Internet-konferensıamyzdyń mártebeli meımany Raqym Aıypulynyń jaýaptaryn jarıalap otyrmyz. Áńgime ózegi kóshi-qon máselesi bolǵandyqtan oqyrman saýaly da negizinen osy taqyrypty qamtypty. Saýaldardyń arasynda syrttan kóship kelip jatqan aǵaıyndy unatpaıtyndar da, olardyń talap-tilegin el ishin buzar ereýil dep qabyldaıtyndar da bar eken. Sondaı pikirdegi saýalǵa baılanysty Raqym Aıypuly: «Elge oralǵan mılıonǵa jýyq qandastarymyzdyń bári ókpe aıtyp, ereýilge shyǵyp jatqan joq. Quziretti mekemelerden ádildik tappaı qınalǵan biren- saran aǵaıynnyń ókpe nalasyna bola elge oralǵan kúlli qandastarymyzǵa topyraq shashý azamattyqqa da Qudaıshylyqqa da jaraspaıdy» , - basalqaly sózben jaýap qaıyrdy.
– Reke, «Atajurtty betke alyp kósh keledi» atty kitabyńyzdaǵy óte qundy kózqaras-pikirge toly jazbalaryńyzdy oqyp, ulttyq rýhyńyzǵa tánti boldym! Endi myna bir saýaldarǵa oı qossańyz? Osy jolǵy kóshi-qon zańyna engen ózgeristerdi "halyq qalaýlylary" qoldaǵanmen, Elbasymyz keri qaıtarýy múmkin. Sol arqyly ol kisi taǵyda bir ret bedel jınaý naýqanyn bastaıma degen oıdamyn. Bul jónindegi oıyńyz qalaı? 2."Nurotan" úshin janyn qıa, belsendi eńbek sińirgen Aslan Mýsın men Baqytjan Jumaǵulovtyń osy jolǵy Nurshyldardyń quryltaıynan shettetilýiniń sebebin qalaı túsinemiz? Bekqoja Jylqybekuly
-Men siz sıaqty Elbasy atalǵan zań jobasyn keri qaıtarady dep úmittenemin. Qalaı degen kúnde de Qazaqstan Prezıdenti kóshi–qon saıasatyn 20 jyldan asa tabandy júrgizip keldi emes pe. Oılanbaı jasaǵan osy bir qadam arqyly bir-aq kúnde barlyǵyn syzyp tastamaıtyn shyǵar. Ekinshi suraǵyńyzǵa naqty jaýap bere almaımyn. Sebebi men «Nur otan» partıasynyń múshesi emespin. Atalǵan partıadaǵy kadrlyq ózgerister sol partıanyń ishki máselesi bolyp tabylady.
– Bul zań qandaı zań óz kózińmen kórdińizbe?
-Atalǵan zań jobasy «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine eńbek kóshi-qony máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» dep atalady. Sol zań jobasynda QR «Azamattyq týraly» zańy:16. bapynyń 1) tarmaqshasynda QR aýmaǵynda zańdy túrde keminde 5 jyl turaqty turǵan, nemese QR azamttarymen keminde 3 jyl nekede turǵan oralmandar ǵana QR azamattyǵyn alatyndyǵy aıtylǵan. Al,QR «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańynyń 23 bapynyń 1) tarmaqshasyna engizilgen ózgeristerge sáıkes tek «QR Úkimeti oramlandarǵa qolaıly dep belgilep bergen aımaqtarǵa qonystanǵan etnıkalyq qazaqtar QR-da turaqty turýǵa ruqsat alarda «tólem qabiletin rastaýdan bosatylady»-dep jazylǵan. Demek, eger atalǵan ózgertýler shynymen qoldanysqa enetin bolsa, budan bylaı elge oralǵan qandastarymyz QR Úkimeti oramlandarǵa qolaıly dep belgilep bergen aımaqtarǵa ǵana qonystanýǵa májbúr. Zań jobasynda budan basqa da elge oralǵan etnıkalyq qazaqtardyń quqyǵyn shekteıtin ózgerister jetip artylady.
– Raqym aǵa barsha qazaqty ekige jarǵan bul zańǵa Prezıdent qol qoısa onda qazaq elin ańsaıtyn shettegi qazaqtyń kúni qarań bolary haq, siz bul ultqa jasalǵan qaýiptiń betin qalaı qaıtarýǵa bolady dep oılaısyz?
- Eń basty úmit Elbasynda. Eger eldegi aqparat aǵynyna zer salyp otyrǵan bolsańyz, atalǵan zań jobasy Senatta qaralǵaly beri ulttyq birlikke qater tóndiretin mundaı kereǵarlyqqa ultymyzdyń betke ustar zıalylarynan bastap, tutas ult bolyp qarsy bolýda. Sebebi, bul tek oralmandardyń ǵana máselesi emes, bul birtindep qalyptasyp kele jatqan ulttyq memleketimizdiń bolashaǵymen tikeleı qatysty másele.Sondyqtan mundaı aýqymdy máselege memleket basshysy beıjáı qaramaıdy dep úmittenemin.
– Qurmetti Aıyp myrza!
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap ATAJURTQA qaıtýdy ańsaǵan QAZAQTY oraltýǵa bar yntasymen, jar qulaǵy jastyqqa tımeı atsalysqan Qazaqtardyń Dúnıejúzilik Qaýymdastyǵynyń birinshi orynbasary Qaldarbek Naımanbaev aǵamyzdyń kezindegi bastalǵan jumystary qazirgi kezde odan ári óz jalǵasyn tabýda ma (Kvota bóldirý, Kishi quryltaı, oralmandardy joǵary oqý oryndaryna tegin oqytý, t.b.)?
– Qaýymdastyqty basqarýǵa Qaldarbek aǵamyzdaı tóraǵa bola alatyn adam qazirgi QAZAQ qoǵamynda bar ma? Bolsa kimdi kórsete alar edińiz (tek leksıkonynda "Urǵanym bar" sózi kezdespese durys bolar edi)?
– Qazaqstan Halyqtarynyń Assambleıasyna degen kózqarasyńyz qalaı? Menińshe sol Assambleıaǵa bólinetin qarajatty sheteldegi QAZAQTARDY oraltýǵa jumsasa, Qazaq qoǵamy kóp nárseden utatyn edi (1.Til, 2.Din, 3.Demografıa, t.b.)
– Sheteldegi joǵary kvalıfıkasıaly DÁRİGER,ǴALYM,SPORTSMEN,JAZÝSHY t.b. ULTY QAZAQ azamattarymyzǵa "AZAMATTYQTY" birden berý máselesi sheshilse, qatarymyz shamamen qansha adamǵa tolyǵar edi dep oılaısyz?
– Qazaqtardy ATAJURTQA tezirek qaıtarýdyń kókeıińizde júrgen taǵy basqa da qandaı mehanızmderi bar dep oılaısyz(ÚNDEÝ tastaý)?
İzgi nıetpen, qaıtQAZAQ baýyryńyz.
– Ókinishke qaraı, óz basym Dúnıejúzi Qazaqtary Qaýymdastyǵynyń qazirgi jumysy eki degen baǵaǵa laıyq der edim. Marqum Qaldarbek Naımanbaev aǵamyz elge oralǵan jáne oralmaǵan qandastardyń qamy úshin aıanbaı ter tógip edi. Ol kisini erekshe baǵalap qurmetteıtin Qabdesh Júmadilov aǵam «Qaýymdasqan qazaqtyń Qaldarbegi» dep ataýshy edi. Ol kezde basy aýyryp, baltyry syzdaǵan aǵaıyn atalǵan uıymnyń aldyn bosatpaıtyn. Búgingi kúnde Qaýymdastyq ǵımaratynyń qańǵyrap qańqasy ǵana qalǵandaı áserge bólenesiń. Qasynan ótken saıyn ótken kúnder eske oralyp júregim syzdap ketedi.
Ekinshi suraǵyńyzǵa baılanysty aıtarym, bizdiń qazaq óte daryndy halyq. Bir Qaýymdastyq emes memlektti basqarýǵa qabileti qaptal jetetin tulǵalar jetip artylady. Ásirese, 30 ben 40-tyń aınalasyndaǵy ini-qaryndastaryma úlken úmitpen qaraımyn. Otarshyldyq sanadan ada, erkin oılaıtyn bizden keıingi býyn ókilderiniń arasynda óz ultyn sheksiz súıetin, el senimin aqtaıtyn ondaı tulǵalar jetip artylady.
Qazaqstan Halyqtary Assambleıasy haqyndaǵy meniń jeke kózqarasym -másele Assambleıanyń qurylǵandyǵynda jáne oǵan memleket tarabynan qansha qarjy bólingendiginde emes. Ultaralyq tatýlyq pen el tynyshtyǵy jolynda jumsalǵan qarjyda arman joq qoı! Gáp, onyń qoǵamdyq uıym retindegi mártebesi men quziretinde bolyp tur. Biz álemde joq jańalyq ashyp, jeke bir qoǵamdyq uıym týraly zań qabyldadyq. Ata zań men zańdarǵa sáıkes barlyq qoǵamdyq uıymdardyń mártebesi teń bolýǵa tıis. Eshbirine eshqandaı da artyqshylyqtar berilmeýi kerek. Biraq, Qazaqstan Halyqtary Assambleıasyna Parlament saılaýynda eki qaıtara daýys berý quqyǵy berilip otyr. Osydan keıin túsinbestik týyndaıdy. Úı ishinen úı tigýdiń qajeti qansha degendeı. Árıne, qazaq kóshi Assambleıanyń aqshasyna qarap qalǵan joq. Bul ekeýiniń múddesin bir-birine qarsy qoıýǵa bolmaıdy.
Shetelderdegi joǵary sanattaǵy etnıkalyq qazaq mamandaryn elge shaqyrý aıryqsha mańyzdy jumys. Olardy elge tartýdy qazaq kóshiniń qalyń nópirimen qabattastyra júrgizgen tıimdi. Ala qoıdy bóle qyryqqan júnge jarymaıdy deıdi bizdiń qazaq. Onyń ústine, olar da qarǵa tamyrly qazaqtyń balalary. Aýyl-aımaǵy, týys –týǵan, jurat - jegjattary bar degendeı. Olardy el-jurtynan bóle-jaryp arnaýly jaǵdaı jasaýdan qazaq kóshi utylmasa, utpaıdy. Al, olardyń qarym qabiletin el múddesi jolynda tıimdi paıdalaný bul múlde bólek áńgime.
Óz qandastaryn elge shaqyrýdyń daıyn tájıirbesin Izraıl men Germanıadan úırenýge ábden bolar edi. Tek osy baǵytta tabandy saıasat júrgize alsaq. Ondaı saıasattyń jemisi tek ulttyń demografıalyq ósimi ǵana emes, ulttyq ekonomıkamyzǵa da tyń serpin ákeler edi. Mysaly, Ózbekstan, Qytaı jáne Mońǵolıa qazaqtary aýylsharýashylyǵyna jan bitirip, qańyraǵan qazaq aýyldarynyń tamyryna qan júgirter edi. Senbeseńiz myna bir resmı derekke júginip kórelik. İrgedegi kórshimiz Qytaıdyń Shynjań aımaǵynda tabıǵı jaıylym aýmaǵy 48 mılıon gektar ǵana, ıaǵnı, bizben salystyrǵanda tórt esege jýyq az. Soǵan qaramastan, 2011 jyldyń maýsym aıyndaǵy mal basy 57 mılıon 990 myń bas, jyl sońynda qolda qalatyn mal basy 36 mılıon 970 myń basty quraǵan. Osy jylǵy óndirilgen ettiń mólsheri 1 mılıon 990myń tonna. Bir qýanarlyǵy osy mal jáne mal ónimderiniń basym kópshiligin sol jaqtaǵy óz qandastarymyz baǵyp ósiredi ári óndiredi. Mine sol sıaqty tórt túligin myńǵyrtqan Mońǵolıadaǵy qazaqtar, baqshasyn jaıqaltyp, bardy uqsata biletin Ózbektegi aǵaıyndar elge qosylsa qut bolar edi.
Salystyrý úshin aıtar bolsaq elimizdiń tábıǵı jaıylymy 189 mln gektardan asady eken. Ótkende , Parlamenttik tyńdaýda baıandama jasaǵan Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Asyljan Mamytbekovtiń deregine júginsek,ótken jyldyń ózinde sıyr etin óndirý kórsetkishi 373,5 myń tonnany, qoı etin óndirý 153,8 myń tonnany, shoshqa etin óndirý 192,7 myń tonnany, jylqy etin óndirý 85,1 myń tonnany, qus etin óndirý 123,1 myń tonnany, sút óndirý 4 mıllıon 851,6 myń tonnany ǵana quraǵan. Qytaıdyń jaz jaılaýy, qys qystaýy jalǵasyp jatqan bir ólkesiniń tábıǵı jaıylym aýmaǵy men óndirilgen ónimniń salystyrmasyna qarap jylaısyń ba, kúlesiń be?!
Osy oralman atanyp júrgen qazaqtardyń qashan kórseń de Qazaqstanǵa ókpesi qara qazandaı bolyp júretini nelikten dep oılaısyz? Otan, týǵan jer, ósken orta – bir-birine qabysa bermeıtin dara uǵymdar ekenine kelisesiz be? «Bálen jerde baqyr bar» -dep shaýyp kelgennen góri, ata mekenime salmaq salmaı-aq óz kúnimdi ózim kóreıin deıtin pıǵyl nege az oralmandardyń arasynda? «Ne kórmegen qazaq edik, endi birge júrsek ólmespiz» -dep órge tartýdyń orynyna, «Oıbaı, úı kerek, kúı kerek, zań kerek, janashyr basshy kerek, shatyrymnan sý aǵyp tur, edenimnen yzǵar urady, svettiń aqshasyn tólemeımin ...min,...min,...min!» - dep baıbalam salyp júrgenderdi ultqa janashyr bolatyndar qataryna jatqyza alasyz ba?
Qudaıbergen Qurmanuly.
- Bile-bilsek, ókpe tek ózimsingen jaqyn adamǵa ǵana aıtylady. Jatqa ókpe júrmeıdi. Jáne de elge oralǵan mılıonǵa jýyq qandastarymyzdyń bári ókpe aıtyp, ereýilge shyǵyp jatqan joq qoı! Quziretti mekemelerden ádildik tappaı qınalǵan biren- saran aǵaıynnyń ókpe nalasyna bola elge oralǵan kúlli qandastarymyzǵa topyraq shashý azamattyqqa da Qudaıshylyqqa da jaraspaıdy. Al, Otan, týǵan jer, ósken orta – bir-birine qabysa bermeıtin dara uǵymdar emes, kerisinshe ózara bite qaınasqan qasıetti uǵymdar. Munyń ishinde Otan degen uǵym bárinen de qasıetti jáne ystyq. Elim degen adam Otan úshin bárin de tárik etip, onyń jolynda ot keshýden taıynbaıdy. Sol sebepti de, elim, Otanym dep kelgen aǵaıyn basqa túsken barlyq qıyndyqqa tóze júrip, el qataryna qosyldy. Búgingi kúnde táýelsiz elimizdiń barlyq salasynda olardyń qoltańbasy bar, izderi saırap jatyr! Olar óz kúnin ózderi kórip otyrmaǵanda, urpaǵymen bir jarym mılıonnan asatyn osy bir úlken qaýymdy memleket nemese sen asyrap otyrǵan joqsyń. Árıne, qazaq kóshin kólikti etý úshin kóp ter tógý kerek ekeni shyndyq. Jáne ondaı múmkindikke elimizdiń kúsh-qýaty qaptal jetedi. Soǵan qaramastan, óziniń táýelsiz Otanyna jetý jáne osynda baldaı batyp sýdaı sińip ketý jolynda jankeshtilikpen eńbektenip júrgen osy qaýymdy ultqa, Otanǵa eń janashyrlardyń qataryna jatqyzbaý ımannan bezgendik bolar edi.
- Qudaıbergen Qurmanuly, tozyp ketken álaýlaıyńdy aıtyp eldi jikke bólgende ne utasyń? «Úı kerek» dep jylaǵan oralmandy qaıdan kórip júrsiń? Al, «jer kerek!» dep tek oralman qazaq qana emes, jergilikti qazaqta aıtady. Aıtý kerek. Óıtkeni jer eńbek etetin, tirlik jasaıtyn, adamǵa ǵana emes, óletin áke-shesheńe, týys-týǵandaryńa da kerek. Erteń óziń ólseń seni qaıda jerleımiz? Týaletke tastamaıtyn shyǵarmyz. Árıne jer suraımyz! Sondyqtan seniń Qudaıbergen ekeniń ras bolsa, onda álden jer suraı ber. Bolmasa satyp alyp qoı.
Qurmetpen, Táńirbergen Qurmanuly
- Táńirbergen ashshylaý aıtypty. Biraq, pikiri durys. Adamǵa jer kerek. Onyń ústine bireýdiń jerine kóz alaratpaı óz jerinde, baıtaq dalasynda otyrǵan qazaq óz jerine ıelik etse, artyq bolmaıtyn shyǵar.
- Qytaıdan kelgen óńsheń baılar jınalyp ashqan «Jebeý» qory ne jumys jasaıdy osy? Ultqa jasaǵan bir qyzmetin kórmeptik... Qytaılarmen óte tyǵyz baılanysta dep estımiz. Siz ne deısiz, atqarýshy dırektor? Qazaqqa mynandaı jumys jasady dep sanamalap berińizshi. Negizgi maqsaty, negizgi quryltaıshylary kimder bul qordyń?
- Elge kelgennen keıin ózderiniń adal eńbegimen tabys taýyp, onyń bir bólgin arttaǵy el-jurttyń qamy úshin jumsap jatqan azamattarǵa alǵys aıtqan jón shyǵar. Qazir «Jebeý» RQB –tigine quryltaıshy bolǵandardyń qatary úzdiksiz ósýde.Olardyń atyn atap, túsin tústep otyrý mindetti emes shyǵar. Suraq qoıýshy retinde óziń de jaqsy bilip otyr ekensiń, birlestik shama-sharqynsha qazaq kóshin kólikti etý jolynda eńbektenip keledi. Esterińizde bolsa, «Qyzylaǵash qasireti» kezinde birinshi bolyp apatqa ushyraǵan halyqqa qarjylaı jáne rýhanı kómek kórsetken atalǵan qoǵamdyq uıym bolatyn. 2009 jyly Úkimet tarapynan usynylǵan «Halyqtyń kóshi- qony týraly» zań jobasynyń kereǵar tustaryna birinshi bolyp qasy shyǵyp, bir jyldan astam Parlamenttegi jumys tobymen qoıan-qoltyq jumys istep, zań jobasyna ońdy ózgeris engizýge baryn salǵan da atalǵan birlestik bolatyn. Nıeti adal, pıǵyly túzý adam bolsań, kóz aldymyzda qazaq kóshin qurdymǵa súıreıtin zań jobasy Senatta qaralyp jatqanda tasada turyp syn aıtqannan góri bizdiń qasymyzdan tabylǵanyń jón bolar edi. Arttaǵy eldiń qamy úshin Qytaı emes, ibilispen de til tabysýǵa daıynbyz!
- Táýelsizdik jyldyry Qytaıdan kelgen oralmandardyń ishinen ultshyl dep jalǵyz adamdy ǵana aıtýǵa bolady; ol marqum Ermurat Zeıiphanuly. Al qalǵan búgingi baspasóz betterinde júrgenderdiń kóbi bıznes jasaý úshin kelgen deıdi. Osyǵan qanshalyqty kelisesiz?
- Marqum Ermurat Zeıiphanuly óz otany men ultyna búkil jan dúnıesimen berilgen arys azamatymyz edi. Al, Ermuratty ómirge ákelgen el-jurty elim degen tek jalǵyz ul ósirdi desek, bul tutas halyqty qorlaýmen birdeı. Óziniń adal eńbegimen baıyp, elge ese qosyp júrgen azamattardy kústanalaý – naǵyz beısharalyqtyń belgisi.
- Qazaqstan oralmandy kóshirý túgili, endi óziniń Qazaq eli bolyp turýy ekitalaı nárse, óıtkeni bılik jattyń qolynda. Osyǵan ne deısiz?
Ókiresh
- Qalaı desekte, táýelsiz elimizdiń irgesi kún ótken saıyn bekemdelip keledi. Ýaqyt siz ben bizdiń paıdamyzǵa jumys isteýde. Biz búgin óz Otanymyzda 70 paıyzǵa jaqyndadyq. Múmkin odan da kóp shyǵarmyz. Táýelsizdigimizge tóngen túrli qaýip-qaterlerdiń baryn joqqa shyǵarmaımyn. Bılikke yqpaldy, jattyń qolynan jem jep otyrǵan aram pıǵyldy toptardyń bar ekeni de ras. Biraq, elimizdiń bıligi túgelimen jat qolynda degen pikirińizben kelise almaımyn.
- Jańaózen oqıǵasy kezinde Ómirzaq Shókeev pen Ermuqamed Ertisbaev oralmandady 2-sortty qylyp kórsetkis keldi.Nege?
- Osy bir qan tógilgen baqytsyz oqıǵaǵa e
Internet-konferensıamyzdyń mártebeli meımany Raqym Aıypulynyń jaýaptaryn jarıalap otyrmyz. Áńgime ózegi kóshi-qon máselesi bolǵandyqtan oqyrman saýaly da negizinen osy taqyrypty qamtypty. Saýaldardyń arasynda syrttan kóship kelip jatqan aǵaıyndy unatpaıtyndar da, olardyń talap-tilegin el ishin buzar ereýil dep qabyldaıtyndar da bar eken. Sondaı pikirdegi saýalǵa baılanysty Raqym Aıypuly: «Elge oralǵan mılıonǵa jýyq qandastarymyzdyń bári ókpe aıtyp, ereýilge shyǵyp jatqan joq. Quziretti mekemelerden ádildik tappaı qınalǵan biren- saran aǵaıynnyń ókpe nalasyna bola elge oralǵan kúlli qandastarymyzǵa topyraq shashý azamattyqqa da Qudaıshylyqqa da jaraspaıdy» , - basalqaly sózben jaýap qaıyrdy.
– Reke, «Atajurtty betke alyp kósh keledi» atty kitabyńyzdaǵy óte qundy kózqaras-pikirge toly jazbalaryńyzdy oqyp, ulttyq rýhyńyzǵa tánti boldym! Endi myna bir saýaldarǵa oı qossańyz? Osy jolǵy kóshi-qon zańyna engen ózgeristerdi "halyq qalaýlylary" qoldaǵanmen, Elbasymyz keri qaıtarýy múmkin. Sol arqyly ol kisi taǵyda bir ret bedel jınaý naýqanyn bastaıma degen oıdamyn. Bul jónindegi oıyńyz qalaı? 2."Nurotan" úshin janyn qıa, belsendi eńbek sińirgen Aslan Mýsın men Baqytjan Jumaǵulovtyń osy jolǵy Nurshyldardyń quryltaıynan shettetilýiniń sebebin qalaı túsinemiz? Bekqoja Jylqybekuly
-Men siz sıaqty Elbasy atalǵan zań jobasyn keri qaıtarady dep úmittenemin. Qalaı degen kúnde de Qazaqstan Prezıdenti kóshi–qon saıasatyn 20 jyldan asa tabandy júrgizip keldi emes pe. Oılanbaı jasaǵan osy bir qadam arqyly bir-aq kúnde barlyǵyn syzyp tastamaıtyn shyǵar. Ekinshi suraǵyńyzǵa naqty jaýap bere almaımyn. Sebebi men «Nur otan» partıasynyń múshesi emespin. Atalǵan partıadaǵy kadrlyq ózgerister sol partıanyń ishki máselesi bolyp tabylady.
– Bul zań qandaı zań óz kózińmen kórdińizbe?
-Atalǵan zań jobasy «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine eńbek kóshi-qony máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» dep atalady. Sol zań jobasynda QR «Azamattyq týraly» zańy:16. bapynyń 1) tarmaqshasynda QR aýmaǵynda zańdy túrde keminde 5 jyl turaqty turǵan, nemese QR azamttarymen keminde 3 jyl nekede turǵan oralmandar ǵana QR azamattyǵyn alatyndyǵy aıtylǵan. Al,QR «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańynyń 23 bapynyń 1) tarmaqshasyna engizilgen ózgeristerge sáıkes tek «QR Úkimeti oramlandarǵa qolaıly dep belgilep bergen aımaqtarǵa qonystanǵan etnıkalyq qazaqtar QR-da turaqty turýǵa ruqsat alarda «tólem qabiletin rastaýdan bosatylady»-dep jazylǵan. Demek, eger atalǵan ózgertýler shynymen qoldanysqa enetin bolsa, budan bylaı elge oralǵan qandastarymyz QR Úkimeti oramlandarǵa qolaıly dep belgilep bergen aımaqtarǵa ǵana qonystanýǵa májbúr. Zań jobasynda budan basqa da elge oralǵan etnıkalyq qazaqtardyń quqyǵyn shekteıtin ózgerister jetip artylady.
– Raqym aǵa barsha qazaqty ekige jarǵan bul zańǵa Prezıdent qol qoısa onda qazaq elin ańsaıtyn shettegi qazaqtyń kúni qarań bolary haq, siz bul ultqa jasalǵan qaýiptiń betin qalaı qaıtarýǵa bolady dep oılaısyz?
- Eń basty úmit Elbasynda. Eger eldegi aqparat aǵynyna zer salyp otyrǵan bolsańyz, atalǵan zań jobasy Senatta qaralǵaly beri ulttyq birlikke qater tóndiretin mundaı kereǵarlyqqa ultymyzdyń betke ustar zıalylarynan bastap, tutas ult bolyp qarsy bolýda. Sebebi, bul tek oralmandardyń ǵana máselesi emes, bul birtindep qalyptasyp kele jatqan ulttyq memleketimizdiń bolashaǵymen tikeleı qatysty másele.Sondyqtan mundaı aýqymdy máselege memleket basshysy beıjáı qaramaıdy dep úmittenemin.
– Qurmetti Aıyp myrza!
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap ATAJURTQA qaıtýdy ańsaǵan QAZAQTY oraltýǵa bar yntasymen, jar qulaǵy jastyqqa tımeı atsalysqan Qazaqtardyń Dúnıejúzilik Qaýymdastyǵynyń birinshi orynbasary Qaldarbek Naımanbaev aǵamyzdyń kezindegi bastalǵan jumystary qazirgi kezde odan ári óz jalǵasyn tabýda ma (Kvota bóldirý, Kishi quryltaı, oralmandardy joǵary oqý oryndaryna tegin oqytý, t.b.)?
– Qaýymdastyqty basqarýǵa Qaldarbek aǵamyzdaı tóraǵa bola alatyn adam qazirgi QAZAQ qoǵamynda bar ma? Bolsa kimdi kórsete alar edińiz (tek leksıkonynda "Urǵanym bar" sózi kezdespese durys bolar edi)?
– Qazaqstan Halyqtarynyń Assambleıasyna degen kózqarasyńyz qalaı? Menińshe sol Assambleıaǵa bólinetin qarajatty sheteldegi QAZAQTARDY oraltýǵa jumsasa, Qazaq qoǵamy kóp nárseden utatyn edi (1.Til, 2.Din, 3.Demografıa, t.b.)
– Sheteldegi joǵary kvalıfıkasıaly DÁRİGER,ǴALYM,SPORTSMEN,JAZÝSHY t.b. ULTY QAZAQ azamattarymyzǵa "AZAMATTYQTY" birden berý máselesi sheshilse, qatarymyz shamamen qansha adamǵa tolyǵar edi dep oılaısyz?
– Qazaqtardy ATAJURTQA tezirek qaıtarýdyń kókeıińizde júrgen taǵy basqa da qandaı mehanızmderi bar dep oılaısyz(ÚNDEÝ tastaý)?
İzgi nıetpen, qaıtQAZAQ baýyryńyz.
– Ókinishke qaraı, óz basym Dúnıejúzi Qazaqtary Qaýymdastyǵynyń qazirgi jumysy eki degen baǵaǵa laıyq der edim. Marqum Qaldarbek Naımanbaev aǵamyz elge oralǵan jáne oralmaǵan qandastardyń qamy úshin aıanbaı ter tógip edi. Ol kisini erekshe baǵalap qurmetteıtin Qabdesh Júmadilov aǵam «Qaýymdasqan qazaqtyń Qaldarbegi» dep ataýshy edi. Ol kezde basy aýyryp, baltyry syzdaǵan aǵaıyn atalǵan uıymnyń aldyn bosatpaıtyn. Búgingi kúnde Qaýymdastyq ǵımaratynyń qańǵyrap qańqasy ǵana qalǵandaı áserge bólenesiń. Qasynan ótken saıyn ótken kúnder eske oralyp júregim syzdap ketedi.
Ekinshi suraǵyńyzǵa baılanysty aıtarym, bizdiń qazaq óte daryndy halyq. Bir Qaýymdastyq emes memlektti basqarýǵa qabileti qaptal jetetin tulǵalar jetip artylady. Ásirese, 30 ben 40-tyń aınalasyndaǵy ini-qaryndastaryma úlken úmitpen qaraımyn. Otarshyldyq sanadan ada, erkin oılaıtyn bizden keıingi býyn ókilderiniń arasynda óz ultyn sheksiz súıetin, el senimin aqtaıtyn ondaı tulǵalar jetip artylady.
Qazaqstan Halyqtary Assambleıasy haqyndaǵy meniń jeke kózqarasym -másele Assambleıanyń qurylǵandyǵynda jáne oǵan memleket tarabynan qansha qarjy bólingendiginde emes. Ultaralyq tatýlyq pen el tynyshtyǵy jolynda jumsalǵan qarjyda arman joq qoı! Gáp, onyń qoǵamdyq uıym retindegi mártebesi men quziretinde bolyp tur. Biz álemde joq jańalyq ashyp, jeke bir qoǵamdyq uıym týraly zań qabyldadyq. Ata zań men zańdarǵa sáıkes barlyq qoǵamdyq uıymdardyń mártebesi teń bolýǵa tıis. Eshbirine eshqandaı da artyqshylyqtar berilmeýi kerek. Biraq, Qazaqstan Halyqtary Assambleıasyna Parlament saılaýynda eki qaıtara daýys berý quqyǵy berilip otyr. Osydan keıin túsinbestik týyndaıdy. Úı ishinen úı tigýdiń qajeti qansha degendeı. Árıne, qazaq kóshi Assambleıanyń aqshasyna qarap qalǵan joq. Bul ekeýiniń múddesin bir-birine qarsy qoıýǵa bolmaıdy.
Shetelderdegi joǵary sanattaǵy etnıkalyq qazaq mamandaryn elge shaqyrý aıryqsha mańyzdy jumys. Olardy elge tartýdy qazaq kóshiniń qalyń nópirimen qabattastyra júrgizgen tıimdi. Ala qoıdy bóle qyryqqan júnge jarymaıdy deıdi bizdiń qazaq. Onyń ústine, olar da qarǵa tamyrly qazaqtyń balalary. Aýyl-aımaǵy, týys –týǵan, jurat - jegjattary bar degendeı. Olardy el-jurtynan bóle-jaryp arnaýly jaǵdaı jasaýdan qazaq kóshi utylmasa, utpaıdy. Al, olardyń qarym qabiletin el múddesi jolynda tıimdi paıdalaný bul múlde bólek áńgime.
Óz qandastaryn elge shaqyrýdyń daıyn tájıirbesin Izraıl men Germanıadan úırenýge ábden bolar edi. Tek osy baǵytta tabandy saıasat júrgize alsaq. Ondaı saıasattyń jemisi tek ulttyń demografıalyq ósimi ǵana emes, ulttyq ekonomıkamyzǵa da tyń serpin ákeler edi. Mysaly, Ózbekstan, Qytaı jáne Mońǵolıa qazaqtary aýylsharýashylyǵyna jan bitirip, qańyraǵan qazaq aýyldarynyń tamyryna qan júgirter edi. Senbeseńiz myna bir resmı derekke júginip kórelik. İrgedegi kórshimiz Qytaıdyń Shynjań aımaǵynda tabıǵı jaıylym aýmaǵy 48 mılıon gektar ǵana, ıaǵnı, bizben salystyrǵanda tórt esege jýyq az. Soǵan qaramastan, 2011 jyldyń maýsym aıyndaǵy mal basy 57 mılıon 990 myń bas, jyl sońynda qolda qalatyn mal basy 36 mılıon 970 myń basty quraǵan. Osy jylǵy óndirilgen ettiń mólsheri 1 mılıon 990myń tonna. Bir qýanarlyǵy osy mal jáne mal ónimderiniń basym kópshiligin sol jaqtaǵy óz qandastarymyz baǵyp ósiredi ári óndiredi. Mine sol sıaqty tórt túligin myńǵyrtqan Mońǵolıadaǵy qazaqtar, baqshasyn jaıqaltyp, bardy uqsata biletin Ózbektegi aǵaıyndar elge qosylsa qut bolar edi.
Salystyrý úshin aıtar bolsaq elimizdiń tábıǵı jaıylymy 189 mln gektardan asady eken. Ótkende , Parlamenttik tyńdaýda baıandama jasaǵan Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Asyljan Mamytbekovtiń deregine júginsek,ótken jyldyń ózinde sıyr etin óndirý kórsetkishi 373,5 myń tonnany, qoı etin óndirý 153,8 myń tonnany, shoshqa etin óndirý 192,7 myń tonnany, jylqy etin óndirý 85,1 myń tonnany, qus etin óndirý 123,1 myń tonnany, sút óndirý 4 mıllıon 851,6 myń tonnany ǵana quraǵan. Qytaıdyń jaz jaılaýy, qys qystaýy jalǵasyp jatqan bir ólkesiniń tábıǵı jaıylym aýmaǵy men óndirilgen ónimniń salystyrmasyna qarap jylaısyń ba, kúlesiń be?!
Osy oralman atanyp júrgen qazaqtardyń qashan kórseń de Qazaqstanǵa ókpesi qara qazandaı bolyp júretini nelikten dep oılaısyz? Otan, týǵan jer, ósken orta – bir-birine qabysa bermeıtin dara uǵymdar ekenine kelisesiz be? «Bálen jerde baqyr bar» -dep shaýyp kelgennen góri, ata mekenime salmaq salmaı-aq óz kúnimdi ózim kóreıin deıtin pıǵyl nege az oralmandardyń arasynda? «Ne kórmegen qazaq edik, endi birge júrsek ólmespiz» -dep órge tartýdyń orynyna, «Oıbaı, úı kerek, kúı kerek, zań kerek, janashyr basshy kerek, shatyrymnan sý aǵyp tur, edenimnen yzǵar urady, svettiń aqshasyn tólemeımin ...min,...min,...min!» - dep baıbalam salyp júrgenderdi ultqa janashyr bolatyndar qataryna jatqyza alasyz ba?
Qudaıbergen Qurmanuly.
- Bile-bilsek, ókpe tek ózimsingen jaqyn adamǵa ǵana aıtylady. Jatqa ókpe júrmeıdi. Jáne de elge oralǵan mılıonǵa jýyq qandastarymyzdyń bári ókpe aıtyp, ereýilge shyǵyp jatqan joq qoı! Quziretti mekemelerden ádildik tappaı qınalǵan biren- saran aǵaıynnyń ókpe nalasyna bola elge oralǵan kúlli qandastarymyzǵa topyraq shashý azamattyqqa da Qudaıshylyqqa da jaraspaıdy. Al, Otan, týǵan jer, ósken orta – bir-birine qabysa bermeıtin dara uǵymdar emes, kerisinshe ózara bite qaınasqan qasıetti uǵymdar. Munyń ishinde Otan degen uǵym bárinen de qasıetti jáne ystyq. Elim degen adam Otan úshin bárin de tárik etip, onyń jolynda ot keshýden taıynbaıdy. Sol sebepti de, elim, Otanym dep kelgen aǵaıyn basqa túsken barlyq qıyndyqqa tóze júrip, el qataryna qosyldy. Búgingi kúnde táýelsiz elimizdiń barlyq salasynda olardyń qoltańbasy bar, izderi saırap jatyr! Olar óz kúnin ózderi kórip otyrmaǵanda, urpaǵymen bir jarym mılıonnan asatyn osy bir úlken qaýymdy memleket nemese sen asyrap otyrǵan joqsyń. Árıne, qazaq kóshin kólikti etý úshin kóp ter tógý kerek ekeni shyndyq. Jáne ondaı múmkindikke elimizdiń kúsh-qýaty qaptal jetedi. Soǵan qaramastan, óziniń táýelsiz Otanyna jetý jáne osynda baldaı batyp sýdaı sińip ketý jolynda jankeshtilikpen eńbektenip júrgen osy qaýymdy ultqa, Otanǵa eń janashyrlardyń qataryna jatqyzbaý ımannan bezgendik bolar edi.
- Qudaıbergen Qurmanuly, tozyp ketken álaýlaıyńdy aıtyp eldi jikke bólgende ne utasyń? «Úı kerek» dep jylaǵan oralmandy qaıdan kórip júrsiń? Al, «jer kerek!» dep tek oralman qazaq qana emes, jergilikti qazaqta aıtady. Aıtý kerek. Óıtkeni jer eńbek etetin, tirlik jasaıtyn, adamǵa ǵana emes, óletin áke-shesheńe, týys-týǵandaryńa da kerek. Erteń óziń ólseń seni qaıda jerleımiz? Týaletke tastamaıtyn shyǵarmyz. Árıne jer suraımyz! Sondyqtan seniń Qudaıbergen ekeniń ras bolsa, onda álden jer suraı ber. Bolmasa satyp alyp qoı.
Qurmetpen, Táńirbergen Qurmanuly
- Táńirbergen ashshylaý aıtypty. Biraq, pikiri durys. Adamǵa jer kerek. Onyń ústine bireýdiń jerine kóz alaratpaı óz jerinde, baıtaq dalasynda otyrǵan qazaq óz jerine ıelik etse, artyq bolmaıtyn shyǵar.
- Qytaıdan kelgen óńsheń baılar jınalyp ashqan «Jebeý» qory ne jumys jasaıdy osy? Ultqa jasaǵan bir qyzmetin kórmeptik... Qytaılarmen óte tyǵyz baılanysta dep estımiz. Siz ne deısiz, atqarýshy dırektor? Qazaqqa mynandaı jumys jasady dep sanamalap berińizshi. Negizgi maqsaty, negizgi quryltaıshylary kimder bul qordyń?
- Elge kelgennen keıin ózderiniń adal eńbegimen tabys taýyp, onyń bir bólgin arttaǵy el-jurttyń qamy úshin jumsap jatqan azamattarǵa alǵys aıtqan jón shyǵar. Qazir «Jebeý» RQB –tigine quryltaıshy bolǵandardyń qatary úzdiksiz ósýde.Olardyń atyn atap, túsin tústep otyrý mindetti emes shyǵar. Suraq qoıýshy retinde óziń de jaqsy bilip otyr ekensiń, birlestik shama-sharqynsha qazaq kóshin kólikti etý jolynda eńbektenip keledi. Esterińizde bolsa, «Qyzylaǵash qasireti» kezinde birinshi bolyp apatqa ushyraǵan halyqqa qarjylaı jáne rýhanı kómek kórsetken atalǵan qoǵamdyq uıym bolatyn. 2009 jyly Úkimet tarapynan usynylǵan «Halyqtyń kóshi- qony týraly» zań jobasynyń kereǵar tustaryna birinshi bolyp qasy shyǵyp, bir jyldan astam Parlamenttegi jumys tobymen qoıan-qoltyq jumys istep, zań jobasyna ońdy ózgeris engizýge baryn salǵan da atalǵan birlestik bolatyn. Nıeti adal, pıǵyly túzý adam bolsań, kóz aldymyzda qazaq kóshin qurdymǵa súıreıtin zań jobasy Senatta qaralyp jatqanda tasada turyp syn aıtqannan góri bizdiń qasymyzdan tabylǵanyń jón bolar edi. Arttaǵy eldiń qamy úshin Qytaı emes, ibilispen de til tabysýǵa daıynbyz!
- Táýelsizdik jyldyry Qytaıdan kelgen oralmandardyń ishinen ultshyl dep jalǵyz adamdy ǵana aıtýǵa bolady; ol marqum Ermurat Zeıiphanuly. Al qalǵan búgingi baspasóz betterinde júrgenderdiń kóbi bıznes jasaý úshin kelgen deıdi. Osyǵan qanshalyqty kelisesiz?
- Marqum Ermurat Zeıiphanuly óz otany men ultyna búkil jan dúnıesimen berilgen arys azamatymyz edi. Al, Ermuratty ómirge ákelgen el-jurty elim degen tek jalǵyz ul ósirdi desek, bul tutas halyqty qorlaýmen birdeı. Óziniń adal eńbegimen baıyp, elge ese qosyp júrgen azamattardy kústanalaý – naǵyz beısharalyqtyń belgisi.
- Qazaqstan oralmandy kóshirý túgili, endi óziniń Qazaq eli bolyp turýy ekitalaı nárse, óıtkeni bılik jattyń qolynda. Osyǵan ne deısiz?
Ókiresh
- Qalaı desekte, táýelsiz elimizdiń irgesi kún ótken saıyn bekemdelip keledi. Ýaqyt siz ben bizdiń paıdamyzǵa jumys isteýde. Biz búgin óz Otanymyzda 70 paıyzǵa jaqyndadyq. Múmkin odan da kóp shyǵarmyz. Táýelsizdigimizge tóngen túrli qaýip-qaterlerdiń baryn joqqa shyǵarmaımyn. Bılikke yqpaldy, jattyń qolynan jem jep otyrǵan aram pıǵyldy toptardyń bar ekeni de ras. Biraq, elimizdiń bıligi túgelimen jat qolynda degen pikirińizben kelise almaımyn.
- Jańaózen oqıǵasy kezinde Ómirzaq Shókeev pen Ermuqamed Ertisbaev oralmandady 2-sortty qylyp kórsetkis keldi.Nege?
- Osy bir qan tógilgen baqytsyz oqıǵaǵa e
