Qazaqtyń óziniń tól atynan aırylǵany bir sári ǵoı. Al onyń Qazaq atymen qosa memleketiniń ataýynan da jurdaı bolyp tonalǵany - ras bolsa she? Jáne aı men kúnniń amanynda, eger sonyń ózin alǵanymyz ras bolsa, myna táýelsizdik zamanynda qasaqana atynan aırylyp, jer sıpap qalǵan ult jáne memleket – myna biz bolsaq she?

Elimizdi sońǵy jetpis jyldan astam ýaqyt ezgisiniń astynda ustaǵan keńestik-totalıtarlyq júıeniń bodandyq qamytyn kıgen tusymyzda bizdiń – «Qazaq SSR-i»  degen memleket bolǵanymyz esterińizde shyǵar?..

Qudaıdyń qudiretimen sonaý 90-shy jyldardyń basynda elimiz táýelsizdigin alysymen respýblıkamyzdyń atyn ózgertetin Respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń  kezekti bir basqosýynda halyq qalaýlylarynyń negizgi bóligi:

– Ataýdaǵy «SSR» sózin alyp tastap, «Qazaq respýblıkasy» bolsyn,– degen sheshimge kelgeli jatqanda, sol arada búırekten sıraq shyǵarǵan depýtat Murat Áýezov:

– Joq, olaı «Qazaq respýblıkasy» deýge bolmaıdy. Óıtkeni, biz elimizde turyp jatqan basqa ult ókilderin de esimizden shyǵarmaýymyz kerek. Barlyq ult ókilderine ortaq, memleketimizdiń aty – «Qazaqstan» (stan -parsy tilinde «el» degendi bildiredi) bolsyn! – dep, tabandap turyp alyp, aqyry degenine jetkenin kim bilmeıdi.

Aıtpaqshy, Murat Áýezovtyń bul memleketti «Qazaq eli» degen ataýdan qutqarǵan sol «kózsiz erligi» der kezinde bılikten joǵary baǵasyn alyp, ile-shala Qytaı  sıaqty alyp elge elshi bolǵanyn eshkim joqqa shyǵara almas...

Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesinde ótken Murat Áýezov bastamashyl bolǵan dál osy oqıǵadan bastap, bizdiń qazaqtyń basynan baǵy taıa bastady.

Eń aldymen barlyq memlekettik resmı qujattar qazaq jáne orys tilderinde júrgiziletin boldy. Memleket basshysy eki tilde: qazaqsha, oryssha sóıleıtin jaǵympazdyq ádet tapty. Ol onysymen qoımaı  «biz kóp ultty elmiz, bizde 140 ulttyń ókili turady» dep soqty. Sol tusta tipti, 14 mıllıonǵa da jetpeıtin el halqynan onyń 140 ultty qalaı jasap alǵanyn eshkim de sezbeı qaldy.

Qazaq olarǵa otar bolǵan kezden bastap, shamamen  úsh júz jyldaı,  Qazaqty orystar  «Kazah» dep aıtyp jáne solaı jazyp keledi. Uzaq jylǵa sozylǵan sol bodandyqta, orystardyń bizdi álgindeı «kazah» dep aıtqanyna, qoıdan jýas qazaqtardyń eti de úırenip ketken sıaqty edi.

Búginde, atap aıtqanda,«Táýelsiz memleket boldyq!»dep júrgen kezimizde, barlyq aǵylshyn tilindegi halyqaralyq memlekettik qujattarda, qatynas qaǵazdarynda, elimiz ishindegi avtokólikterdegi, halyqaralyq áýe, avto, jáne temirjol kólikteri bıletterindegi jazýlar, tipti, aǵylshyn tilindegi  jaǵarafıalyq jáne saıası, fızıkalyq, geodezıalyq kartalarda, Qazaqstan azamattarynyń tól qujattarynda, t.b. qatynas qaǵazdarynda  ultymyzdyń jáne memleketimizdiń aty men ataýy týra orysshadaǵydaı: «kazakh», «Kazakhstan» dep baıdyraıtyp turyp jazylyp, aýyzeki sózderde de dál sol orysshadaǵydaı aıtylyp júrgenine, mine, tabany kúrekteı jıyrma jyldyń júzi bolypty.

Ras, búginde  latyn jazýynyń ústemdik quryp turǵany ras. Latyn qaripteriniń ǵylymnyń damýyndaǵy progrestik qyzmetin de joqqa shyǵara almaımyz. Basqasyn aıtpaǵannyń ózinde,búgingi tańda túrkitildes memleketterdiń deni osy latyn qarpimen jazady. Jıyrma jyldan assa da orys bodandyǵynan qutyla almaı, solardyń  kırıll jazýyn tastamaı kele jatqan jalǵyz ult – biz  qazaqtar ǵana ekenimiz qandaı aıanyshty edi deseńizshi!

Al, erte me, kesh pe, bizdiń de sol latynshaǵa kóshetinimiz, taǵy da aqıqat.Bul – ústimizdegi saıası júıe ózgerse ǵana múmkin bolatyn asyl arman ǵoı, árıne!

Latyn jazýyna kóship jatsaq, biz nege ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin Qazaqstanda qoldanylǵan jáne kúni búginge deıin sheteldegi qandastarymyz paıdalanyp júrgen latyn jazýynyń zańdylyqtaryn saqtaı otyryp, «qazaq», «Qazaqstan» dep qasaqana jazbaı, orys tiliniń zańdylyqtaryna sáıkes «kazah», «Kazahstan» dep, ózimizdi ózimizdiń qalaı qorlap júrgenimizge tańmyn. Osyndaılardy kúnde kózimizben kórip júrip,«apyr-aý, biz ne degen namystan jurdaı bolyp tonalǵan sorly ult edik deseńshi!» degen oıǵa eriksiz qalady ekensiń...

Kúlbiltelemeı, ashyǵyn, anyǵyn aıtatyn bolsaq, halyqaralyq dárejede búgin biz ózimizdiń «qazaq»(qazaq) ekenimizdi  dáleldeı almaıtyn kúıge jetip otyrmyz, qoıdan jýas momyn ultym!

Qaıran qazaq, ótiń jarylyp ketse de aıtaıyn, ashshy da bolsa, shyndyq osy!

Bir sumdyǵy sol, biz endi ózimizdiń«kazah» emes, «qazaq» ekenimizdi dáleldeı almaıtyn pushaıman qálge jetip otyrǵanymyz, netken ókinishti edi deseńshi! Óıtkeni qazaq ulty men onyń memleketiniń ataýy barlyq resmı qujattarda qasaqana dál joǵarydaǵy biz kórsetkendeı jaǵdaıda zańdastyrylyp, jazylyp ketken. Senbeseńiz, jalǵyz ǵana qaltańyzdaǵy tólqujatyńyzdyń syrtyndaǵy aǵylshyn tilindegi jazýǵa jáne ishindegi «ultyńyzǵa» qarańyzshy?..

Bul sózimizge dálel, alǵashqy jeltoqsandaǵy Prezıdent kúninde Elbasy bizdiń túptiń-túbinde «qazaq» emes, «qazaqstandyq ult» bolatynymyzdy taǵy da erniniń emeýrinimen sezdirgeni ótirik pe?..

Qazir zamanaýı jańa tehnologıanyń qaryshtap alǵa damyp , ǵalamtordyń (ınternettiń) biz qoldanatyn kúndelikti tirshilik kózine aınalǵaly qashan! Ǵalamtor demekshi, osy ǵalamtordaǵy barlyq baılanystardyń negizinen latyn qarpimen júrgiziletini taǵy da belgili.

Ǵalamtordaǵy Qazaqstan bıligi júzege asyryp otyrǵan qazaq tiliniń búgingi háli tipti múshkil der edim. Qazaqtyń: á, ó, i, ú, u, q, ǵ, ń... sıaqty óziniń tól áripteri kúndelikti qoldanystaǵy latyn qaripterinen múldem alynyp tastalyp jáne tutasymen alastalǵan. Qazaqtyń tól qaripterin ǵalamtordaǵy qoldanystanalyp tastap otyrǵandar - taǵy da ana bizdiń burynǵy jáne búgingi qojaıyndarymyz - keýdemsoq órkókirek orystar da, tipti, syrttaı keremet mádenıetti kóringileri keletin - aǵylshyndar da emes, ózimiz, ıaǵnı, ózimizdiń «ishten shyqqan shubar jylandarymyz», tilsiz, dinsiz, teksiz, shalaqazaqtarymyz bolyp otyrǵany - búginde ulttyq qasiretimizge aınalyp otyr der edim.

Qazaqstandaǵy ǵalamtorlardaǵy latyn qarpimen jazylǵan: Kazakh, Kazakhstan, mail.ru, kz, t.b.  ataýlardan aıaq alyp júrý múmkin emes. Ár qaısymyz kúndelikti paıdalanatyn elektrondy poshtalarymyzdaǵy mail.ru – bizdiń qojaıyndarymyzdan eshqandaı syr búkpeıtindigimizdi, kúni búginge deıin orystardyń quly ekenimizdi aıǵaqtasa, al,kz -  qazaq-tyń ádeıi orysshalanǵan nusqasy. Elimizdegi saıttardyń barlyǵy osylaısha  «pálenshe.qz» emes, ádeıi orysshalanyp,  «pálenshe. Kz» bolyp tańbalanyp júrgeni - basqalardan góri bizdiń qazaq oqyǵandaryn nege shyndap oılantpaıtynyna tańym bar. Qazaqstandaǵy barlyq memlekettik qupıa ataýly orystardyń aldynda ashyq jatyr...

Kóshelerdegi, jol jıekterindegi , mańdaıshalardaǵy, telearnalardaǵy, sporttyqjáne jarnamalyq kıim-keshekterdegi, radıotolqyndaryndaǵy, dúkenderdegi, dámhanalardaǵy, memlekettik jáne jekemenshik mekemelerdegi,t.b. búkil jarnama ataýlylarda bir de birqazaqtyń tól qarpi jazylmaıdy. Bári oryssha, ne aǵylshynsha, qytaısha, shúrshitshe bolyp kete beredi...

Kúni búginge deıin bir ǵana memlekettik týymyzdyń naqty túsi anyqtalmaı keledi. Qarańyzshy, ilinip turǵan memleket baıraqtaryna: biriniń túsi jasyl, biri kógildir, biri sarǵysh, osylaısha kete beredi...

Respýblıka táýelsizdigi kúni–«1 qańtardyń» kóleńkesinde qalyp kele jatqany taǵy da ótirik emes. «1 qańtar» - bir aı toılansa, Qazaqstan táýelsizdigi kúni asyǵys-úsigis  bir ǵana kún toılanǵan ǵana bolady. Sonda biz «osy jıyrma bir jyl boıy orys otarynda kele jatyrmyz!..» degen sóz emes pe, bul?..

Taǵy da negizgi taqyrybyma oralaıyn.

Tap bir «Qazaq» atymen atalatyn bul memlekette qazaq degen ult atymen joq sıaqty. Biz qazaqtar búginde AQSH-taǵy rezervasıalarǵa kúshtep qýylǵan úndisterdiń aýyr taǵdyryn basymyzdan keship otyrǵandaı bolyp elesteıdi maǵan. Eger bizdegi qazaqqa degen saıasat osylaı jalǵasa berse, qazaqtyń túptiń-túbi sol úndisterdiń kebin kıeri de jáne daýsyz...

Bir aýyz qazaqsha sóılemeıtin Qazaqstannyń qazirgi astanasy - Astana qalasy turǵyndaryn aıtpaǵan kúnniń ózinde, qasıetti de kıeli Arqa tósindegi sol jańa qaladaǵy barsha sáýlet, qurlys ónerinen qazaqtyń ıisi de shyqpaıtyny ótirik emes. Kerisinshe, orystyń, qytaıdyń, býddanyń, evreıdiń, hrıstıan áleminiń sáýlet ónerinen aıaq alyp júre almaısyz.  Oǵan dálel, ana evreıdiń eltańbasyna uqsas Pıramıda, ana Sypyrtqy, Máskeýdegi Lomonosov ýnıversıtetine uqsas turǵyn úı kesheni, t.b. aıtýǵa bolady. Búkil qala ıýda dinin nasıhattap turǵan sıaqty áser etedi.

Qazaqtyń qasıetti Sary Arqasyn beıne bir bógde dindegiler, tildegiler, jyn-shaıtan, ibilister jaýlap alǵandaı ma, qalaı?

Iá, aıtpaqshy, alda-jalda biz latyn qarpine kóship jatsaq, sonda ózimizdiń jáne memleketimizdiń atynlatynsha – qazaq, Qazaqstan-dep emes, orysshadaǵydaı – Kazakh, Kazakhstan -dep jazyp, masqaramyz shyǵary taǵy da daýsyz. Shalaqazaqtardyń ol  orysshyldyqtaryn tyńdamaı, ózimizshe -  Qazaq, Qazaqstan ,Qz, QU -dep, jaza qalǵan kúnniń ózinde, ana bıliktegi  teksizder kósemin arqalanyp, oryndarynan óre túregelip, bóriniń kótindeı shýlaı jónelip:

-Kalbıtter, ottamańdar, halyqaralyq qujattarda biz - kazah, Kazahstan (Kazakh,  Kazakhstan) bolyp jazylyp ketkenbiz. Ony endi eshqashan da ózgerttirmeımiz. Óıtkeni biz, uly kóshbasshymyz Elbasymyz aıtqandaı, túbi qazaq emes,kazah, ıaǵnı,«qazaqstandyq» ult bolamyz.Jáne de biz ómirbaqı solaı bolyp qala beremiz. Kim de kim qarsy shyqsa, zańdy buzǵan bolyp sanalady!-dep, qoqan-loqqy kórsetýleri ábden  múmkin. Múmkin ǵana emes, olardyń bul usynystary ashshy da bolsa aqıqatqa aınalǵaly tur.

Táýelsizdikti alǵan jıyrma jyldyń ishinde biz tek qana ólsheýsiz jer asty jáne jer ústi baılyqtarymyzdan ǵana aıyrylyp qoıǵamyz joq,  asa qasterli búkil ulttyq qundylyqtarymyzdan, tilimizden, dinimizden aıryldyq dep júrsek, ol da bizge az eken.

Mine, Qazaq degen atymyzdan, Qazaqstan(halyqaralyq qujattarda – qazaq, Qazaqstan emes, qasaqana orysshalanyp – Kazakh, Kazakhstan)-degen memleketimizdiń ataýynan, baıaǵyda-aq aırylyp qalyppyz ǵoı.

Bizdiń ultymyzdyń jáne ras bolsa, táýelsiz memleketimizdiń latynsha ataýlarynyń halyqaralyq deńgeıde qasaqana oryssha burmalanýlarynyń artynda -  «Kedendik odaq», «Eýrazıalyq odaq» degenderge  memleket basshysynyń arqasynda  «óz erkimen» bas ıgen qazaq eliniń qaıtadan orys bodanyna aınalyp bara jatýynyń aıqyn da anyq belgisi tur der edim.

Sonymen, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine keler bolsaq, ol bylaı: qasaqana tól atynan tonalǵan Qazaq ultynyń, ataýynan aırylǵan Qazaqstan memleketiniń bolashaǵy buldyr dep ashyna ashyq aıta alamyn.

«Qalyń elim, Qazaǵym, qaıran jurtym» (Abaı)!

Bizdiń ne «bar», ne «joq» degen eki taram jol aıryǵynyń túıiser jerinde,eń sońǵy tańdaýdyń aldynda turǵanymyz taǵy da jalǵan emes!

Ne ult bolyp qalamyz, ne jer betinen typ-tıpyl joǵalamyz!

Ne ult retinde dúr silkinip,  jerge ıilgen basymyzdy  qaıtadan kóteremiz, ne ult retinde, memleket retinde qaıtadan sol orysqa bodan bolamyz!

Iá, bizdiń bıliktegi teksizder qazaqty qaıtadan quldyqqa ıterip otyr!

Biz, ne degen mańdaıynyń sory bes eli ult edik deseńshi, aǵaıyn!

Ne bolyp baramyz,ultym-aý!

Bizde endi burylatyndaı basqadaı úshinshi jol joq! Oılan, oıan, Qazaq!

   08. 12. 2012.

Sýret azattyq.org saıtynan alyndy