–1492 jyl. Bul jyldy búginde úndister «qarǵys atqan qandy jyl» dep ataıdy. Óıtkeni H. Kolýmb dál osy jyly Amerıka qurlyǵyn ashyp, nátıjesinde jergilikti halyq mıllıondap qyryldy.
H. Kolýmb eń birinshi bolyp Bagam araldaryna túskende bylaı dep jazdy: «Bul jerdiń halqy óte kóp. Biraq sanynyń kóptigine qaramastan olar eshqandaı qıynshylyq kórmeýde. Azyq-túlik jetkilikti, jemistiń san túrin ósiredi, al jergilikti halyq baqytty kórinedi. Bulardy jaýlap alyp, óz dinimizge kirgizsek, olardan tamasha qyzmetkerler shyǵar edi…»
Kolýmb ashýlarynan keıin Amerıka qurlyǵyna Eýropadan sansyz kemeler jol tartty. Olar jergilikti halyqty qyryp-joıyp, jaýlap alý maqsatyn aldaryna qoıǵan edi. Ispan patshasy «Jańa álem» atty ekspedısıa uıymdastyryp, ıspandyqtar Amerıka qurlyǵyn birinshi bolyp baǵyndyrdy. Olar jergilikti halyqty jaýlap, egindik jerlerin tartyp aldy. Tipti sebepsizden — sebepsiz úndisterdi óltirip, ıtterine tamaq retinde de jegizgen sátteri bolǵan edi. 1539 jyly konkıstador Fransısko de Chaves «Karýa Konchýkos» patshalyǵyn jermen jeksen etip, úsh jasqa tolmaǵan 600 sábıdi óltirip, adamzat tarıhy kórmegen zulymdyqty jasady. Ol jaıly sol sáttiń kýágeri bolǵan Bartolome de Las Kasastyń «Úndisterdiń qyrylýynyń qysqasha túsindirmesi» atty kitabynda jazyldy. Otarlaýshylardy sol sátte talqandap tastaýǵa bolar edi, alaıda úndister ózara bólinip, bir-birine kómekke kelmedi. Taıpa taıpa, rý rýǵa bólinip qyrqysyp jatty. Olar úshin otarlaýshylardy talqandaǵanǵa qaraǵanda, bir-birin qyryp joıý mańyzdyraq edi.
1622 jyly aǵylshyndar Djeımstaýn mańynda úndisterdi bir-birine qarsy qoıyp, qyryp saldy. Mogııkan, Narragansett taıpalaryn Pekot taıpalaryna, Mıngo taıpasyn Hochı taıpasyna, Vııot taıpasyn Rakı taıpasyna, Navaho taıpasyn Sıý men Shaıena taıpalaryna, Shoshon, Aleýt, Apachı, Pýeblo, Meshıka (Meksıka ataýy sodan shyqqan), Komanchı, Kaıova, Maııa (10 mln), Astek, Ink (20 mln), Varao, Botokýdo, Totonakı, Arapaho, Paýnı, Teýelche, Modok Semonolo, Ne-perse syndy 200-ge jýyq taıpalar arasyndaǵy alaýyzdyqqa maı quıyp, ózara qyrqystyryp otyrdy. Olar aǵylshyndar men ıspandyqtardy, portýgaldyqtardy odaqtas sanap, óz taıpalaryn qyrýǵa jol ashyp berdi. Ǵasyrlar boıy órkendegen Maııa, Ink jáne Astek patshalyqtary syrtqy kúshterdiń keremet oılastyrǵan senarıi boıynsha ózara tartystan qulatyldy, úndisterdiń órkenıeti joıyldy. 1500-1800 jyldar aralyǵynda Soltústik jáne Ońtústik Amerıkada eýropalyqtar ákelgen epıdemıalardan, ózara qyrqystan jáne kúshtep qonystandyrýdan 80 mln úndis qaza tapqan. Úndisterdiń rý aralyq soǵystary olardyń jeńilýine ákelip soqty.
Etnograftardyń esepteýinshe 16 ǵasyrda Ońtústik jáne Soltústik Amerıkada 130-160 mln úndis bolǵan. Al 1926 jylǵy sanaq boıynsha qos Amerıkada bar joǵy 7 mln úndis qalypty. D. Stennard 1992 jyly shyqqan «Amerıkandyq holokost» kitabynda: «4 ǵasyr ishinde 100 mln úndis qyryldy» dep jazdy. Aıta berse tarıh talaı syr men muńdy, zulymdyq pen qatelikti buǵyp jatyr. Men bul jazbam arqyly eshkimdi aıyptamaımyn, men tek qana «ultyńnan rýyńdy joǵary qoıýdyń túbi nege apararyn, ondaı prosesti tarıh qalaı jazalaǵanyn» kórsetkim keldi. Búginde rýǵa bóliný elimizde beleń alýda, syrtqy kúshter bul qubylysty aram pıǵylyna búgin bolmasa erteń qoldanyp ketýi bek múmkin. Rýyńdy bilý mindet (genetıkalyq jáne shejire turǵysyna), alaıda ol eshqashan «QAZAQ» degen uly ultymyzdan joǵary turmaıdy. Tym rýshyldyq, taıpashyldyq kesirinen 100 mln úndistiń 2 mln otarlaýshydan qyrylǵanyn umytpaıyq aǵaıyn...
Asqat Qasenǵalı
