimi, talaby men talantynan týǵan asyl murasy. Oǵan ıe bolyp, ári baıystyp, keler urpaqtardyń ıgiligine asyrý muragerlik boryshymyz».
Tarıhı muraǵa qatysty oılaryn ol mynadaı óleń joldarymen de bildiredi:
«Dúnıege ne ǵulama dana ótken
Saf altyndaı oılary bizge jetken.
Solardyń murageri bola alsaq qoı
İs-qımylyn babanyń ǵıbrat etken».
Osy shaǵarmalardy oqyp otyryp biz Shotany ata-babalar murageri bola aldy dep aıta alamyz. Ol ózi de ótken ata-babalar murageri ǵana emes, óz shyǵarmalarymen keıingi urpaqqa úlgi bolarlyq mol mura jasady. Oǵan dálel onyń myna óleń joldary:
«Adamdyq meniń quranym,
Aqynmyn ári batyrmyn.
Urpaqqa qalar muranyń
İrgesin qalap jatyrmyn».
Sáýletshi Sh.Y.Ýálıhan Máskeýde, Madrıdte, Berlınde, Parıjde, Bakýde, Erevanda, Tbılısıde, Pekınde, Mehıkoda, taǵy basqa qalalarda ótken sáýletshilerdiń halyqaralyq kásibı kongresterine jasaǵan baıandamalarynda únemi sáýlet, qala qurylysy, aýyldy jerlerdegi qurylystyń ózekti máselerin kóterdi. Sol kongresterde sóılegen respýblıkamyzdyń sáýlet jáne óner salasyndaǵy jetistikterin kórsetip, alda turǵan problemalardy da aıtyp otyrdy.
Sh.Y.Ýálıhan sáýlet pen óner týraly birneshe ǵylymı eńbekterdiń, sáýlet óneri tarıhy men mádenıeti týraly jazylǵan kóptegen qyzyqty maqalalardyń avtor. Onyń 1965 jyly baspadan shyqqan «Taspen jazylǵan sımfonıa» atty povesin oqyrman qaýym jyly qabyldady.
Shókeń shabyty kelgende «tilge jeńil, júrekke jyly tıetin» (Abaı) óleń joldaryn da móldiretip aq qaǵaz betine jazyp qoıady. Ol «Kógildir Kókshe» (áni E.Hasanǵalıevtiki), «Jaryq juldyz» (áni S.Muhamedjanovtiki), «Aınaldym, aınaldym elimnen» (áni N.Tilendıevtiki) sıaqty ásem áýezdi óleńderdiń avtory. Aqyn Shota ázirlegen «Júregim bop soǵady jerdiń ózi» atty jınaǵyna engen «Betashar» degen óleńinde óziniń jyrdaǵy qoltańbasy týraly:
«Óleńim meniń qyryq quraý,
Qalypqa syıa bermeıdi.
Ǵalamat sýret salam dep
Myń bir boıaý izdeıdi» - dep óziniń izdenimpaz syrymen, armanmen bólisedi.
Sáýletshi Sh.Y.Ýálıhannyń jan-jaqty shyǵarmashylyǵy joǵary baǵalandy. Ol «Qurmet», «Parasat» ordenderiniń, kóptegen medaldarmen Qurmet gramotalarynyń, Táýelsi «Tarlan» syılyǵynyń ıegeri.
Shókeń baqytty adam. Ol óziniń serigi, súıgen jary Zınaıda Kárimqyzy ekeýi Gúlnat, Baıan atty qyzdaryn tárbıelep ósirdi. Olardyń ekeýi de joǵary bilimdi bilikti mamandar. Olardan alty nemere, birneshe shóbere súıip qýanyshqa bólenýde.
Sh.Y.Ýálıhan ómirimniń ár saǵatyn tıimdi paıdalanyp halqyna qyzmet etýdi, shyǵarmashylyǵyn bıikke kóterýdi armandaǵan. Ol armany myna óleńinen de kórinedi:
«Qyıyndatyp, seldetip, nóserletip,
Kúnim ótip barady, kúnim ótip.
Etegine bógelmeı arman taýdyń
Shyń basyna, shirkin-aı, qonsam jetip».
Biz búgin áıgili sáýletshi jerlesimiz, dosymyz Shot-Aman Ydyrysulyn 85 jasqa kelgen mereıtoıymen shyn júrekten quttyqtap, oǵan myqty densaýlyq, otbasynyń amandyǵyn, zor baqyt, shyǵarmashylyq tabys tileımiz. Zınaıda Kárimqyzymen birge balalar men nemere shóberelerdiń qyzyǵyn kóre berińizder demekpiz.
Qaırolla Muqanov, zeınetker,
bilim berý salasynyń ardageri
