"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine!
Bizdiń jaqtyń jańbyry da erekshe bolatyn. Túske deıin bári ádettegideı tymyq aýa, jaıbaraqat tirshilik: endi kúnniń qyzara shapaqtanyp, erine basyp kókjıekten asýyn kútesiz. Alaıda tynymsyz tirshiligimen áýre aýyl qazaǵy shaıdaı ashyq kúnniń keıde, quıyn peren jańbyrǵa ulasatynyna esh tańdanbas edi. Aldymen eleýsizdeý jel turady da, kúsheıe kele qara joldyń shańyn aspanǵa shyǵaryp, ár jerde bir quıyn oınaıdy. Qap qara bop, qıyrshyq tas aralas topyraqty shyrq kóbelek aspanǵa ushyrǵan quıynmen birge balalar da júgiredi shýlasyp – Tazdyń úıine bar! Mana aspannan kóringen bir shókim bult endi tústik tarapty tutas torlaıdy. Aıaq astynan paıda bolǵan daýyl da, áp sátte basylyp aýaǵa syz ıisi jaıylady. Shoǵyrlana jyljyǵan aýyr bult kúnniń kózin jaýyp, kúrkirep, naızaǵaı oınatyp aýyl ústine de tóne túsedi. Qyrdan tómen appaq qabyrǵadaı beri jyljyǵan jańbyrdyń ózi kórinip, daýysy anyq estiledi. Osy kezde balalar jan - jaqqa shýlaı qashyp, úıdi - úılerine qaraı zymyraıdy. Kópten beri tamshy tambaı ańqasy kepken jerge seldetip jańbyr quıady. .. Úıdiń qabyrǵasyna jabysyp tura qalǵan bir úıdiń balalary, shatyrdan aqqan jańbyrdyń sýyna alaqandaryn tósep, máz - meıram. Bala kezde alǵan áserińiz eń jarqyn, qaıtalanbas qýanyshty, alańsyz beıkúná sátter bolyp sanańyzda tasqa basylǵandaı saqtalmaq.
Dál búgingideı esimde. Dóń basynda aınala qorshaǵan balalarǵa aýyldyń shejireshi qarty babalardyń erlik joly dep ańyz áńgime aıtyp otyr. – Bul tarıh týra meniń baýyrymda, anaý jazyq alańqaıda bolǵan-, deıdi obaly taý aýyr kúrsinip. – Babalar erligine biz de kýámiz- dep kókjıegi saǵymmen astasqan dalanyń aq seleýi, tobylǵy men qaraǵany, ózendi jaǵalap qaýlaı ósken shı jelmen terbelip, basyn ızeıdi. Tynymsyz erke jel de balalardyń qulaǵyna shejireshi qart umyt qaldyrǵan batyr jigittiń keıbir sıpatyn sybyrlap júr.
***
Tarbaǵataıdy qalmaq jaılady. Býaz áıeldiń qarnyn jarypty, besiktegi balany naızamen ilipti. Qalmaqtardyń ishinde adam jegish qubyjyqtary, áskerine ertken jeztyrnaqtary bar eken. Bir rýly eldi túgel qyrypty. Ulyn qul, qyzyn kúń etipti. Janan batyrdyń eline bul daqpyrttyń kelip jetkenine biraz ýaqyt bolǵan. Jas batyr qamsyz emes edi, endigide balapan basyna turymtaı tusyna ketken shaqta bı baǵlandar, baı shonjarlar emes, atoılaǵan batyrlardyń ǵana eline qorǵan bolaryn túısigine túıgen. Batyr jibergen barlaýshylardyń habary da sýyt, qalmaq qoly esh aıalsyz alǵa jyljypty, bet alysy tústik, demek osy eldiń ústimen ótpek. Qazaq batyrlarynyń bastary qosylmady, qalmaqqa qarsy ásker shyǵara almady. Jeke qaqtyǵystarda qazaqtyń shaǵyn áskerleri jeńilip, halyqtyń toz – tozy shyqty, shapqynshylyqqa ushyrady. Jas bóri Janan qaýiptiń sheti bilinerde - aq ózine qarasty elden qol jınap, qalmaqqa attanatyn aǵa batyrlardan habar kútti. Qazaq áskeri birige almaı, batyrdyń úmiti qıyldy. Shaǵyn jasaǵymen bútin qalmaq áskerine qarsy tura almaıtynyn bilgen Janan shegine bere eline jetip, halqyn qaýipsiz mekenge kóshirýge qareket qyla bastady. Súlik qara aty terge malshynǵan, jaý qarasyn kórip kelgen shapqynshy bosaǵadan attamaı, tabaldyryqty basyp turyp: - Batyr attan! – dedi de, qalmaq qosyndary dál osy retpen jyljysa eki- úsh kúnde el shetine kiretinin jetkizdi. Barlaýshylardyń sýyq habaryn kútkendeı – aq, Ertis ózeni boıynan da shapqynshy kelip tústi. Olar batyr tapsyrmasymen ózennen ótkel izdep ketken, taýyp oralypty. Abdyramasa da, qımyly shapshańdaǵan Janan batyr eldi Ertiske qaraı kóshirýge pármen berdi. El jurtyn Ertisten ótkizip, qalyń ormanǵa jetkizse qalmaqtan qara úzeri anyq. Ózi de eleńdeýli úrkinshi halyq birneshe kúnnen beri daıyn edi, tek baǵyttary belgisiztuǵyn, endi habar bolǵan soń Janan batyrǵa qarasty jurt túıe qomdap, túp kóterile kóshti. Jaýgershilik zaman, burynǵy saltanatynan aırylǵan kósh, eki keshtiń arasynda, kún eńkeıgen soń boı túzedi. Úıelmeli súıelmeli ul qyzdaryn ashamaıǵa óz qolymen kóterip otyrǵyzǵan batyr túıeniń buıdasyn on jastardaǵy úlken ulynyń qolyna ustatyp, «Kóke siz she» dep áldene suraǵysy kelgen ulyna shyraı bildirmeı, keri burylyp júre berdi. Janary jaýtańdaǵan kelinshegine
– Senderdi allaǵa amanat etemin! – dep atyn shuǵyl tebinip, áskerine bettegende bes qarýy qaqtyǵysyp satyr - sutyr etti.
Maldy jandy aýyr kósh alysqa uzaı almaǵan. Erteńine shapqynshy barlaýshylar arqyly qalmaq mańǵylasynyń taıap qalǵany bilindi. Bir kún. Halqyn Ertisten ótkizip jiberý úshin bir kún qajet. Jaý qoly toqtaýsyz alǵa jyljyp keledi. Janan batyr saıypqyran erlerimen qysqa keńesten keıin, arýaq shaqyryp, jasaǵyna uran saldy.
- Er basyna kún týǵan zaman boldy. Erkek toqty qurbandyq. Kóshtiń jolynda biz qurban. Babalar salǵan jolmenen, erteń tań atysymen jaý qolyn shabamyz! Elden jany artyq buqpantaılarǵa tún qarańǵysy serik bolsyn. Ata jaýmen jaǵalasyp, jastyǵymdy ala jyǵylamyn degenderiń maǵan erińder. Iá, arýaq qoldasyn!
Jas bóri sońyna tas túıin áskerin eritip, qalmaq qolyna qaıryldy. Jaý áskeri ekige bólinipti, aldyńǵy legi taqap qalǵan. Qas qaraıa qazaqtyń kózsiz erleri myń san qalmaqqa jaqyndady. Janan áskerlerine ot jaqpaýǵa buıyrdy, aspandaǵy juldyzdar jerge túskendeı búkil atyrapty shoq – shoq jaryqqa toltyrǵan qalmaqty az ǵana áskerge qalaı kóbeıtip ot jaqqyzǵanymen de qorqyta almasy belgili.
Er toqymyn jastanyp tynystaǵan Janandy erteńgi urys qobaljytqan joq. San urysty, qandy jekpe – jekterdi basynan ótkergen batyrdyń ózegin ókinish órtep barady. Bul jaýdy úsh júzdiń basy qosylǵan úlken alaman ásker ǵana jeńe almaq. Myna almaǵaıyp zamanda árbir batyr ózine qarasty áskerimen jeke qalyp, jaýynan jeńilip opyq jedi. Er kezegi bularǵa da kelip tur. Erteń el amandyǵy jolynda jas jandaryn qurban qylýǵa áskeri daıyn ba?
Tań qylań bere qazaq batyrlary biri qalmaı atqa qondy. Qarańǵy túnde buqpalap qashqan bir qazaq bolmapty. Ushy qyıyry joq keń jazyq quba qalmaqqa tolypty. Qalmaq qolbasshysy keıin qalǵan áskeriniń negizgi bóligin tosýdy qajet dep sanamaǵan. Osy áskerdiń ózi - aq myna qazaqtardan on
ese kóp-tin. Bir sátte qazaqtardyń tas talqanyn shyǵaratynyna bek senimde baıraǵyn qazaq áskerine nusqady. Qalyń qol qazaqtar turǵan tóbege qaraı jyljydy.
Esik pen tórdeı qara qasqa aıǵyr mingen Janan batyr saptaǵy jasaǵynyń o sheti men bu shetine eki qaıtara urandap shapty. Aldyn ala kelisim boıynsha batyrlar jekpe jekke shyqqan shaqta qazaq sypaılary álsin álsin qalmaqtarǵa jaqyndaı berýleri tıis. Qalyń qalmaq áskeriniń alystan jaýdyratyn oqtarynyń astynda qalmaý úshin, túnde urys aldyndaǵy keńeste aldyn ala oılastyrylǵan tásil. Oraıy kelse jekpe jekpen ýaqyt utýdy da qup kórgen saıypqyran erler, toptan shyǵatyn apaıtós batyrlaryn da saılap alǵan. Jekpe jekti Janan batyrdyń ózi bastamaq. Endigi bir mezette batyr qaptaǵan qalmaqqa qaraı quldılaı shapty.
- Jekpe – jek! – Jekpe – jek! Qandy basyń beri tart!
Qalmaq qolynyń orta tusy qozǵalaqtap baryp, jıren atty qalmaq batyry toptan bólinip beri saldy. Myń san qalmaq naızalarynyń ushy kókke shanshylyp, kúnge shaǵyldy, qalmaq qoly kúndeı kúrkiredi. Taý qoparylǵandaı túıile shaýyp kele jatqan qalmaq júreksinýden ada, kúshine myǵym, naızamen bir – aq túırep túsirgisi keletin sıaqty. Janan batyr atyn bir búıirletip turdy da, baıyz tappaı shyrq úıirilgen qara qasqanyn basyn bir mezet qaqshıta tartqan kezde tike shapshydy. Alyp qalmaqtyń naızasynyń ushy Janan batyrdyń qalqanyna tıer tımesten qara qasqa ıesiniń yńǵaıyn taqymynan tanyp, orǵyı sekirdi. Qalmaq batyry sol ekpinmen aýa qarmap, shańdata shapqan beti alystap baryp keri buryldy. Ol qazaqtyń bul qyımylyn qorqaqtyqqa balaǵandaı, endi shalys baspaı atyn tekirektete oınaqtatyp baryp, naızamen túırep áıtpese gúrzimen soǵyp joq qylýdy oılaǵandaı. Naızasymen jerdegi jylandy túıreıtin Janan ejelgi ádetinshe qalmaqty kózdep ekpindeı shapty. Tuıaqtarynan kesekteı topyraq pen ot ushyrǵan qara qasqa men qalmaqtyń jıren aty bir birine jaqyndaı berdi. Qalmaqtyń naızasy Janan batyrdyń qalqanyna tıer sátte oń tizesi ot bop jandy. Janan batyrdyń kók naızasy teri shalbardy qaqyrata tizesin jara ótip, tirsegin qıǵan. Qalqanǵa soǵylǵan naızanyń ushy tirek kúshinen aırylǵandyqtan joıqyn soqqy jasaı almady. Eki jaqtyń áskeri qas qaǵym sátte, eki at qatarlasa bere qaıta ajyraǵanda atynan aýnap shań qapqan qalmaqty kórdi. Qazaq qolynyń abyroıy asty. Janan batyr jer tirep ornynan ázer tursa da qylyshyn qynynan sýyryp aıbat shekken qalmaqtyń óndirshegin kók súńgisimen oryp túsirdi. Kóp qalmaq kelesi jekpe jekti kútpeı lap qoıdy. Qalmaqta kegi ketken, er rýhty qazaqtyń jankeshti batyrlary da qalyń qoldy synalaı kirdi.
Atoı salǵan qazaqtar kútpegen qarsylyq kórsetti. Janan batyrdyń áskeri sol ekpinmen qarsy jaqty qoǵadaı japyrdy. Sany kóp bolmasa da tas túıin ásker birlese qyımyldap, beıbereket shabýyldaǵan qalmaqtardyń sabyn buzdy. Qalmaq qolbasshysy áskeriniń bytyraı urys salyp, jumyla qaırat kórsete almaı jatqanyn baıqady. Birese qorshaı túsip, birde qaq jarylǵan qalmaqtar tús aýa kóp shyǵynmen keri shegindi.
Janannyń negizgi oıy jartylaı bolsyn oryndaldy. Kún eńkeıgenshe taǵy bir toıtarys berse el jurty qaýipsiz mekenge shyǵary anyq. Biraq bul jolǵy urys qıynǵa soǵar túri bar. Shegingen qalmaq keıindep kele jatqan negizgi áskerine baryp qosylǵan bolatyn.
Kókjıek qaptaǵan qalyń qolǵa toldy. Kók súńgili qalmaqtyń myń san áskeri jaýar bulttaı qaıta túıilip keledi. Kóshpeli eldiń ejelgi ádetine salyp qalmaq áskeri aspanǵa qarata sadaq tartty. Qaıtpas qazaq erleri aldymen kókke kóterilip, odan soń ózderine qaraı jańbyrsha jaýǵan, zýyldaı kep ajal shashqan jebeniń astynda qaldy. Janan bastaǵan batyrlar taǵy da jaýlarymen arpalysa, aıqasqa tústi.
Kún qyzara shyǵyp keledi. Urys dalasyn qanattary jalpyldap qara qus pen quzǵyn basqan. Uly denesiniń saý tamtyǵy qalmaı jarlanǵan Janan belgisiz tylsym kúshtiń qoldaýymen basyn kóterip, atyn izdedi. Oqyranyp janyna kelgen atyna jaqyndap, úzeńgige aıaq saldy. Uzap ketken jaýynyń sońyna túsip, qýyp jetpek. At jalyn qushqan batyrdyń boıynan ál ketti, boıyn basqan yza men aýyr qaıǵydan at tuıaǵynyń astyndaǵy jaqpar tas japyryldy. Janan at jalynan syrǵyp baryp etpetinen jyǵyldy. Eliniń talaısyz taǵdyryna qaıǵyryp, janarynan ýly jas tamdy. Batyrdyń kóz jasynan qara tas úgitilip barady. Elim dep egilgen erdiń aýyr qaıǵysynan jaqpar tasta at tuıaǵynyń izi tańbalanypty, oıdym tastyń túbinde kóz jasy bar.
***
- Áke siz aıtqan «Batyrdyń kóz jasy» osy ma?
- Iá, balam. Mine, Janan batyr mingen at tuıaǵynyń bederi. Kórip tursyń ǵoı, tasqa tańbadaı bolyp túsken tuıaq izderin. Al myna eki jaqpar tastyń ortasyna tıyn tastasań, sýǵa túsedi, túbinde sý bar – ol batyrdyń kóz jasy. Obaly taýdyń baýyryndaǵy, áne anyqtap qarasyń kórinedi, shoshaq beıitte ańyz boıynsha Janan batyr jerlengen eken.
- Áke sonda batyrdyń kegi qaıtpady ma?
- Onyń uldary ósken soń ákelerindeı batyr bolypty, aman qalǵan eli kegin alypty balam.
«Batyrdyń kóz jasy» eski zamannyń súrleý jolynyń boıynda. Keıinnen salynǵan tas jolǵa birer shaqyrym alys bolǵandyqtan ba eken, búginde eski ańyzdy biletinder neken saıaq. Burynǵydaı jolaýshylar batyrǵa taǵzym qylyp, tıyn tastap, aqtyq baılamaıdy. Bala kezimizde shejireshi qarttan estip jadymyzǵa tutqan ańyz jarqyn da shýaqty týǵan jerdiń aýasymen boıymyzǵa sińdi. Óskeleń urpaqqa ónege bolsyn dep endi ózimiz de babalardyń erlik jolyn ulyqtaıtyn ańyzdy nasıhattap kórdik.
Nurlan Balqash
