Egemendik alǵannan beri balapan basyna, turymtaı tusyna ketip, adam tárbıesi toqtady. Otbasy ınstıtýty ydyraýǵa shaq qaldy. Sol janbaǵystyń qamynda shapqylaǵan jyldardan bastap eldegi ıdeologıa qyzmetiniń álsireýinen biz úlken zıan tarttyq. Kezindegi mektepten bastalatyn Pıoner, Komsomol sıaqty ıdeologıalyq uıymdardy qazaqı balamamen aýystyra almadyq.
Astana men Almaty qazaqtyń bas qalasy, qos qalany kóre otyryp shetel azamattary qazaq elin baǵalaıdy, al mundaǵy memleket týlary, eltańba, túrli-tústi jalaýlar, meshit kúmbezderi, sonymen qosa kóshe attary men qoǵamdyq kólik tili, aıaldamadaǵy san myń jarnama, BAQ tili men dili, mańdaıshalar, jurt kóp baratyn saıabaqtar eldiktiń aınasy, ıdeologıamyzdyń kórsetkishi jáne osynda júrgen adamdardyń is-áreketi, sóz sóıleýi bolmaq.
Almaty kóshelerindegi mańdaıshalardaǵy alabajaq sýretter men shetel jazýlary, qate jazylǵan qazaq sózderi, aıaldamadaǵy sumdyq sýretter, uıatsyz jarnamalar, seldeı aǵyp jatqan búgingi aqparattyń teńizi ósip kele jatqan jastardyń ishki dúnıesin, tálim-tárbıesin tas talqan etýde.
Búgingi tańda sol toqtaǵan adam tárbıesin qaıta jalǵastyrýǵa, oǵan jan bitirýdi oılaǵan Elbasy bıylǵy óz joldaýynda «Jastar men otbasy ınstıtýty keshendi qoldaý, memlekettik saıasattyń basymdylyǵyna aınalý tıis»,- dep atap kórsetip, kelesi jyldy «Jastar jyly» dep beker belgilemese kerek.
Qoǵamdaǵy ıdeologıalyq baǵyttaǵy barlyq nárseni qadaǵalaýǵa jergilikti ishki saıasat jáne ıdeologıa bólimi mindetti. Olardyń tek túrli is-shara ótkizýmen jumystary bitpeıdi. Kóshedegi san myń jazýlardan bastap adamdardyń kıim-kıisi, júris-turysy, qoǵamdyq kólik ishi men syrty, qoǵamdyq kólikke mine qalsań, «aqsha sal, bılet al» degen júrgizýshiniń jaǵymsyz daýsy men aıaq astynan jerden shyqqandaı «kartochkalaryńyz ben bıletterińdi daıarlap otyryńdar» degen teksergishter aıqulaqtanyp qodyrańdap ketedi eken. Munyń baryǵy elimizdiń qandaı deńgeıde ekenin kórsetip beredi.
BAQ túzelmeı, el túzelmeıdi, adamdy sol baspasóz, ınternet, telejáshik tárbıeleıdi. Eldiktiń kózge kórinbeıtin tizgini atalmysh qyzmetkerlerdiń qolynda. Adamdardyń qandaı kıim kıýi, árıne, óz erkinde, dese de kún ystyq bolyp ketti dep jalańash el aldynda júrýine, kólikti tyrdaı bolyp aıdaýyna jol berilmeýi kerek. BAQ-taǵy kıno, jarnama, sýret, jańalyqtarǵa shamasy jetkenshe aralasýy kerek, keıbir aqparat pen ony taratýshy basqa bolǵanmen, el bizdiki, halyq bizdiki. Seniń balańa bergen keremet tárbıeńdi sol televızor bir saǵatta tas-talqan etedi. Zıandy kim tartty?
Balabaqshalar ulttyq naqyshpen sáýlettenýi, halyq ertegisimen aýyzdanýy, epostyq jyrymyzdaǵy batyrlar sýretin saldyrtýy kerek. Mektepter birtutas memlekettik baǵdarlama boıynsha naqtyly qoǵamǵa kerekti pánder oqytýy tıis. (Bul kúnde mektep pen joǵary oqý ornynda bireý ana baspadan, bireý myna baspadan oqýlyq aldyryp jatyr). Memlekettik deńgeıde úzdik mamandardy tańdap, qarjylandyryp, arnaýly oqýlyq jazatyn ınstıtýttardy myqtap damytýdy qolǵa alý maqsat.
Naǵyz ıdeologıa kóshede, aıaldamada, saıabaqta, mańdaıshalarda, mektepte, ýnıversıtette kórinis tabady. Búgingi ǵalamtor shekarany kerek etpeıdi. Búkil álem kishkentaı eldimekenge aınalǵan bul shaqta kimniń ǵalamtordaǵy úles salmaǵy basym sol álemniń qojasy degen sóz. Sondyqtan biz ózimizge-ózimiz antıvırýs qoıýdy umytpaǵanymyz jón. Al osy tosqaýyldy kim qoıady? Ony ár jerdegi ishki saıasat jáne ıdeologıa bólimi qoıady.
Almatydaǵy Seıfýlın dańǵyly men Sholohov kóshesiniń qıylysyndaǵy saıabaqta Lenınniń eskerkishi áli tur. Lenın qaıda, biz qaıda, Sovet odaǵynyń taq murageri Reseıdiń ózi kerek etpeı qoıǵan sol kún kósemdi biz áli sary maıdaı saqtap, kóleńkemizden qorqyp otyrmyz. Nege?
Búgingi tańda kóp otbasylar «zaman kóshine ilesemiz» dep ómir súrýdiń júgin óz qoldarymen qıyndatyp otyr, aıtar bolsaq kezinde bir besikpen bir aýyl balasy er jetse, búginde bir sábıdiń basynda bir aýyldyń balasyna jetetin besiktiń túr-túri men oıynshyqtar bar, kerek emes keıbir zattardy úıge jınaı beremiz, júrip turǵan mashınamyzdy satyp, qaryzdanyp, qymbat mashına satyp alamyz, aqshamyzdyń joǵyn elemesten nesıe alyp toı jasaımyz, bul úshin áli de talaı jantalasý kerek. Bul da túzetýge tıisti ıdeologıanyń bir túri.
Qazaq qoǵamy Stalınnen qalǵan qaǵazdy túgendep bola almaı júr. Bir qaǵazdy on qaǵazben rastaı almaısyń, adam anasynyń qursaǵyna paıda bolǵanda qaǵazdy jınaý bastap, qara jerdiń qoınyna kirgen sońda birazǵa deıin qaǵaz jınalady. Osylaı búkil halyq qaǵaz jınap sharshap júredi. Bir úıdiń aýyry men jeńilin kóteretin nar azamaty otbasynyń qaǵazyn jınaýymen aınalysyp, búkil tirligi toqtaıdy, sonda onyń otbasy turmaq ózin kim baǵady?
Barlyq memlekettik merekelerimiz jáne dástúrli merekelerimiz derlik orys halqymen tyǵyz baılanysty, solardyń tarıhyn, dástúrin úgittep ketetin sıaqtymyz. Mysalǵa: jańa jyl kelgende shyrsha ilip, rojdestvony toılatady, aıaz-ata balalarymyzǵa oryssha áýenmen syılyq beredi. 8-shi naýryz oryssha sóılep keledi, 1 sáýirde ylǵı ótirik aldaıdy, 1-shi mamyr halyqtar dostyǵy dep san túrli tilde án salady. 9 mamyr Jeńis kúni dep Stalıngradty saǵyna eske túsirtedi.
Az kúnde qar jaýady, búkil el qalyń qarlaryn kóshege laqtyrady. Biz kóshede aýzymyzdaǵy túkirikti bet-albaty túkirýge, qoldaǵy qoqys qaǵazdy tastaı salýǵa qalaı dátimiz barady. «Bul bizdiń óz Otanymyz, óz qalamyz»,- dep bir sátke oılanyp, qoqys jáshigin izdesek qoı. Mine, otanshyldyq ıdeologıa.
***
Mektep oqýshylarynyń sandary jaltyrap, kóılekteri belinde sholtań-sholtań etedi, janyń ashıdy. Osyndaı ońbaǵan kıimdi tigip, sony satyp otyrǵan kıim fabrıkasyna nalısyń. Berisin aıtsaq, ony kórgen 9,10,11-synyp oqýshylary túnde televızordan, qol telefonnan kórgen isterdi qaıtalaǵysy keledi, arysyn aıtqanda, búkil qoǵamǵa tosqaýyl qoıa almaı, zardabyn tartyp otyrǵan pedofılderdi qozdyrǵan osy qysqa kóılek emes pe? Biz bul arada qyz balalar hıdjap kısin dep aıtqymyz kelip otyrǵan joq, dese de ol qasıetti Quran kárimde «áıel adamdar áýret jerin jabýy» eskertilgen. Árıne, ol kámelet jasqa tolǵandarǵa musylmandyq paryz retinde baǵyttalyp aıtylyp otyr (Musylman kámelet jasqa tolǵan, aqyl-esi durys, erkindikte bolý alǵy shartymen). Mektep kóılegi az-maz uzaryp, tobyqqa jetpeı tursa jetedi. Jel shaıqaǵanda ashylyp ketpese, jetkilikti emes pe?!
Aldymda jalańashqa jaqyn kıimmen ketip bara jatqan qyz-kelinshek quddy meniń kóz aldyma tóbesine dollar men evrony baılap alyp, jarqyldatyp, barsha elge baryn kórsetip bara jatqan momyn baıdy elestetedi. Jalańash áıel de osyndaı, tipti, onyń baılyǵy jańaǵy momynnyń baılyǵynan áldeqaıda artyq. Sosyn otbasy buzylyp, qoǵamnyń astan-kesteni shyǵady. Qazaq áıelderi osy ýaqytqa deıin hıdjapsyz-aq, ústilerin tamasha beınede jabyq ustap keldi emes pe? Aınalaıyn, qyz-kelinshekter-aý, sulýlyq degen ol sanada qalyptasady. Mysalǵa Afrıkadaǵy qara násildiler óz qyzdaryn sulý dep tamsanady, bizdiń qazaq sanasyndaǵy sulýlyq uıatty jerin jabýdy bildiredi.
«Máńgilik el» degen mejege jetý úshin biz búkil qoǵam bolyp jumys jasap, ishki mádenıetimizdi kúsheıtip, ózimizdi jáne urpaǵymyzdy otanshyldyq sanada tárbıeleýimiz, ıdeologıamyzdy myqty ustaýymyz qajet.
Nurhalyq Abdyraqyn
QazUÝ PhD doktory, Álem halyqtary jazýshylar odaǵynyń múshesi
