Polıgon aımaqtaryna ınvestorlar tartý qanshalyqty tıimdi?

Qazirde Semeı polıgon aımaqtaryna ınvestorlar tartý jaıy jıi talqyǵa túsip júr. Qaısybir minbelerde osy másele qoldaý taýyp jatsa, endi bir tarap «eldegi polıgon aımaqtary tolyq sený qıyn» degen pikirlerdi de alǵa tartady. Baıqaýymyzsha, bizdiń eldegi polıgon aımaqtaryna irgedegi Qytaı halyq respýblıkasynyń zalalsyzdandyrylyp bitken joq. Demek ol aımaqtardy qoldanysqa berýdiń tabysqa jeteleıtinine ınvestorlary ınvestısıa salýǵa beıil tanytyp otyrǵan kórinedi. Al endi bulaısha polıgon aımaqtaryna ınvestorlar tartý tıimdi me? Polıgon aımaqtaryna salynǵan ınvestısıa ózin-ózi aqtaı ma? Jalpy, mundaı aımaqtar qoldanysqa berýge daıar ma? 

Ulttyq ıadrolyq ortalyqtyń dırektory Qadyrjanovtyń aıtýynsha, Semeı polıgon aımaǵynyń 95 paıyzyn sharýalarǵa qoldanysqa berýge bolady. Al qalǵan 5 paıyz jer ol tikeleı ıadrolyq synaq jasalǵan jerler «bul aýmaqtar jabyq bolýy tıis. Ol 5 paıyz jerlerge mamandardan basqa adamdardyń kirmeıtinine biz senimdi bolýymyz kerek» deıdi Ulttyq ıadrolyq ortalyǵynyń dırektory. 

Sóıtip, ulttyq ıadrolyq ortalyqtyń biraz jylǵy zertteýlerine súıensek, búginde atalmysh polıgon aımaqtary 95 paıyzǵa zalalsyzdanyp bolǵan. Oǵan ınvestısıa tartýǵa da, ol jerlerden sharýa qojalyqtaryn ashýǵa da bolady. Tipti polıgon aýmaqtaryn saýyqtyrý maqsatynda ıadrolyq synaq bolǵan óńirlerde ekstremaldy týrıserdiń saıahatyn uıymdastyrý da qolǵa alýǵa bolady. 

Buǵan qatysty «ekzotıka men shym-shytyryq oqıǵalarǵa, qaýpi joǵary aımaqtarǵa bas tigip saıahattaýdy qalaıtyn saıahatshylarǵa Semeı polıgony aımaǵyn zertteý tym qyzyqty, sondyqtan polıgon aımaqtarynda ekstremaldy týrızmniń órkendeýine jol berý kerek» degen mamandar da tabyldy.

Negizinen, osy polıgon aımaqtaryn qoldanýǵa berý týrasynda oıdy shyǵaryp júrgenderdiń baǵamdaýynsha: polıgon aımaǵynda turyp jatqan elder sol jerdi turǵylyqty meken etti. Tipti sol elde qaısybir qaýym «kezinde ashyq-shashyq jatqan polıgon aımaqtaryna jylqylarymyzdy jaıǵanbyz, qazir de olar sonda jaıylyp júr, ol jylqynyń qymyzyn búkil el ishedi, etin biraz qaýym azyq etedi, sondyqtan da sol burynǵy polıgon aýmaǵynan jer alyp, ony qujatpen zańdastyrsaq, jón bolar edi» deıtin de kórinedi. Mine, polıgon aımaqtaryn halyq sharýashylyǵyna berý máselesi osydan baryp týyndady» deıdi mamandar.

- Máselen, Abaı aýdany, Sarjal aýyly tótenshe radıasıalyq aımaqqa jatady. Biraq osy aýyldyń sharýa qojalyqtary burynǵy Semeı ıadrolyq polıgonynyń jerlerine jylqylaryn jaıyp júr. Osyǵan oraı sharýa qojalyqtarynyń basshylary polıgon jerine sharýashylyq maqsatqa paıdalaný úshin 100 myń gektar jerdi bólip berýdi Úkimetten surap otyr. Osydan baryp polıgon aımaqtaryna ınvestısıa tartý jaıy sóz bolyp ketti. Qazirde tipten syrttan ınvestorlar tartý arqyly osy aımaqtardy jetildirý  sóz bolýda. Qytaı ınvestorlary sol aımaqtarǵa kelgisi keletinin bilemin. Olarǵa aýqymdy jer bolsa, Qytaı ony gúldendirip jiberýge daıyn. Qytaıǵa erik berse sol polıgon aımaqtarynda gúldendirip alar edi. Biraq bul másele áli memlekettik talqylaýdy qajet etetin dúnıe. Óz basym tolyq zerttelmesten syrttan ınvestısıa tartýdyń qajettiligi joq dep oılaımyn. Bolashaqtyń turǵysynan oılasaq árıne ol aımaqtardy órkendetip týrızm oshaqtaryn salyp, aýyl sharýashylyǵyna paıdalanýǵa berý tıimdi ekeni daýsyz. Áıtse de zalaly tolyq zertelip, ábden zalalsyzdandyrylyp alyp baryp, baıypty túrde iske salmaqty sheshimder qabyldaý qajet. 
Negizinen, derekterge júginsek, Semeı polıgon aımaǵynda  470 atom synaǵy júrgizilip, sol kezderde 606 ıadrolyq jarylys, onyń ishinde áýede – 90, jer betinde – 26, jer astynda 354 jarylys júrgizildi. Olardyń jınaqtalǵan trotıldik balamasy 17,7 megatonna bolǵan. Áýe men jer betinde júrgizilgen 55 jarylystyń radıoaktıvti bulttary jáne jerasty jarylystarynyń 69 gaz fraksıasy polıgon sheginen tys jerlerge tarady. Dál osy 124 jarylys Qazaqstan aýmaǵynyń shyǵys bóligin radıasıamen lastady. Buǵan qatysty sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha, «Semeı polıgony mańaıyndaǵy radıasıaǵa ushyraǵan jerlerdiń normaǵa kelýi úshin keminde 200 jyl kerek»...  
«Ǵylymı derekterge júginsek, plýtonıı-240 ızotoptary tabıǵı jolmen – 6500 jyldan keıin, plýtonıı-239 ızotoptary 21 myń jyldan keıin ydyraıdy. Al plýtonıı-241 ydyraǵan kezde jańa álfa-sáýlesi túziledi, amerısıı-241 ızotoptarynyń tóndiretin qaýpi jyl saıyn tek óse beredi. Eger plýtonııdiń bir bóligi adam aǵzasyna tússe, súıek tininde – 80 jyl, baýyrda 40 jyl ómir súredi eken. Barlyq tiri jasýshany óltirip, olardyń tabıǵı qasıetin joıyp, buzýǵa ákelip soǵady. Al osyndaı derekterge anyq qol jetkize otyryp, sol aımaqtardy qalaısha halyqtyń qoldanysyna beremiz?! Buǵan qatysty aıtarym, Semeı polıgony aımaǵyndaǵy qaıǵy-qasirettiń býy áli tarqaǵan joq. Semeı halqy onyń zardabyn áli tartyp otyr. Sondyqtan ol eldegi polıgon aımaqtaryna ınvestısıa salýǵa múlde qarsymyn»,-dedi hımıa ǵylymynyń doktory, Qorlan Ábsalyqova.  
Abzalynda mamandarymyz búginde bir ǵana tek Semeı polıgony ǵana emes shyn máninde, qazaq dalasynyń 19 mln.ga jeri 40 jyl boıy ıadrolyq synaq aımaqtary bolǵanyn zerttep otyrǵany belgili. Qazirde ǵalymdar Semeı polıgon aımaǵyna qosa Batys Qazaqstan jáne Atyraý oblystaryndaǵy «Kapýstın Iar» jáne «Azǵyr» áskerı polıgondaryn aımaqtaryn da keshendi túrde zalalsyzdandyrý qajettigin alǵa tartady. «Al endi osy aımaqtarǵa ınvestısıa salsaq, zaýyt-fabrıkalar ornatsaq, óndiris oryndaryn ashsaq eldiń ekonomıkalyq ahýaly kóterilip kete qoıady» degenge mundaǵy qaýym da senińkiremeıdi. «Polıgon aımaqtaryn ınvestorlardyń oshaǵyna aınaldyrý bolashaqtyń enshisindegi dúnıe. Saýatty júzege asyra alǵan kúnniń ózinde mundaı sharalardy qolǵa alyp onyń nátıjesin kórý úshin kem degende 30 jyldaı ýaqyt qajet. Al  ázirshe bizge polıgon aımaqtaryna ınvestısıa salýdan buryn aldymen osy aımaqtardy zalalsyzdandyrý máselesi, halyqtyń densaýlyǵyn ońaltý jaıy birinshi kezekte alańdatýy tıis. Buǵan qosa  polıgon aımaqtaryndaǵy jurtshylyqqa memleket tarapynan beriletin áleýmettik tólemderdi de kóbeıtý jaıyn sheshý qajet» deıdi mamandar...

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy