11 jeltoqsanda Qaster Sarqythannyń "Eshqashan joq deme" atty psıhologıalyq kitabynyń tusaýkeseri ótedi. Osyǵan oraı Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi Qaster Sarqythanmen kezdesip, suhbat aldy. 

Qaster Sarqytqan, Qytaı Halyq Respýblıkasynyń, İle qazaq avtonomıaly oblysy, Taldy qalashyǵynda 1969 jyly ómirge kelgen. Ol 1985 jyly oblys ortalyǵy Qulja qalasyndaǵy № 1 qazaq orta mektebin bitirip, sol jyly Úrimjidegi Shynjań ýnıversıtetiniń  geografıa fakúltetine oqýǵa tústi. Qasterdiń bul oqý ornyna túsýi de, osy kúngi túlekterge úlgi bolarlyq oqıǵamen erekshelenedi. Bul týraly avtor óziniń "Aı sáýleli álemim" -atty kitabynda bylaı dep jazdy: "Ákem 1983 jyly qazan aıynda ómirden ótti. Ol kezde men 9-synyp oqýshysy edim. Anama es bolaıyn dep shahter bolyp, kómir qazdym. Jeti qat jer astynda júrsem de, «joǵary oqý ornyn oqysam» - degen bir arman kókiregimnen óshpedi. Aqyry jumystan bir jyl ruqsat alyp, mektebime keldim.  Synyptastarym 10-synypqa ótken, dırektor meni 9-synypty oqýymdy buıyrdy. 9-synypty eki-aq aı oqyp ketken men úshin onyń aıtqany jón edi. Biraq,   namysqoı basym oǵan kónbeı, óz qurdastaryma qosyldym. Sóıtip eki jyldyń sabaǵyn bir jyl oqyp ýnıversıtetten bir-aq shyqtym. Shynjań ýnıversıteti maǵan mol bilim men kózaıamnyń esigin ashty. Mamandyǵym ekonomıkalyq geografıa bolǵandyqtan tutas Qytaı elin aralap, qalasy men dalasynyń syryna qanyqtym".

– "Eshqashan joq deme" atty kitabyńyzdy jaryqqa shyǵarýdaǵy negizgi maqsatyńyz qandaı?

– Osyǵan deıin 13 kitap shyǵaryppyn. Onyń arasynda oqýlyǵy, aýdarmasy bar, qalyńy men juqasy bar. Al endi 14-kitabym – psıhologıalyq kitap. Álemdegi ár adam – bólek álem. Qazirgi ýaqytta motıvasıalyq kitaptar joǵary suranysqa ıe. Bul kitap «Samǵa» atty baspadan shyǵady. Adamnyń mıy jalqaý, biz júrektiń qalaýyn múltiksiz oryndaýymyz kerek degen maqsatta shyǵardyq. Bul kitapty ózimniń basymnan ótken oqıǵalar negizinde jazyp shyǵardym. Meniń ata-babalarym kezinde aman qalý úshin mal-janyn alyp Qytaıǵa qashyp ótken ǵoı. Sol kezdegi oqıǵalarǵa da sholý jasaý arqyly, óz tájirıbemdegi oqıǵalardy baıandap, osyǵan deıingi oqyǵan kitaptarymnan alǵan bilimime sholý jasaý arqyly jazyldy. Kitapty 3 myń tırajben shyǵarǵaly jatyrmyz. Jalpy qazirgi kezde «osy kitapty oqysań mıllıoner bolsańyz, myqty bıznesmen bolasyń» degen saryndaǵy kitaptar kóbeıip ketti. Men negizi buǵan túbegeıli qarsymyn. Adam baılyqqa jetý arqyly baqytty bolmaıdy. Adam tabysqa jetý arqyly ǵana baqytty bolady. Kez kelgen adam ózi rahat alatyn jumysty istep, ózi jaqsy kóretin kásippen aınalysý arqyly tabysqa jetedi. Ómirdiń maqsaty baılyq emes. Adam degen eki men birdiń qatynasy. Bir degen dene, al eki degenimiz rýh pen jan. Adamdy syrtynan qarasaq tán dep aıtýǵa da bolady, biraq adam – tán emes, rýh. Al adamnyń rýhyna materıaldyq dúnıeniń eshqandaı qajeti joq. Rýh – Qudaıdan kelgen qudiretti dúnıe. Biz denemizdi emes, rýhymyzdy qanaǵattandyrýymyz qajet. Abaı atamyz aıtqandaı, bir kirpish bolyp dúnıege qalanýdy maqsat tutýymyz kerek. Al eger baılyqty qýatyn bolsaq, baqytsyz bolamyz. Sondyqtan jastarǵa «men seni baılyqqa jetkizemin» deýden aýlaq bolýymyz kerek. Sebebi bul mańyzdy emes. Adam tabysqa jetse ǵana baqytty ári sol baqyty baıandy jáne ǵumyrly bolady.

– Qazir motıvasıalyq kitaptar joǵary suranysqa ıe. Biraq barlyǵynyń aıtary bir sekildi bolyp kórinedi. Sizdiń «Eshqashan joq deme» atty kitabyńyzdyń basqa kitaptardan ereksheligi nede?

– Birinshiden, bul kitap joǵaryda aıtyp ótkendeı biz eshqashan adamdardy baı bolýǵa shaqyrmaımyz. Árkimniń óz qyzmetin súıýdi, rýhanı dúnıeni basty orynǵa qoıý kerek deımiz. Adamdar ómirdi materıaldyq jaqtan ǵana qarap, moraldik jaǵynan túsinbegendikten óz-ózine qol jumsap, sýısıdke baryp jatady. Ómirdegi negizgi problemalardyń kóbisi materıaldyq máselelerden bastaý alady. Men aqsha tabýdy úıretemin dep aıtpaımyn. Adamnyń baqytty bolý, bolmaýy kóptegen jaıttarǵa baılanysty. Adam bolmashy oqıǵadan keıin ózin baqytsyz nemese baqytty dep esepteýi múmkin. Sol sebepti baqyt pen aqshany eshteńe baılanystyrmaıdy. Al tabys turaqty dúnıe. Al baqyt bólek uǵym. Áıel adam kúıeýiniń sebebimen baqytqa jetse, er adam ata-anasy men balalarynyń qasynda ózin baqytty sezinýi múmkin. Al tabysty árkim óziniń eńbegi arqyly jetedi. Kez kelgen adam mańdaı terin tógip jumys istese ǵana tabysty bolmaq. Adam ómirge damý úshin keldi. Sol sebepti kez kelgen adam bıikke órleý kerek.

Ekinshiden, bul kitap meniń jáne ata-babamnyń basynan ótkergen áńgimeleri arqyly jazylǵan. Osy arqyly oqyrmanǵa oı salýdy jón kórdim. 

– Qazirgi motıvasıalyq kitap avtorlary jazǵan kitaptary men ózi ótkizetin trenıńter arqyly aqsha  tabatyny jasyryn emes. Al sizdiń súıikti isińiz qandaı? Qalaı tabys tabasyz?

– Súıikti isim – shyǵarmashylyq jáne oqytýshylyq. Men kásipte de júrdim.  Biraq sol salada óz ornymdy taba almadym. Qazaqstanda taza, adal nıetpen kásippen aınalysý qıynnyń qıyny. Sol sebepti jan dúnıem muny qalamady. Keıin ózim basqarǵan kompanıalardyń ótkizetinin ótkizip, jabatynyn jaýyp 2014 jyly damý jolynda Evropaǵa kettim. Bul kitapty 4 jyl jazdym.

Adamǵa "myna kitap kerek, myna kitap kerek emes" – dep aıta almaımyz. Sebebi adam bólek álem, bir-birine uqsamaıtyn erekshe jaratylys. Basqa bir adamǵa kómektesken kitap  sizge kómektespeýi múmkin. Biraq óziniń qajettiligin óteý úshin adam bir kitappen ǵana shektelip qoımaýy kerek. Jalpy siz bir kitap oqysańyz, bir bólmeli úıde turatyn adam sekildisiz, al eki kitap oqysa eki bólmeli úıde turǵanmen birdeı. Osylaı kete beredi. Men kitap oqymaǵan adamnan qorqamyn. Shetelde aǵashty kespeıdi. Olar sodan kitap sóresin jasap qoıady. Kez kelgen adam ózi qyzyqqan kitapty alyp ketedi de, qalasa óziniń qolyndaǵy kitapty ózgelerdiń qajetine jarasyn degen nıetpen kitap sóresinde qaldyrady. Metroda sheteldikterdiń 80 paıyzy kitap nemese gazet oqyp otyrady. Al bizdiń metrodaǵy 100 paıyzy telefon ustap otyrady. Bul jaqsy emes. 

– Siz kitapqa ózińizdiń bastan keshken oqıǵalaryńyz arqyly oqyrmanǵa oı tastaǵyńyz keledi. Sol oqıǵalardyń birimen bólisseńiz. 

– Biz armandaý kerektigin aıtamyz. Men Qytaıdaǵy shahter keninde týyp óstim. Sodan 9-synyp oqyp júrgende ákem naýqastanyp, qaıtys boldy. Keıin "otbasyma, anama kómekteseıin" dep 16 jasymda shahter boldym. Qalanyń syrtynda ornalasqan jerge avtobýspen alyp ketedi. İshindegi býdaq-býdaq tútindi kórip úreılenip qalǵanym áli esimde. Kenniń eń tereńinde eń aýyr jumysty istedik. Bul óte qaýipti jumys edi. Adamdardy taý jynystary basyp qalý, toq soǵý, kómir basyp qalý sekildi oqıǵalar óte jıi bolatyn.  Men sol ýaqytta qabyrǵamdy sanap alatyndaı aryq boldym. Ózim mundaı jumysty istep kórmegenmin. Bul jerden meni asqaq armanym alyp shyqty. 

Bala kezimde kitapty kóp oqıtyn edim. Ákem mansapty adam edi. Kitaphanadaǵy kitaptardy emin-erkin úıge alyp ketetin edim. Jumystan sharshaǵan kezde qıalyma erik beretinmin. Ózimdi keremet jazýshy, aqyn sekildi elestetin edim. Biraq baı bolýdy armandaǵanym joq. Jer astyna  túsken kezde barlyq úmitim óshkendeı boldy. Ákem qaıtys boldy, anam da joq. Endi qıaldaǵy kórinis kózimnen bal-bul ushqandaı kúı keshtim. Ábden jumystan sharshaǵan kezde burynǵydaı qıalǵa erik beretin boldym  Sharshaǵanymdy solaı basatynmyn. Qyzyl galstýk taǵyp, kostúm shalbarmen eldiń aldynda óleń oqyp turatyn kezimdi elestetinmin. Osylaı qıaldap otyryp jumys isteı beremin. Jer astynda kún-tún degen bolmaıdy. Mindetti tapsyrmany oryndaǵannan keıin ǵana jumysyń aıaqtalady. "8 saǵat istedim, endi túski asymdy ishemin" degen sekildi bizdegideı erkindik múldem joq. Ólseń de, tirilseń de tapsyrmany oryndap bitirý kerek. Sol qıalym shyndyqqa aınaldy. Qansha adamnyń aldyna shyǵyp sóz sóıledim, stýdentterge leksıa oqydym. Arman aldamaıdy degenniń ras ekenine kózim jetti. 

– Adam boıyndaǵy jalqaýlyq pen erinshektikten qalaı qutylýǵa bolady?

– Mıdy tazalap turý kerek. Qajettiz aqparattan  kompúterdi tazalaǵan sekildi mıdy da tazalap, jańartyp otyrý kerek. Kek saqtamaý kerek, júrekti ashyq ustaǵan jón. Men buryn kekshil edim. "Jetim bala kekshil bolady" demekshi, kegimdi qaıtarmaı qoımaıtynmyn. Keıin kitapty, onyń ishinde dinı ádebıetterdi oqý arqyly bul minezden aryldym. Munyń bári adamnyń jasy ulǵaıǵan saıyn aýyr bolady. Al jalqaýlyqtan qutylý úshin adamda májbúrlik degen nárse bolýy qajet. Májbúrlik bolmasa qandaı jumys, qandaı motıvasıa bolsyn oryndalýy qıynǵa soǵady. Bizde jergilikti qazaqtar «Qytaıdan kelgender, Ózbekstannan kelgender ne degen pysyq» dep aıtyp jatady. Sebebi olar jumys isteýge, kásip ashýǵa májbúr. Olardyń senetin eshkimi joq. Al jergilikti qazaqtardyń aǵasy-kókesi, sener adamy bar. Adamdar ózderiniń kún tártibin ádemilep jasaıdy. "Tańerteń erte turyp jattyǵý jasaımyn" deıdi. Biraq bir kún isteıdi, keıin sol kúıi qalady. Adamda májbúrlik bolyp, qatty qalaý kerek.

– Tabysqa qalaı qol jetkizýge bolady?

– Tabysqa úńilgen jan onyń eshqashan ózin kútip turmaıtynyn biledi. Ol kenet kelýi, aıaq asty ketip qalýy múmkin. Biraq ol adam ómirinde bir- aq ret keletin, qaıta aınanyp soqpaıtyn ǵajap qubylys emes.Ol adam úshin ómir boıy, álde neshe márte keletin, qaıtalanatyn múmkindikter. Bul múmkindikter adamdarǵa ár túrli kezdesedi jáne kezdesý reti de túrlishe bolady, bireýge tutas daıyn kúıinde kezdesse, bireýlerge eles berýi, al endi bireýlerge joly ǵana kórsetlýi múmkin. Tabystyń adamǵa kezdesý ret sany da alýan túrli. Bireýlerge jıi, al endi bireýlerge sırek, tipti, keı adamdarǵa kezdespeýi de múmkin. Ony adam balasy kózimen kórip, qolymen ustaı almaıdy. Tabys ta Alla taǵalanyń júrekke jasyrǵan qupıasynyń biri. Ony izdeý kerek, oǵan bastar joldy bilmek kerek, sonda ǵana onyń kelgen sátin sezip bilýge bolady. Al izdenbegen jerde adam onyń kelgenin, qasynan ótip bara jatqanyn, tipti, qolyn sozsa qushaǵyna qulaýǵa shaq turǵanyn da sezbeıdi. Al izdenip júrgen jan tabystyń ózi túgil elesin kórip, ısin sezedi. Kim de bolsa, tabysqa jetýdiń múmkindigin kóbirek alǵysy keledi, biraq oǵan ózin daıyndamaıdy. Daıyndaý úshin adam ómir boıy ózin damytyp otyrýy shart. Sebebi tabys, sáttilik adamǵa aıtyp keletin qonaq emes. Sondyqtan kez kelgen ýaqytta keletin tabys sátin kútip alýǵa daıyn bolýymyz tıis. Kimde- kim izdeniste bolyp, tabys kelerin kútip júrse tabys ta ony izdeıdi, onymen qaýyshýǵa asyǵady. Ómirde de bir -birin unatatyn adamdar ǵana birin-biri saǵynady. Alla taǵala kim ózin izdese, ol da sony izdeıtinin, kim ózine qaraı bir qadam basa, ol oǵan qaraı on qadam basatynyn, kim oǵan qaraı júrse, ol sol pendesine qaraı júgiretinin aıtqan emes pe? Tabys ta sol, kim ony izdese, ol da sony tabady. Sebebi, tabys ta Allanyń qupıasy men qudiretiniń biri. İzdegen jannyń tabyspen qaýyshýǵa reti men múmkindigi jıy, izdemegen jannyń tabyspen qaýyshý reti de az bolady. Olaı bolsa, qandaı adamda onymen kezesýge múmkindigi bolmaıdy? Ol aqyl esi kem aýrý adamdar ǵana, basqa adamdardyń barlyǵy da, ol meıli denelik turǵydan kemtar, kembaǵal bolsyn, meıli, kedeı, áleýmetik jaǵdaıy nashar qoǵamnyń áljýaz toptary bolsyn, olardyń barlyǵynyń da tabysqa kezdesýge múmkindigi bolady. Alaıda, shyndyǵy sol olardyń tabyspen jolyǵýdaǵy reti az bolady. Onda ony Qudaıdyń ádiletsizdigi deýge bola ma? - Joq olaı emes, másele tabysty kimniń qalaı qabyldaýynda jatyr. Tabys meıli qalaı bolmasyn, kez kelgen adamdy uzaq kútpeıtinin aıttyq, sebebi, onda úsh túrli qasıet bar. Birinshiden, tabys ta Allanyń sıpaty bar, ol Allanyń synaǵy, al synaq uzaq bolmaıdy. Ekinshiden, tabysta materıaldyq qasıet bar. Ol qymbat qundylyq, ol qysqa ýaqyt ishinde óz qunyn tómendetpeıdi. Úshinshiden tabysta adamı sıpat bar, ashyǵyn aıtqanda tabys sulý da, takappar áıel ispettes, ol seni saryla kútip otyrmaıdy. Senen de myqty adam kezdesse, sonymen ilesip kete barady. Sondyqtan tabys osy shaqtyń nátıjesi, osy jer, osy sát jáne óziń ǵana, osy úsheýi tabysty quraıdy. Osy úsheýiniń ishinde jer de, ýaqyt ta mańyzdy. Jer qolaıly bolyp, ýaqyt saı kelmese, onda tabys senen alystaıdy. Jer qolaıly bolyp, ýaqyt tıimsiz bolsa, onda da tabys jyraqtaıdy. Biraq, osylardyń ishinde basty faktor seniń óziń. Sebebi, ýaqyt qanshama qyryn qarasa da, meken qanshama qolaısyz bolsa da, adamnyń aqyl oıyn tunshyqtyryp, tutqynǵa ustaı almaıdy. Adam sanasy Allanyń nuryndaı sheksiz jáne kúshti. Sol úshin de Adam ózin-ózi damytyp, aqylyn kemeldendirip otyrýy tıis aq. Mine tabys degenimiz osy. Bastysy jetken tabysty ustaı bilýde. Kimde kim jetken bıiginde qalyp qoısa, sol ǵana naǵyz tabysker. Ómir óziniń syılyǵyn basynda emes, sońynda beredi degenimiz osy.

– Qazir ózgeris kerek dep jıi aıtyp jatamyz. Ózgerý úshin ne qajet?

– Kezinde bir adam aıtypty: "Men álemdi ózgertemin dedim, ózgerte almadym, elimdi ózgertemin dedim, biraq ózgerte almady. Osy jasqa kelgende ózimdi ózgertýim kerek ekenin túsindim. Biraq bári kesh". Sol sebepti ár adam ózin ózgertýi kerek. Adamnyń dosy da, jaýy da  ózi. Osyny túsinip adam ózgerýi kerek. Biraq kóp adam  "tańerteń erte turam" dep oıatqyshyn saǵat 6:00-ge qoıyp jatady. Biraq bul durys emes. Aqyryn júrip, anyq basqan jón. Kúnde tańerteń 5-10 mınýtqa erte tur. Osylaı jaımen adam ózgere bastaıdy. Keıin ózin ózgerte bastaǵan adam bıligi júretin adamdardy ózgerte alady. Ózin ózgerte almaıtyn adam memleketti, álemdi ózgerte almaıdy.

– "Qazaq jalqaý, qazaq erinshek" degen pikirler jıi aıtylady. Bul qanshalyqty durys?

– Qazaqtar týraly aıtylatyn sózdiń shyndyq tusy da bar. Onyń da tarıhı sebebi bar dep oılaımyn. Biz Eýrazıa dalasynda keń dalany ıelenip jattyq. Sonymen birge kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalystyq. Al mal degen ózdiginen jaıylady. Biz sol maldy jaıyp qoıyp, jantaıyp jattyq. Al otyryqshylyqpen aınalysatyndar tańmen talasa turady. Básekelesip jumys isteıdi. Básekelestik olarda bizden buryn damyǵan. Biz jan jaǵymyzda shúrshitter, qoqandar, orystar baryn bildik. Sol sebepti dúnıe tanymymyz gorızantal emes, vertıkal baǵytta damydy dep oılaımyn. Biz rýhanı jaǵynan damydyq. Sol sebepti bizdiń erinshek, jalqaý bolýymyzǵa geografıalyq oryn men kásip sebepker boldy. Sondaı-aq bizde básekelesip ómir súrý degen de keıinirek damydy. Biz buryn eshkimmen básekege túspeıtin edik. Baı bolsa kim baı boldy? Ózimizdiń týysymyz baı boldy. Áıelimiz onyń qoıyn saýdy. Sondyqtan biz etten ne sútten qınalmadyq. Olar ne ishse, biz de sony ishtik. Bizde "kóshten qalyp qaldyq -aý" degen oı bolmady. Al "qala salǵan, otyryqshy halyqtar kúnimdi qalaı kóremin?" deýmen ómir súrdi. Olar sol kezdiń ózinde bir-birimen básekege túsetin. Biraq bizdiń halyq rýhanı jaǵynan baı boldy. Án-kúıimiz ben ádebıetimiz baı boldy. 

– Áńgimeńizge raqmet!