Prezıdent bıylǵy jylǵy 31 qańtardaǵy joldaýynda "Tegin oqytýmen eń áýeli jumyssyz jáne ózin ózi tıimsiz jumyspen qamtyǵan jastar, sondaı-aq kásiptik bilimi joq eresek adamdar qamtylýy tıis. Kásiptik bilim berý júıesinde, men aıtqandaı, ekonomıkadaǵy jańa óndirister úshin mamandar daıyndaýǵa den qoıý kerek.

Ol úshin kásiptik standarttar eńbek naryǵynyń talaptaryna jáne eń úzdik álemdik oqý-óndiristik tájirıbelerge sáıkes jańartylýy qajet.

Sonymen qatar, joǵary bilim berý júıesi sapasyna erekshe nazar aýdarylady. Joǵary oqý oryndarynyń kadrlyq quramyna, materıaldyq-tehnıkalyq jabdyqtalý deńgeıine, bilim berý baǵdarlamalaryna qatysty baqylaý men talap kúsheıtilýi qajet.", - dep atap ótken edi.

Kemshiligi kóp komýnızm júıesinen naryq qatynastaryna kóshý barlyq elge qıynǵa soǵatyny anyq. Máselen buǵan burynǵy Keńes odaǵyndaǵy TMD elderindegi jaǵdaı aıqyn dálel. KSRO kúıregennen keıin túrli alasapyran ýaqyttar bastan ótip, azamattyq soǵystarǵa ulasqan syn sátter dúrbeleń týǵyzǵany jasyryn emes. Degenmen Qazaqstan ózge odaqtas elderge qaraǵanda abyroı-bedelin saqtap qaldy dese bolady, elge ınvestısıalyq qarjy quıylyp, jańa kásiporyndar qurylýda, damý belesteri baǵyndyrylýda. Álbette, kiltıpandy tustar joq desek, ózimizdi aldaǵan bolamyz. Sonyń biri jáne biregeıi – jumyssyzdyq máselesi.

Búginge deıin basqa máselelerge kóbirek nazar aýdarylyp, Qazaqstan azamattaryn jumyspen qamtý jaıy qaltarysta qaldy deý de jańsaq pikir. Oǵan dálel, keıingi 16 jylda eldegi jumyssyzdyq deńgeıi eki eseden astamǵa, 13 paıyzdan 4,9%-ǵa tómendedi. Bul kórsetkish boıynsha jas Qazaq eli Eýropa odaǵyn (8,2%), Ýkraınany (9,7%), Qyrǵyzstandy (8%), Brazılıany (12%), Reseıdi (5,6%) basyp ozyp, AQSH pen Ulybrıtanıamen ıyq teńestirerlik dárejege jetti.
Atalǵan derekten uǵatynymyz, damyǵan memlekettermen salystyrǵanda, búgingi tańda elde jumyssyzdyq kólemi ýshyǵyp turǵan joq. Alaıda Úkimet eńbekpen qamtý máselesine basty mejeniń biri retinde kóńil bólýin toqtatqan emes. Onyń ústine qatardaǵy jumyspen qamtý qadamdary endigi shaqta nátıjeli asýǵa umtylýda.
Resmı sıpattaǵy qasań tildi jeńildeter bolsaq, «nátıjeli jumyspen qamtý» uǵymynyń qarapaıym adamǵa paıdasy qandaı? Bul birinshi kezekte erteńgi kúnge senimdi nyǵaıtyp, keleshekke jeteleıtin turaqty tabys, ıaǵnı adam jumysqa baryp, belgili bir ýaqyt aralyǵynda eńbek etken soń, alǵan jalaqysyna bereshekterin tólep, bala-shaǵasyn asyraıdy, demalysyna da qarjy jınaıdy. Mine, osyndaı ornyqty ómirdi nátıjeli jumyspen qamtýdy jáne jappaı kásipkerlikti damytý baǵdarlamasy basty ustanymy etedi.
Qazirgi kezde Qazaqstanda, resmı statısıkaǵa súıensek, ekonomıkalyq belsendi halyq sanyn 8,8 mln adam quraıdy. Onyń ishinde jumyspen qamtylǵan 8,4 mln adamnyń 2,1 mıllıony ózin jumyspen qamtyǵan jáne 296 myńyn ózin ónimsiz jumyspen qamtyǵan sanalady. Tarqata tússek, ózin jumyspen qamtyǵandarǵa ádetterge jeke kásipkerler kirip, ónimsiz qamtylǵandarǵa turaqty tabysy joqtar jatady.
Jańa jumyspen qamtý baǵdarlamasynyń alǵashqy kezekte baǵdarlaǵany da – osy, sońǵy sanat. Birden eskertetini, memleket qomaqty qarjy bólip otyrǵan tyń qujatta qurǵaq sóz pen bos daqpyrttan góri, naqty sharalar keshenine basymdyq berilgen. Tek 2017 jyly tıisti túıtkilderdi tarqatýǵa 85,3 mlrd teńge qarastyrylǵan. Bul qarajat somasy adamdardyń oqý shyǵynyn jabýǵa, nesıeleýge jáne de kóshi-qonǵa septesýge jumsalmaq.
Sonymen jumys izdegen janǵa ne usynylmaq? Baǵdarlamada tórt baǵytty qamtý kózdelgen. Birinshisi – tehnıkalyq-kásibı bilimmen jáne qysqa merzimdegi kásibı oqýmen qamtamasyz etý. Bul jerde eshqandaı mamandyq meńgermegen, bilimi mektep qabyrǵasynan ári aspaǵan adamdarǵa nazar aýdarylmaq. Aǵymdaǵy jyldyń 1 qyrkúıeginen Ulttyq biryńǵaı testileýden ótpegen jáne oqý oryndaryna túspegen mektep túlekteri úshin tegin kásibı jáne tehnıkalyq bilim qamtamasyz etiletin bolady. Qajetti erejeler qabyldanyp, UBT-dan ótpegen oqýshylardyń tizimderi anyqtalǵan. 320-ǵa jýyq bilim berý uıymdary men kolejderdiń jáne oqý ortalyqtarynyń tizbesi bekitilgen. 21 myńǵa jýyq jas tolqyn ókili Baǵdarlama esebinen 2,5 jylǵa, oqýyn jáne shákirtaqysyn tóleı otyryp, sondaı-aq, jol shyǵynyn óteý, birjolǵy ystyq tamaqpen qamtamasyz etý arqyly tehnıkalyq-kásibı oqýǵa joldanady. Oqýyn túgesken jáne jumysshy mamandyǵyn ıelengen jas azamattarǵa oqyp jatqannyń kezdiń ózinde turaqty jumys tabý múmkindigi bar. Sebebi, elimizde engizilýdegi dýaldyq oqý júıesin utymdy qoldana alǵan jáne ózin úzdik qyrynan tanytqan stýdentter úshin tájirıbede shyńdalǵan jerinde jumysta qalyp qoıýy ǵajap emes.
Taǵy bir eskererlik dúnıe, aǵymdaǵy jyldyń 1 sáýirinen eńbek naryǵynda suranysqa ıe kásipter men daǵdylar turǵysynda jumysshy kadrlardy kásibı oqytý bastaldy. Búgingi tańda qysqa merzimdi kýrstarǵa 27,7 myń adam jiberilgen. Bul tusta da ózine qajet kadrlardy daıarlaýǵa beıim kásiporyndar ortaq iske tikeleı atsalysady.
Ekinshi baǵyt bıznespen aınalysqysy keletin, degenmen bastapqy salymdy qaıdan alatynyn bilmeıtinder úshin tamasha múmkindik. Bul baǵytta jappaı kásipkerlikti damytý murat etilgen. Birinshiden, kásibin endi bastaǵandarǵa Baǵdarlama qatysýshylaryn kásipkerlik daǵdylarǵa oqytýǵa, bıznes-jobalaryn qoldaýǵa arnalǵan «Bastaý-bıznes» jobasy iske qosylǵan. Ekinshiden, oqýdan ótkennen keıin aýyldyq jermen qatar, qalada da shaǵyn nesıe alýǵa bolady. Sharttary qoljetimdi nesıeniń joǵarǵy somasy 18 mln teńgege deıin, merzimi 5 jylǵa deıin, al mal sharýashylyǵymen nemese aýylsharýashylyǵy kooperatıvin qurýmen aınalysqan jaǵdaıda 7 jylǵa deıin aıqyndalǵan jáne de túpki qaryz alýshyǵa jyldyq nesıe mólsherlemesi 6%-dan aspaıtyndaı belgilengen. Kepildendirý tetigi de engizilgen: bastaýysh kásipkerlerge 85% jáne kásibi qyzmet etip turǵan bıznes ıelerine 50% mańaıynda. Búginde kásipkerlik negizderine oqytýmen 7 834 adam qamtylyp, jyl basynan 3 myńnan astam shaǵyn nesıe berilgen.
Úshinshi baǵyt – nazardaǵy bos jumys oryndaryna ornalastyrý arqyly eńbek naryǵyn damytý. Atalmysh baǵyt aıasynda jumyssyz jáne ózin jumyspen qamtyǵan jandardy jumyspen qamtýǵa járdemdesýde 213 myńnan astam adam eńbekpen qamtylyp, áleýmettik jumys oryndaryna 18 myń adam, qoǵamdyq jumystarǵa 61 myńǵa jýyq adam jiberilse, 15 myń jas maman jastar tájirıbesine joldanǵan. 120 myńdaı azamat bolsa, jumys berýshilerdegi bos oryndarǵa Jumyspen qamtý ortalyqtary arqyly turǵyzylǵan.
Tórtinshi baǵytta búginge deıin elimizde tańsyq bolǵan, alaıda Eýropa men AQSH aýmaǵynda tabystylyǵyn dáleldegen eńbek resýrstarynyń utqyrlyǵy nysanaǵa alynǵan. Qarapaıym tilmen tárjimalaǵanda, jumys bar óńirge qonys aýdarý.
Mysalǵa, Amerıka úshin adamdardyń jumys izdep bir shtattan ekinshisine kóshýi – qalypty jaǵdaı. Osy oraıda ol elde kóshken adamnyń baspanamen qamtylyp, kólik shyǵyndarynyń jabylýy mindetti emes. Kóbinese jańa qonysqa ornalasqan jandar turǵyn úıden balalary oqıtyn mektepke deıingi turmys máselelerin ózderi sheship jatady. Qazaqstanda bolsa, azamattar ózgeshe jaıtqa boı úıretkenshe memleket qoltyqtan demep jiberýdi jón sanap otyr.
Birinshiden, halqy tyǵyz ornalasqan óńirler anyqtalyp (eldiń ońtústigi), kadr tapshylyǵy baıqalǵan oblystar (soltústik-ortalyq aımaqtar) ahýaly tarazylandy. Ekinshiden, kóshi-qon kezinde qarjylaı kómek qarastyrylyp, adamdardyń bastapqy beıimdelýi men jol puly, júk tasymaly syndy shyǵyndar jabylady. Úshinshiden, osy maqsatta óńiraralyq bos jumys oryndary jármeńkeleri ótkiziledi. Bıyl kóshti qabyldaıtyn óńirlerdegi jumys berýshilerdiń atsalysýymen Ońtústik Qazaqstan, Mańǵystaý jáne Almaty oblystarynda óńiraralyq bos jumys oryndary jármeńkeleri shymyldyǵyn túrip úlgerdi. Tórtinshiden, kóshý jaıly sheshimdi jumys izdeýshi jan ózi derbes qabyldaıdy, májbúrlep, mindetteý joq. Qazirde 442 otbasy turǵylyqty jerin aýystyryp, eńbekpen qamtylǵan.
Osy tustan qaıyrsaq, baǵdarlamany júzege asyrýdyń alǵashqy makroekonomıkalyq nátıjeleri de baıqalýda. Jumyssyzdyq deńgeıi 2017 jyldyń birinshi toqsanynda 4,9 paıyzdy qurap, 2016 jyldyń sáıkes merzimimen salystyrǵanda 0,2% az ekenin ańǵartty. 15-28 jas aralyǵyndaǵy jas býynǵa qatysty jumyssyzdyq 0,5%-ǵa azaısa (4,4%-dan 3,9%-ǵa deıin), áıelder arasynda 0,2%-ǵa (5,7%-dan 5,5%-ǵa deıin) tómendedi.