Ótken jyly Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik damý mınıstri Tamara Dúısenova Úkimet otyrysynda jumyssyz jastardy áskerge jiberý týraly usynys aıtty. «Qorǵanys mınıstrligimen tıptik oqýdan soń jumyspen qamtylmaǵan, mektepten soń joǵary oqý oryndary jáne kolejderge túspegen jastardy áskerge alý jaıyn qarastyryp jatyrmyz», – dep premer-mınıstr aldynda esep bergen ol, elimiz halqynyń 24 paıyzyn quraıtyn 14-29 jas arasyndaǵy 4 mıllıon 206 myń jastyń 686 myńy «erekshe nazarda ustaıtyn» jastar ekenin de eskertip ótti. Mınıstrdiń aıtýynsha, olardyń arasynda jumyssyz júrgender, ekonomıkanyń beıresmı salasynda tabys taýyp júrgender, ózin-ózi jumyspen qamtyǵandar bar. «Ózin-ózi jumyspen qamtyǵan jastardyń 68 paıyzy, jumyssyz jastardyń 38 paıyzy aýyldyq jerlerde turady. Bular – mektepten soń oqýǵa túspegen, bilim almaǵan jáne sottalyp shyqqandar», – dedi mınıstr.
Bir qaraǵanda jaı ǵana sandar bolǵanmen, bul – tereńirek oılap, keleshekke kóz tige alatyn jandardy qatty oılandyrýy tıis bultartpas derek! Búgingi búkil álemdi terorızm elesi kezip, lańkestik áreketter osy kúnge deıin turaqtylyq araly sanalyp kelgen bizdiń Qazaqstanymyzda da boı kórsete bastaǵan tusta, buny usaq-túıek dep qaraýǵa áste bolmaıdy! Ekinshi jaǵynan, aýyl – qazaqtyń altyn besigi ekenin eskersek, áıteýir bir jumysty aldanysh kórip, sodan tapqan bolmashy ǵana tabysty talǵajaý etip júrgen jastardyń 70 paıyzǵa jýyǵy, al eki qolǵa bir kúrek tappaı júrgen jumyssyz jastardyń 40 paıyzǵa jýyǵy aýylda turatyndyǵy jáne olardyń birazy sottalyp shyqqandyǵy – tirshilik etý negizderimizdiń ózi qatty ózgerip, daǵdarysty jaǵdaı qalyptasyp otyrǵanyn kórsetedi. Onyń ústine «ózin-ózi jumyspen qamtyǵan» qalǵan 30 paıyz jas pen jumyssyz jastardyń 60 paıyzy qalada turady. Al belgili jumysy, turaqty tabysy joq olar qaıda barady, kimge eredi?!.
Bul – ulttyq bolmysymyz ben qazaqı asyl qasıetterimizdiń saqtalyp, ári qaraı damýyna da keri áserin tıgizip jatqany sózsiz. Sonyń saldarynan baýyrmaldyq, meıirbandyq, úlkendi syılaý, kishini tyńdaý, aýyzbirlik, otbasyndaǵy syılasyq, elge, jerge, Otanǵa degen súıispenshilik sıaqty basqa da qundylyqtardyń qadiri kemip, sanany tek «tabys tabý kerek» degen materıaldyq qajettilik bılep, ol adamdardyń negizgi ómir súrý mánine aınalyp barady. Dál osyndaı jaǵdaıda aýyldyq jerlerdegi mıllıondaǵan gektar qunarly da shuraıly jerler ıgerilmeı, ónim óndirý bylaı tursyn, paıdaǵa jaramaıtyndaı deńgeıde tozyp bara jatqandyǵy qynjyltady.
Meniń oıymsha, Qazaqstanda jumyssyzdyq degen múlde bolmaýy tıis! Kerisinshe, ártúrli ónim shyǵaratyn úlkendi-kishili kásiporyndar jumysshy kúshin, qajetti mamandar tappaı: «Bizge kelińiz, sizge barlyq jaǵdaıdy jaratamyz. Ózge kompanıalardan artyq tóleımiz» dep ár jumysshy, ár maman úshin talasyp otyratyn bolýy kerek. Óıtkeni, Qazaqstan – aýmaǵy jaǵynan álemdegi toǵyzynshy el, al halqy endi ǵana 18 mıllıonǵa jýyqtady. Soǵan qaramastan, biz kúsh-qýaty tolyp-tasqan, naǵyz tepse temir úzetin shaqtaǵy jastarymyzdy jumyspen qamtı almaı otyrmyz. Nátıjesinde olardyń kúnnen-kúnge jarqyn bolashaqqa degen senimderi azaıyp, jumys usynǵan ártúrli kúshterge, tipti shetel asyp, lańkestik uıymdardyń qataryna qosylyp jatqany da búgingi kúnniń aqıqaty!
Sondyqtan jastardy eńbekpen qamtý, olardy otansúıgishtik rýhynda tárbıeleý, keleshegin qamtamasyz etý turǵysynan, Tamara Dúısenova hanymnyń usynysy nazar aýdarýǵa ábden laıyq. Tipti muny tezdetip sheship, jýyq arada iske asyrsa – nur ústine nur bolar edi! Onyń ústine tek jumyssyz júrgen jastar ǵana emes, 18 ben 27 jas arasyndaǵy barlyq jas qazirgideı 1 jyl emes, 2 jyl mindetti áskerı qyzmetten ótetin zań qabyldaý qajet! Oǵan «joǵary oqý oryndaryna tek mindetti áskerı qyzmetin ótegen jastar ǵana qabyldanady» degen arnaıy bap engizilse de artyq bolmas edi. Sonda qazirgideı ata-anasynyń tirnektep jınaǵan qarjysyn 4-5 jyl boıy aqyly oqýǵa jumsap, sońynda jumyssyz qalatyn jaǵdaı da jaqsy jaǵyna qaraı ózgereri anyq.
Áleýmettik, ekonomıkalyq turǵyda bul – el úshin de, qoǵam úshin de, ár-bir jas úshin de tek paıdaly bolatyny sózsiz. Óıtkeni, sońǵy derekterge qaraǵanda, qazir jastardyń basym kópshiliginiń densaýlyǵy nashar. Olaı bolsa, nege biz 14 jasqa kelgen ár jasóspirimdi tirkeýge alyp, áskerı esepke qoıamyz? Oblystardaǵy Qorǵanys isteri jónindegi departamentterdiń aýdandyq bólimderi janynan uıymdastyrylǵan medısınalyq komısıalar ne bitirip otyr? Áskerı esepke alynǵan árbir jasóspirimdi turaqty dárigerlik baqylaýǵa alyp, aýrýy bar bolsa emdep, 18 jasqa tolǵansha ony ásker qatarynda qyzmet etýge saqadaı saı etip daıyndaý – olardyń tikeleı mindeti emes pe?! Menińshe bul salaýatty urpaq tárbıeleý turǵysynan memleket úshin óte mańyzdy jáne o basta sol úshin uıymdastyrylǵan. Álde olar tek jylyna ár aýdannan orta eseppen shaqyrylatyn 1000-1500 jasty ǵana medısınalyq tekserýden ótkizip, solardyń densaýlyǵynyń jaramdy-jaramsyz ekenin aıqyndaýmen ǵana shektele me?! Bul – bir.
Ekinshi, jastar tolyq mindetti áskerı qyzmetten ótetin bolsa, olardyń barlyǵy taza áskerı bólimderge túspeıtini anyq. Sondyqtan áskerde jastarǵa ártúrli kásip úıretip, qyzmettiń sońǵy bir-birjarym jylynda tikeleı sol kásibi boıynsha, mysaly jol, temir jol, turǵyn úı qurylysy, aýyl sharýashylyǵy, basqa da salalarda jumys isteıtin ártúrli bólimder uıymdastyrylýy kerek. Sóıtip, olardyń tapqan tabystary árqaısysynyń atyna ashylǵan arnaıy esep-shottarǵa aı saıyn aýdarylyp otyrsa. Osylaı, bizde syrttan keletin eńbek mıgranttaryna degen qajettilik joǵalady. Olardyń jyl saıyn óz elderine alyp ketetin mıllıardtaǵan teńge aqsha ózimizde qalady. Keń baıtaq elimizde úlken kólemde salynatyn avtokólik jáne temir joldardy paıdalanýǵa tapsyrý merzimi qysqarady. Áskerden qaıtqan kezde árbir jastyń esep-shotynda olardyń otbasyn qurýy, óz isin ashýy, jalpy tirshilik etýi úshin qajetti, az mólsherde bolsa da bastapqy qarjy bolady. Bul álemdik tájirıbede joq emes. Basqasyn bylaı qoıǵanda, biz kóbirek aralasatyn jáne EAEO-taǵy basty áriptesimiz – Reseıde munyń bári birazdan beri iske asyrylyp keledi. Onyń ústine Elbasy bastamasymen búgingi Qazaqstan jappaı kásipkerlikti damytý baǵytyna tústi.
Úshinshi, jastar memleket esebinen áskerge shaqyrylam degenshe densaýlyqtaryn túzep alady, bos júrgen jas kúrt azaıady. Eń bastysy, ata-anasynan, dos-týystarynan, týǵan aýlynan alysta júrip, saǵynysh deıtin keremet sezimniń arqasynda olarda aǵaıyn-týysqa, týyp ósken elge, jerge degen qurmet pen súıispenshilik sezimderi nyǵaıyp, otansúıgishtik qasıetteri qalyptasady. Bular da Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda aıtyldy.
Áskerı qyzmetten ótip, tártipke, uqyptylyqqa daǵdylanyp, onyń ústine belgili bir kásip úırenip qaıtqan jas qaı jerde de jumyssyz qalmaıdy. Memleket onyń ústine aýyldyq jerlerde jumys oryndary kóptep ashylatyn baǵdarlama qabyldap, jastardyń baspana máselesin sheshýdi, jeke úı salam deýshilerge jer telimderin ońaı ári tez berý máselesin sheshse, tipti tamasha! Bul óz kezeginde demografıalyq dúmpýge ákeletini de anyq. Kóptegen ul-qyzdarymyzdyń 40-tan asqansha súr boıdaq júrýiniń basty sebebi de osynda jatyr emes pe?!
Tórtinshi, jastar budan bylaı «áıteýir oqysam boldy» degen oıdy múlde umytýy kerek. Sonsha qarjy jumsap, jigerli jastyq ýaqytty beker ótkizýdiń qajeti ne, erteń jumyssyz qalatyn bolsań! Sondyqtan ábden oılanyp, árkim óziniń qabilet-qarymy, boıyndaǵy daryny, zaman talabyna qaraı, árqashan suranysqa ıe bolatyn mamandyqtar boıynsha kásibı bilim alǵandary jón. Sonda birneshe mıllıon qarjyńyzdy, 4-5 jylǵa sozylatyn altyn ýaqtyńyzdy alyp, tek qana qojaıyndarynyń múddesine jumys istep otyrǵan kóptegen sapasyz jekemenshik joǵary oqý oryndary da óz-ózinen jabylatyn bolady.
Taǵy bir mańyzdy nárse, stýdent jáne oqýshy jastardyń jylyna eki-úsh aı jumys isteıtin eńbek otrádtaryn uıymdastyrýdy qolǵa alǵan jón. Jalpy, jastardy eńbekke baýlýdyń, olardyń sanasyna eńbek – tirshiliktiń negizgi talaby ekenin, qandaı jetistikke de tek eńbek arqyly qol jetkizýge bolatynyn sińirýdiń tıimdi tetikterin ázirlep, tájirıbege engizý qajet.
Sondyqtan Tamara Dúısenova hanymnyń usynysyn tek jumyssyz jastardy ásker qataryna shaqyrý dep emes, salaýatty urpaq tárbıeleý, jastardyń keleshegin qamtamasyz etý, mıllıondaǵan jumys kúshin olardyń jeke ózderi úshin de, qoǵam úshin de paıdaly bolatyndaı etip keshendi túrde sheshý turǵysynan qarastyrǵan jón!
Áıtpese bilim alýdyń, kásip ıeleýdiń, baspanaly bolýdyń, otbasyn qurýdyń qıyndyǵynan jastardyń úshten birine jýyǵy Qazaqstannan ózge elderge ketip qalýǵa nıetti ekeni BAQ-ta talaı aıtylyp, jazyldy. Bul – el táýelsizdigin saqtaý, ult keleshegi turǵysynan óte qaýipti!..
Qutmaǵambet QONYSBAI
