6 mamyrda Tarıhshy, ǵalym «Arhıv-2025» ǵylymı-ádistemelik ortalyǵynyń basshysy Berik Ábdiǵalıulynyń qurastyrýynda «Umytylǵan qaharmandar» atty eńbek jaryq kórdi. «Nur Otan» partıasy qoldaýymen jaryqqa shyqqan eńbektiń tusaýkeserine partıa tóraǵasynan bastap, soǵys ardagerleri, genaraldar, II Dúnıejúzilik soǵys qaharmandarynyń urpaqtary keldi. Atalǵan eńbektiń urpaqqa artar amanaty ne? Kitap avtory soǵysta laıyqty baǵasyn ala almaǵan babalar esimin, ańyzǵa toly erlikteri men jankeshti batyrlyq dastandaryn urpaqtar umytpasa,  esimderi týǵan jerlerinde kóshelerge, mektepterge berilse, janqıar qaısarlyqtary kınofılmderge arqaý bolsa deıdi...

Kitaptan úzindiler usynamyz:

***

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys adamzat tarıhyndaǵy eń alapat hám eń qantógistisi boldy. Ótken jyldar men onjyldyqtar soǵys zardabynyń qıynshylyqtaryn eshkim umytpaq emes.

Sovet odaǵy úshin «Uly Otan soǵysy» dep atalǵan zulmat soǵysqa Qazaq Respýblıkasynan 1 366 164 kisi qatyssa, olardyń jartysyna jýyǵy – 602 928 – urys alańdarynan qaıtyp oralmaı, máńgilik jas kúıinde qaldy. Túrli derekkózder boıynsha 1941-1945 soǵys jyldary qazaqtardan 130 myńnan astam adam qaza tapty[1]. Qazaqtar barlyq qaza tapqan keńestik áskerılerdiń 1,5%-yn qurady.     

Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysqa qatysy bolmaǵan otbasyny tabý qıyn. Soǵys eldiń beıbit ómirin buzyp, adamdardy óz erejeleri boıynsha ómir súrýge májbúrlep, tarıhtyń betalysyn jáne mıllıondaǵan adamdardyń taǵdyryn túbegeıli ózgertti.

Ata-babalarymyz batyldyq pen erlik kórsetip, jaýǵa qaımyqpaı qarsy shyǵyp Uly Jeńiske qol jetkizdi. Sheti men shegi kórinbeıtin maıdannyń ár túkpirinde komandırler marapat qaǵazdaryna júgine otyryp, sarbazdardyń erlikteri týraly jazdy. Shaıqastardyń arasynda otyra qalyp asyǵys jazylǵan árbir jolda, shyndyqtyń daýsy estiledi. Óıtkeni sol jerde, aldyńǵy shepte ólim únemi serik bolǵan kezde, ótirikke eshqandaı oryn joq. Alaıda, ókinishke oraı, barlyq qundy qujattar búgingi kúnge deıin jetpedi.

Soǵystan qaıtqandar túni boıy aıqaılap, tústerinde fashısermen shaıqasty jalǵastyrdy, óıtkeni jarty ǵasyr ótse de soǵys kezinde alynǵan kontýzıa bilinedi. Biraq, biz Uly Jeńistiń nemereleri men shóberelerimiz, bizdi soǵys balalary tárbıeledi. Soǵys balalary jaraqattarymen qaıtyp kelgen ákelerdi kórdi, Olar ózderiniń uly, kúıeýi, ákeleri maıdannan oralmaǵan áıelderdiń jylaǵan daýysyn estidi. Olar jeńiske degen, ákeleriniń erligi úshin maqtanysh sezimin bizge jetkizdi.

Ondaǵan jyldar ótse de, biz olardyń erlikterine tań qalýdy toqtatpadyq, urys alańdarynan qaıtpaǵandardyń qaıtys bolýyna ókinishimiz basylmady.

Soǵys jyldarynda bizdiń 497 otandastarymyz Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe boldy dep esepteldi. Eger ulty boıynsha jikteseńiz, olardyń 280-i orys, 96-y qazaq, 86-y ýkraın, 45-i basqa ult ókilderi. 113 qazaqstandyq Dańq ordeniniń úsh dárejeli tolyq ıegeri atandy[2]. Biraq sońǵy zertteýler kórsetkendeı, jańartylǵan málimetterge sáıkes, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde jasaǵan erlikteri úshin 103 qazaq - Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵan[3].

1990 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaevtyń  usynysy boıynsha, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy qaıtys bolǵannan keıin aty ańyzǵa aınalǵan ataqty qazaq qolbasshysy Baýyrjan Momyshulyna berildi. Sonymen qatar, Keńes Odaǵynyń Eki Batyry Sabyr Rahymov pen Rasýl Isetov ulty boıynsha qazaqtar, biraq kezinde ulttary ózbek bolyp jazylǵan.

Sonymen qatar, 2007 jyly SSRO Qorǵanys mınıstrliginiń (qazirgi RF QMOA) Ortalyq muraǵatynyń qujattarynan «Joǵarǵy qupıa» grıfy alynyp tastalǵannan keıin kóptegen shyndyq ashylyp, arnaıy Internet-jobalar saıttarynda ornalastyryldy. Urpaqtary marapattaý qaǵazdaryn kórip, atalarynyń, ákeleriniń batyrlyq erlikteri týraly bile aldy. Ózge nárselermen qatar, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna erligi úshin usynylyp, biraq belgisiz sebeptermen basqa marapattaý túrlerin alǵandardyń kóbi anyqtaldy.

Osy joǵary ataqqa erlikterimen laıyqty bolyp, biraq Keńes kezeńinde ony almaǵan keıbir batyrlar táýelsiz Qazaqstanda «Halyq qaharmany» ataǵyna ıe boldy. Atap aıtqanda, Saǵadat Nurmaǵambetov (1994 j.), Qasym Qaısenov (1995 j.), Baqtyoraz Beısekbaev (1998 j.), Rahymjan Qoshqarbaev (1999 j.), Hıýaz Dospanova (2004 j.). Baqtyoraz Beısekbaevke Reseıdiń batyry ataǵy berildi («Kapıtan Maslovtyń ekıpajy»). Osyǵan qaramastan, qaharman ataǵyna laıyq adamdar áli de kóp, olar óz ýaqytyn kútýde dep oılaımyz.

Ókinishke oraı, kópshilik jaýyngerlerge qaharman ataǵy qaıtys bolǵan soń berildi. Reseı, Belorýssıa, Ýkraına jáne búkil Eýropa elderinde mıllıondaǵan belgisiz jáne aty saqtalmaǵan jas batyrlar máńgilikke qaldy! Soǵys alańdarynda izdestirý jumystary áli kúnge deıin jalǵasýda, olar búgingi kúnge deıin onshaqty jyldar boıy «joǵalǵan adamdar» tiziminde turǵan jáne olardyń erlikteri týraly biz áli bilmeıtin Jeńis jaýyngerlerin izdeıdi. On myńdaǵan sarbazdar baýyrlastar zırattarynda durys qurmetpen jerlenbegendikten izdeýshilerdi kútýde, olar kóp jyldardan keıin bolsada jaqyndaryna ózderi jaıly habar jetýin kútýde, al olardyń deneleri barlyq qurmetpen jerlenýi tıis. Óıtkeni olardyń barlyǵy este saqtalýǵa laıyq, umytylyp ketpeýi kerek, olar árqaısysy naǵyz qaharmandar bolǵandyqtan izdelýge jáne tabylýǵa laıyq.

Biz osy jınaqta bizdiń batyrlarymyzdyń bir bóligin ǵana atap óttik.

Bul jınaqtyń maqsaty – árqaısysymyz ózimizdiń batyr atalarymyz ben babalarymyzǵa kózqarasymyzdy aýdaryp, Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysyndaǵy jerlesterimizdiń erligin taǵy da bir ret eske túsirý.

Bizdiń qaharman batyrlarymyzǵa qatysty ulttyq nemese basqa da erekshelikterge negizdelgen kemsitý degen oıdan aýlaqpyz. Shtabtaǵy jáne partıa basshylyqtarynyń ádiletsizdigi azamattyǵy joq tulǵalarǵa, bárine de áser etti. Qalaı bolsa da, bizge bul qateni túzetýge týra keledi.

Kúnderdiń kúninde ádilettilik oryndalady jáne bizdiń batyrlarymyzdyń esimi máńgi este saqtalady.

Olardyń esimderimen kósheler, mektepter atalady. Olar týraly fılmder túsiriledi. Olar – bizdiń maqtanyshymyz! Bunyń olarǵa qajeti joq, biraq bul bizge jáne bizdiń urpaqtarymyzǵa qajet.

Keremet erlik jasaǵan qaharmandardyń umytylyp ketken esimderin halyqqa qaıtarý úshin muny isteý kerek. Ózderiniń tikeleı qyzmettesteri, olardyń komandırleri erlikterine bastaryn ıip, olarǵa eń joǵary Batyr ataǵyn usyndy! Olardyń erligi máńgilik ekenin jáne maqtanysh etý úshin biz bilýimiz qajet. Erlik eshqashan umytylmaıdy jáne umyt ta qalmaıdy.

Árıne, bul sońǵy tizim emes. Áli de qujattar joǵalǵan kóptegen umytyp ketken batyrlarymyz bar, biraq kúnderdiń kúninde arhıvterden alynatyn bolady. Bizdiń batyrlardy izdestirý jumystarymyz jalǵasady, óıtkeni áskerı shyndyq bar, qaza tapqan sońǵy jaýynger jer qoınyna berilmeıinshe, soǵys aıaqtalmaıdy!

[1] Istorıa Kazahstana s drevneıshıh vremen ı do nashıh dneı. T.4. A., 2009. S.499.

[2] Istorıa Kazahstana s drevneıshıh vremen ı do nashıh dneı. T.4. A., 2009. S.500; Geroı Velıkoı Pobedy – kazahstansy. 2 t. Astana, 2016.

[3] Geroı Velıkoı Pobedy – kazahstansy. V dvýh tomah. Astana, 2016; Pernebaı Dúısenbın. Uly Otan soǵysy: Qazaqtan qansha batyr shyqty?// «Egemendi Qazaqstan», 07.05.2011.