Qytaı men Reseı KSRO-nyń keıpin kıedi. Máselen, Qytaı men Reseıdiń ekonomıkalyq damý qarqyny baıaýlap keledi. Eger de 1979 jyldan bastap Qytaıdyń jylma jyl ekonomıkalyq ósý qarqyny 10% assa, 2018 jyldan bastap 6%-ke deıin tómendedi. Qalaı bolsa da osy jyldary Qytaı óte bıik kórsetkishter men nátıjelerge jetti. Búgingi kúnde Qytaı álemdegi eń ekonomıkasy qýatty eki memleketterdiń biri. Biraq Qytaıdyń jedel damýy komýnıstik quqyqtyq-saıası júıede júrdi. Sondyqtan Qytaıdyń komýnıstik quqyqtyq-saıası júıesi onyń damý barysyn tejeı bastady. Egerde 1980-90 jyldardaǵy damý kórsetkishter qarqyny ras bolsa, al 2014 jyldardan bastap ekonomıkalyq qarqyndaý úrdisi kúmán týǵyzady, sebebi “qosyp jazý – prıpıskı” kóp taraıtyn boldy. Iaǵnı gýbernıalar men jergilikti bılik ókilderi damý kórsetkishterin “qosyp jazý- prıpıskı” jasaıtyn boldy, sebebi laýazymdy qyzmetkerler Pekındegi basshylarǵa esep berý kerek edi. Sondyqtan qyzmet quzyrynan aıyrylmas úshin azdy-kópti jalǵan aqparat beretin aıla sharǵy kóp tarady. Egerde Shyǵys provınsıalarda turmys 1980-90 jyldarda eselep jaqsarsa jáne 2018 jylǵa taman olar jaqsy turmystyq standartqa jetti, al Batys ólkelerde de oıdaǵydaı bıik kólemde táýirlese de , mysaly Shyńjan-Uıǵyr (Sınszán )– ólkesi salystyrmaly túrde qarqyndaý tómenirek boldy, sondyqtan bul ólkedegi han ulty ókilderiniń birazy atamekenderine kóshe berdi, al Úkimet İshki Qytaıdan qomaqty qarjymen handardy Shyńjanǵa tasýmen álek. Bolashaqta bul mıgrasıalyq proekten Pekın bas tartýǵa májbir bolady, sebebi Memlekettik búdjetke tym qymbat túsetin bolady. Qytaı handarynyń biletini Shyǵys Qytaıdaǵy turmys tórt esedeı artyq, al Batys ólkelerde turmys anaǵyrlym tómen. Bundaı jaǵdaı KSRO-da boldy. Pekındegi kompartıa basshylyǵy Shyńjanda uıǵyrdyń ulesin 28% (Qazaqstandaǵy qazaqtyń kezindegi úlesi) jetkize almaıdy.1 970 jyldan bastap Máskeýdiń otarlaý saıasaty tym pármensizdigin kórsetti: kóshirip ákelgenderden kóship ketkenderdiń sany artyq boldy. Qazaqstan men Orta Azıadaǵy dekolonızasıa úrdisi 1970 jyldan bastalyp búgingi kúnge deıin júrip keledi. Qazaqstan búgin orys jurtshylyǵy 18% , ıaǵnı 3.3 mıllıon kóleminde.

Reseıdiń ekonomıkalyq damý qarqyny baıaýlap keledi. Sońǵy on jylda Reseıde ekonomıkalyq stagnasıa. Ekonomıkalyq stagnasıa munaı baǵasynyń ósýine qaramastan oryn aldy, al sońǵy tórt jylda- 2014 jyldan bastap turmys dengeıi tómendep keledi. Reseı qatarynan eki soǵys júrgizýde: Sırıa men Ýkraınada.

Tujyrymdar :

1.Qytaıdyń ekonomıkalyq damýy baıaýlaý kezeńine tireldi. Qytaılyq handar odan ári Shyǵys ólkelege odan ary umtylatyn bolady. Sonymen birge demografıalyq dısproporsıalar óz áserin bildiredi. Bul jaǵdaı Shyǵys ólkelerge handardyń umtylysyn kúsheıtedi. Shyńjandy otarlaý múmkindigi tómendeıdi. Qytaıdyń ekonomıkasynyń damýynyń baıaýlaý sebebi komýnıstik júıeniń naryqtyq ekonomıkanyń tejeý áserinen. Al Qytaı bıleýshileri saıası júıesin ózgertýge qulyq kórsetpeı keledi.

2.Qytaı negizinen monoulttyq memleket, biraq olarda ólkelik-mádenı mentaldyq ózgeshilik tym orasan. Sondyqtan Qytaıdy birtekti memleket deýge kelmeıdi.

3. Qytaı men Reseı AQSH pen Evropalyq Odaqtyń belgili shekteýine kezikti, bul da Qytaıdyń qarqynyn tejeıdi. Reseı AQSH pen Eýropalyq Odaq sanksıalarynan zardap shegýde. Reseı ozyq tehnologıalardan tys qalyp otyr.

4.Qytaı men Reseıdiń aýqyn-aýqyn óz saıasatyn qaıta qarastyrý saıası dástúri bar. Pýtın men Sı Szınpın kete qalsa óz saıasatyn ártarapta ózgertýi ábden yqtımal. Sondyqtan jańa bıleýshilerdiń ekonomıkalyq saıasaty men az ulttar saıasatyn ózgertýi yqtımal. Sol kezde qazekeń Qytaıdan saý etkeni jón. Birazdan keıin Qytaıdyń ózi qazaqty janshýdy báseńdetip olarǵa belgili erkindik beredi. Qytaı uıǵyrlary ulttyq erekshilikteri ulttyq sanasyna aırylmaıdy. Biraq Qytaı tiline beıim uıǵyrlar úlesi olardyń jartysyna jýyq bóligine jetýi yqtımal.

5.Bolashaqta Qytaı men Reseıdiń eleýli jaqyndasýy men odaqtasy bolmaıdy. Qytaıdyń Batys elderiniń qyspaǵyna túsýi olardyń bizge degen saıasatynyń ózgerýine ákeledi. Qytaıdyń Qazaqstanǵa degen saıasaty odan ary jumsarady: osyǵan baılanysty qazaq máselesin kóterý oryndy.

6.Qytaı men Reseı Brejnevtiń tusyndaǵy KSRO sıaqty bolady. Syrty jyltyr, ishi ekonomıkalyq pármensiz. Qytaı men Reseıde halyq jaqsy turmysty qatty qalaıdy. Sondyqtan halyqtyń bul talabyn bılik nazardan shyǵarmaıdy.

7.Qytaı men Reseı ımperıalyq pıǵyldaǵy halyqtar, sondyqtan olarda áskerı-jaýgershilik bılik toptary kórshi memleketterimen soǵysqa ıtermeleıdi. Qytaı men Reseıdiń qoldary qyshyp kimge tıiserin udaıy josparlap otyrady. Reseıdiń Ýkraına men Sırıaǵa soqtyǵýy sonyń kýási. Qytaı óziniń dástúrli ózimdiki degen ólkelerge tıisedi. Ekonomıkalyq jáne fınanstyq ekspansıa alýǵa qushtar Tájikstan men Qyrǵyzstan alǵashqy taýqymettermen kezdesedi. Bir jaqsysy, Qytaı men Reseı musylman elderge soqtyqqandy jaqsy kórmeı, olardy ekonomıkalyq jolmen táýeldi qylý jolyn qarastyrady.

8.Reseıde bılikti, ásirese, Pýtındi synaý kóbeıdi. Sansyz ıýtýb shyǵarýshylar Pýtındi kúndiz-túni synaýda. Qytaıda ınternet shekteýli, biraq Qytaıda da jergilikti bilikti synaý kóp. Bizdiń oıymyzsha, aldymen Reseıdiń bas bıligi halyq narazylyǵynyń órshýinen ózgerýi múmkin, Qytaı bıligi tıanaqty. Olardyń qyzyǵy alda.

Ázimbaı Ǵalı