«Taǵylymy mol tarıhymyzben, uly babalardyń ulaǵatty ómirinen alar tálimimizben biz aldaǵy asýlardan alqynbaı asamyz. Údeýdiń syry - birlikte, júdeýdiń syry - alaýyzdyqta. Osydan  3 ǵasyr buryn Ańyraqaıda bolǵan uly shaıqasta ata-babalarymyz birliktiń qudireti qandaı bolaryn ózine de, ózgege de dáleldegen. Syn saǵatta týǵan elge degen perzenttik paryzdy bárinen bıik qoıa bilgen. Sol shaıqasta tógilgen qan barsha qazaqtyń tamyrynda bar. Bizdi bir-birimizben biriktiretin de, baýyr etetin de babalardyń bostandyq jolynda tógilgen osy qany dep bilemin», - dedi memleket basshysy Nursultan Nazarbaev  «Qazaqstan 2050 Strategıasy: qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Qazaqstan halqyna joldaýynda. Iaǵnı, Elbasy jıi-jıi qaıtalap aıtyp júrgendeı, Qazaqstan halqy ult tarıhyn bilý, zerdeleý arqyly birlik pen tutastyǵyn nyǵaıta túsýi kerek. Negizgi ustanymymyz – osy.

Qazirgi kezde «Qazaqstan tarıhy qalaı jazylýy kerek?» degen saýal bizdiń qoǵamda qyzý talqylanýda. Sebebi, qazaq qazaq bolǵaly tarıhymyzda «aqtańdaqtar» az bolǵan joq. Mundaı batyl sózdiń eń áýeli tuńǵysh prezıdentimizdiń  aýzynan shyqqanyn bireý bilse, bireý bilmeıdi. Táýelsizdik alǵanymyzǵa 1,5-aq jyl ótkende Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Egemen Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Nurlan Orazalınge bergen suhbatynda bylaı deıdi: «Nesine jasyramyz, «aqtańdaq» kezeńder tarıhymyzda az bolǵan joq... Men on jetinshi jylǵy tóńkeristen keıingi 73 jyl qazaq halqyna tek qana jamanshylyq pen qıanat alyp keldi deýden aýlaqpyn. Keńes dáýiriniń el ómirinde, halyq tirshiliginde qaldyrǵan kúngeıi de bar, kóleńkesi men qasireti de jetkilikti. Ol týraly tarıh óz baǵasyn bere bastady. Áli de bere jatar. Basqasyn aıtpaǵanda, 20-shy  jyldar men 32-34-shi jyldar aralyǵyndaǵy qoldan jasalǵan ashtyqty qalaı attap ótýge bolady? Bul naǵyz oılanyp otyryp júzege asyrylǵan genosıd qoı. Men solaı dep oılaımyn... Al endi, Qazaqstandy memleket dep jarıalaı otyryp, sol el basshylarynyń kózin baqyraıtyp qoıyp, tizege salyp, Keńes Odaǵynyń tusynda Qazaqstan jeriniń – uly Abaı dúnıege kelgen qasıetti topyraqtyń atom qarýyn synaıtyn polıgonǵa aınaldyrylýyn ne deýge bolady? Munyń tórkininde ne jatqanyn dáleldeýdiń qajeti shamaly. Bir sózben aıtqanda, osynyń ózi ımperıalyq júgensizdik pen zorlyqtyń aıǵaǵy emes pe?! («Elbasy», qurastyrǵan J. Álıhanuly., «Ýaqyt júktegen amanat bar», 23-49-shy better)».

Demek, bir jaıttyń basy ashyq. Búginge deıin qazaq halqynyń anyq tarıhy jazylǵan joq. Otandyq kásibı tarıhshylardyń, sarapshy ǵalymdardyń,  saıasatkerlerdiń de oı-pikirleri, ustanymdary osyǵan saıady. Máselen, belgili túrkolog-ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Myrzataı Joldasbekovtyń aıtýynsha, Keńes Odaǵy zamanyndaǵy saıasat bizdiń anyq tarıhymyzdy jazdyrmady. «Álkeı Marǵulan, Ermuhan Bekmahanov, Muhtar Áýezovterdiń tusynda múmkindik bergeninde shyn tarıhymyz jazylatyn edi. Ókinishtisi sol, orystar bizdiń tarıyhymyzdy ózderiniń múddesine yńǵaılap jazdy, - deıdi M. Joldasbekov. – Ásirese, olar bizdiń Reseıge qosylǵan kezdegi tarıhymyzdy óz múddesi turǵysynan burmalady. Sonyń saldarynan tarıhymyz ájýalandy. Qazaqtyń baı, han, kósemderiniń bári aqymaq bolyp kórsetildi. Shynjyr balaq, shubar tós, kebeje qaryn degen sumdyqtardy aıtty. Sol kezderi mektepte sabaq bergen muǵalim de, oqyp júrgen bala da osyny qaıtaladyq. Bul – zamannyń sumdyǵy edi. Bul – halyqty qorlaý bolatyn. Iaǵnı, ol ýaqytta tarıhymyz tek saıasat turǵysynan jazyldy. «Eshten kesh jaqsy» demekshi, búgingi táýelsizdik zamanynda bizdiń shynaıy tarıhymyz jazylýy kerek».

Memlekettik hatshy Marat Tájın de ult tarıhyn zerdeleýge arnalǵan jıynda otandyq tarıhshylardyń aldynda naqty synaq turǵanyn, bul synaqtyń jaýabyn tabýǵa ábden-aq bolatynyn qadap aıtty. Sondaı-aq, Marat Muhambetqazyuly Qazaqstan týraly ózimizdegi jáne shetelderdegi tarıhı materıaldardyń barlyǵyn jınaýǵa, júıeleýge jáne jikteýge basa kóńil bólýimiz qajettigin alǵa tartty. Árıne, alys-jaqyn shetelderde bizdiń ulttyq tarıhymyzǵa qatysty qanshama qundy jádigerler, tarıhı qujattar bar deseńizshi?! Máselen, Qazaqstan qoǵamynda táýelsizdik alǵaly jıi-jıi kóterilip júrgen tarıhı máseleniń biri – Kenesary hannyń basyn elge qaıtarý. Aıtpaqshy, 2004-2005 jyldary otandyq ǵalymdardan, qoǵam qaıratkerlerinen quralǵan arnaıy top osy máselemen aınalysyp, Reseıdegi qoıma, murajaı, muraǵattardyń 80 paıyzǵa jýyǵyn «súzip» shyqqan bolatyn. Ókinishke oraı, hannyń basy da tabylmady, jumys ta orta jolda qaldy. Alaıda, is munymen bitpeıtini belgili. Bálkim, qazaqtyń sońǵy hanynyń basy Reseıde emes, bizben kórshiles jatqan basqa eldiń murajaıynda turǵan shyǵar?

– Kenesary hannyń basyn biz Omby – Sankt-Peterbor – Máskeý – Stavropol – Tashkent baǵytynda izdeýimiz kerek! – deıdi tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor, «Eýrazıa» gýmanıtarlyq ǵylymı-zertteýler ortalyǵynyń dırektory Zıabek Qabuldınov. Onyń pikirinshe, bul máseleni oń sheshýde ǵalymdardyń izdenisimen qatar Mádenıet jáne aqparat mınıstri M. Qul-Muhammedtiń, Syrtqy ister mınıstri Erlan Ydyrysovtyń jáne Memlekettik hatshy Marat Tájınniń tarapynan saıası erik-jiger men tolyqqandy qoldaý qajet. Aıtpaqshy, osy máselege oraı biz Reseı Federasıasynyń Qazaqstandaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Mıhaıl Bocharnıkovtyń pikirin suradyq. «Siz bilesiz be, bul másele jóninde qazaqstandyq baspasózden jıi oqımyn. Alaıda, Kenesary hannyń basy Reseıdegi murajaılardyń birinde tur degen aıǵaqty eshkim naqty dáleldegen joq. Nege sizder qazaq hanynyń basy tek Reseıde ǵana dep oılaısyzdar?», - dedi ol áýeli ózimizge suraýly júzben. Biraq Qazaqstan Úkimeti bul máselege oraı resmı ótinish bildirse, qolynan keletin kómegin beretinin aıtty. – Tarıh degenimiz qandaı da bir sátten bastalmaıdy, - deıdi Mıhaıl Bocharnıkov. – Sondyqtan, meniń oıymsha, Qazaqstannyń tarıhqa degen kózqarasy salmaqty, teńgermeli bolatyny sózsiz.

Alaıda, Zıabek Qabuldınovtyń aıtýynsha, izgilikti isti Ombynyń tarıhı-ólketaný murajaıynda turǵan Kenesary hannyń qarýyn elge alǵyzýdan bastaǵan abzal. «Arýaqty hanymyzdyń asynǵan aıbyndy qarýy sol murajaıdyń 2-shi qabatyndaǵy qazaqtardyń qarýynyń ishinde saqtaýly tur. Ony osydan 5 jyl buryn barǵanymda sýretke túsirip aldym. Qazir 8-shi synypqa arnalǵan «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵynda bul qarý bar. Olaı bolsa, áýelgi qadamdy osy qarýdy qaıtarýdan bastaıyq»,- deıdi ol. Kóńilge qonymdy-aq pikir. Jádiger demekshi, aıbarly hanymyzdyń qarýyn bermese, tipti sonyń kóshirmesin de aldyrtýǵa bolatyny anyq. Tarıhshylardyń basqosýynda Memlekettik hatshy «tarıhı artefaktilerdiń barlyq negizgi sheteldik qoımalaryn uqypty zertteýge, sondaı-aq ol tarıhı materıaldardy Qazaqstanǵa qaıtarý múmkindigi jónindegi máseleni qaraýǵa, eger ondaı múmkindik bolmasa – olardyń kóshirmesin jasatyp, bolashaqta zertteýshiler men jalpy jurtshylyqqa qoljetimdi etýdi» tıanaqtap tapsyrdy.

Bul baǵytta Bilim jáne ǵylym mınıstrligine de artylatyn júk aýyr. Desek te, mınıstrlik ǵalymdarmen birlesip, bul mereıli mindetti qolǵa alypty. Jaz aılarynda qazaqstandyq bilikti ǵalymdardan qurylǵan 20 top shetelderdiń muraǵattaryna attanyp ketipti. Bul týraly «Qazmedıa» ortalyǵyndaǵy ulttyq tarıhymyzdy zerdeleý taqyrybyna arnalǵan brıfıńte L. Gýmılev atyndaǵy EUÝ-niń rektory Erlan Sydyqov habarlady. Olar «osy jerde bolady-aý» degen muraǵat, qoımalardy túgel aqtaryp, Reseı Federasıasy, Ózbekstan, Qytaı Halyq Respýblıkasy, arab memleketteri, Avstrıa, Ulybrıtanıa, AQSH jáne t.b. elderdi aralamaq. Erlan Báttashulynyń aıtýynsha, shetelge «ǵalym jiberý» EUÝ-inde burynnan bar kórinedi. Ol ýnıversıtet ókili, tarıh ǵylymdarynyń doktory, belgili jazýshy Tursyn Jurtbaıdyń sońǵy jyldary Beıjiń ýnıversıtetiniń muraǵatynan qazaq tarıhyna qatysty asa qundy derekter, qujattar ákelip, tarıhymyzdy zertteýge úlken úles qosyp júrgenin málim etti.

Árıne, jat elderge baryp: «Tarıhymyzǵa qatysty ne bar?» degenge bizge barlyǵyn bere salmasy anyq. Tirnektep jınaý qyrýar eńbekti qajet etedi. Bul jerde taǵy bir másele bar. Túrkolog-ǵalym Myrzataı Joldasbekov aıtqandaı, «bizdiń saqtanatynymyz - ol elderdiń muraǵattaryndaǵy jınalǵan bizdiń tarıhymyzdyń bári burmalanǵan». – Jer attary, kósem, batyrlardyń báriniń attary ózgerip ketken. Sondyqtan, biz kóbinese keregimizdi Qytaı derek kózderinen izdeımiz. Eń mańyzdysy, osydan tazasyn arshyp ala bilý dep oılaımyn, - deıdi ol. 

Memlekettik hatshynyń bes tapsyrmasynyń biri – tarıh boıynsha sapaly oqýlyq jazý. Ulttyq tarıhty, jahandyq tarıhty bireýdiń jazǵanynan kóshirip ala salý qıyn emes. Bul isti birer aıda tyndyrýǵa bolatynyna ol mysal keltirdi. «Alaıda, saýatsyzdyq, jasandylyq birden kórinip turady. Ondaı kezde sol kitapty jazǵan avtorlar úshin uıalasyń. Keıde tipti, tarıh oqýlyqtaryn psıhıkalyq aýytqýshylyǵy bar adamdar jazǵan ba dep qalasyń?!.» - dep Marat Tájın túıtkildi tusty ashyq aıtty. Jasyratyny joq, qazirgi kezde tarıh oqýlyqtarynan ataýly datalardy, shegi joq sandardy kóp kezdestiresiń. Mundaı artyq júkteme kez-kelgen oqýshyny tarıhqa qyzyqtyrýdyń ornyna kerisinshe, basyn qatyratyny sózsiz. Osy olqylyqtyń orynyn toltyrý úshin, Qazaqstan tarıhy týraly 2 oqýlyq jáne on tomdyq jınaq ázirlenip jatyr. Oǵan qosa, Qazaqstan tarıhshylarynyń Ulttyq kongresi bıylǵy jyldyń qyrkúıek aıynda alys-jaqyn 25 elge taralatyn halyqaralyq ǵylymı-kópshilik «MANGI EL» jýrnalyn shyǵarady.

Elbasy óz joldaýynda: «Men 21-ǵasyr Qazaqstannyń «altyn ǵasyry» bolaryna senemin. Qazaqstan halqy uly tarıhtyń ıesi atanýǵa laıyq» ekendigin beker aıtqan joq. Sebebi, bizdiń keshegi jáne búgingi tarıhymyzda maqtanatyndaı oqıǵalar óte kóp. Máselen, 2017 jyly ótetin «EKSPO-2017» halyqaralyq kórmesi. Qazaqstannyń bas qalasyndaǵy jahandyq deńgeıdegi jıynǵa 5 mln-ǵa jýyq sheteldik týrıser keledi dep kútilýde. Álbette, qonaqtardy laıyqty deńgeıde kútýimiz kerek. Úshinshi myńjyldyqtaǵy álemniń ádemi, beıbit jáne aýqatty qalasy atanǵan elordamyzdy jaqsylap tanystyrǵanymyz jón. Bul jerde aıbyndy Astanamyzdyń tarıhy týraly óte jaqsy, shynaıy jazylǵan, ádemilep bezendirilgen kitaptyń alatyn orny úlken. Osyǵan oraı, 2014 jyly otandyq tarıhshylar sheteldik qonaqtarǵa arnap «Astana tarıhy» degen kitap shyǵarmaqshy.  «Eýrazıa» gýmanıtarlyq ǵylymı-zertteýler ortalyǵynyń dırektory Zıabek Qabuldınov orys tilinde jazylatyn bul kitaptyń áýeli qazaqshaǵa jáne aǵylshyn tiline aýdarylatynyn aıtty. Al, 2017 jylǵa deıin «Astana tarıhynyń» álemniń 10 túrli tilderindegi nusqalary jaryqqa shyǵady.

Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev barsha qazaqstandyqtarǵa arnaǵan bir sózinde: «óte uǵynyqty jazylǵan, shynshyl, árbir balanyń otanshyldyǵyn oıatatyn oqýlyqtarmen qosa, Qazaq eliniń tarıhy týraly áńgime kitaptardy da jazý kerek. Kórshimizde «Istorıa Rossıı dlá deteı» degen sıaqty kitaptar shyǵaratyn jaqsy dástúr bar»  degendi aıtqan. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi men Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi osy usynysty temirqazyq etip, ultymyzdyń tarıhyna arnalǵan áńgime kitaptardy kóptep shyǵarsa nur ústine nur bolar edi. Bıyldan bastap elimizdegi 1-shi synyp tabaldyryǵyn attaǵan búldirshinder aǵylshyn tilin oqıtyn boldy. Biraq, aǵylshyndy tezirek meńgerý úshin, orys tilin bilý shart. «Álemdik ıntegrasıaǵa ekpindeı enip otyrǵan halyqpyz. Alaıda, bizde qazaq-aǵylshyn oqýlyqtary joq. Osynaý memlekettik mańyzy bar zor iste taǵy da utylǵaly otyrmyz, - deıdi «Aıqyn» gazetiniń bas redaktory Nurtóre Júsip. – Óıtkeni, biz aǵylshyn tiline orys tili arqyly barýǵa májbúrmiz. Bul – memlekettik tildiń mártebesin túsiretin áreket. Balalarǵa, úlkenderge arnalǵan qazaq-aǵylshyn tilindegi oqýlyqtar men kórneki quraldardy, mýltımedıalyq ádistemelerdi tezdetip ázirleýdi qolǵa alǵanymyz durys. Meniń oıymsha, qazaqtyń qysqasha tarıhyn aǵylshyn tilinde shyǵarý kerek!». Nurtóre Júsiptiń paıymdaýynsha, qazaqtyń tańdaýly 10 áńgimesin aǵylshyn tiline aýdarý máselesi de kezek kúttirmeıtin sharanyń biri. Sebebi, qazirgi kezde aǵylshyn tiliniń mereıi ústem. Sondyqtan, ulttyq tarıhymyzdy, bolmys-bitimimiz ben minezimizdi beıneleıtin 10 áńgimemiz aǵylshyn tiline aýdarylsa, bul tarapta atqarylar talaı istiń ıgi bastamasy bolar edi, - deıdi N. Júsip.

Al memlekettik eltańbamyzdyń avtory, L. Gýmılev atyndaǵy EUÝ-niń sáýlet kafedrasynyń qurmetti profesory Jandarbek Málibekovtiń pikirinshe, ulttyq tarıhymyzdy ulyqtaýdy eldik rámizderimizden bastaǵanymyz durys. «Shynyn aıtsam, bizde memlekettik rámizderdi nasıhattaý úlken deńgeıde emes. Tipti, eltańbamyzdyń ózine jáı bir belgi sıaqty qaraıtyndar bar, - deıdi J. Málibekov. – Al, jaqsylap úńilsek, eltańbamyzdyń betinde úlken tarıh jatyr. Endeshe, memlekettik rámizderdi bilý – ózińniń tarıhyńdy bilý, qurmetteý degen sóz. Mysaly, bizdiń eltańbamyzda  úsh myń jyldyq tarıhymyz beınelengen. Ol qandaı tarıh? Mysaly, qazaq taıpalarynyń tańbalary, qurylymdyq belgileri, táýelsizdigimizdiń jıyntyǵy eltańbamyzda bar. Alaıda, osyny áli de óz deńgeıinde nasıhattaı almaı kelemiz. Árbir qazaqstandyq óziniń úıiniń tórine kók baıraǵymyzdy ilip qoısa qandaı ǵajap! Nemese Táýelsizdik kúni, Ulystyń uly kúni sıaqty úlken meıramdarda árbir otbasy óz úıiniń balkonyna shyǵaryp týymyzdy ilip qoısa, ol da kórgen sátte maqtanysh, súıinish sezimderin oıatady emes pe?!». Eltańbamyzdyń avtorynyń pikirinshe, «Memlekettik rámizder týraly» zańymyzǵa túzetý engizip, rámizderdi qorlaǵan adamdardy qatań jazalaý kerek. «Bizdiń zańymyz qatal emes, - deıdi ol. – Sondyqtan, túzetýler engizýimiz kerek. Jer betinde tańbasy, týy joq memleketter qanshama... Tipti, men táýelsizdigi joq, týy men eltańbasy, ánurany joq elderdiń jastarynyń qalaı jasyq bolatynyn óz kózimmen kórdim. Sondyqtan, biz qanshalyqty rámizderimizdiń dárejesin kótersek, sonshalyqty mártebemiz bıikteı bereri sózsiz», - deıdi ol.

            Árıne, tarıh degenimiz – ol azattyq, bostandyq, táýelsizdik úshin kúrestiń tarıhy. Olaı bolsa, biz ata-babalarymyz qanshama ǵasyrlar boıy ańsaǵan táýelsizdik zamanynda ómir súretin baqytty urpaqpyz! Al, osy baqytymyzdy baıandy etemiz desek, ulttyq tarıhymyzdy tereńinen bilip, otanshyldyq sezimimizdi shyńdaı túsýimiz kerek. Sebebi, Elbasymyzdyń ózi aıtqandaı, ult bolyp uıysyp, el bolyp tutasyp ómir súrgende ǵana birligimiz bekem, táýelsizdigimiz tuǵyrly bolady.

Tańatar Tabynuly.